Outsourcing elementem zarządzania ryzykiem w banku

Transkrypt

1 Outsourcing elementem zarządzania ryzykiem w banku Marek Piwko Praca napisana pod kierunkiem dr. Remigiusza Kaszubskiego Warszawa, maj 2007

2 Streszczenie Niniejsza praca prezentuje zagadnienie wykorzystywania outsourcingu w bankowości. Dotyczy ryzyk wiążących się z tą metodologią prowadzenia działalności oraz instrumentów efektywnego nimi zarządzania. Wprowadzenie dotyczy ogólnych kwestii związanych z outsourcingiem jego istoty, jak i korzyści i zagrożeń, które ze sobą niesie. Przedstawia również specyfikę wykorzystywania tej koncepcji biznesowej w działalności bankowej. Kolejny rozdział odnosi się do ryzyka w działalności bankowej. Omówiona jest w nim istota tego ryzyka, jego rodzaje, a także zaprezentowany proces zarządzania nim. Stanowi to punkt wyjścia dla przedstawienia outsourcingu jako źródła szczególnych ryzyk. Zasadnicza część pracy poświęcona jest opisowi instrumentów efektywnego zarządzania ryzykiem związanym z wykorzystaniem zasobów podmiotów zewnętrznych przez banki. Następuje to z podziałem na kolejne etapy realizacji przedsięwzięcia w odniesieniu do standardów wypracowanych w praktyce, jak i przepisów prawa. 2

3 Spis treści Rozdział 1. Wprowadzenie Istota outsourcingu Motywy dla outsourcingu. Korzyści i zagrożenia Ujęcie prawne Outsourcing w działalności bankowej 11 Rozdział 2. Ryzyka w działalności bankowej Istota ryzyka bankowego Rodzaje ryzyka Ryzyko kredytowe Ryzyko kraju i transferu Ryzyko rynkowe Ryzyko stopy procentowej Ryzyko płynności Ryzyko operacyjne Ryzyko prawne Ryzyko utraty reputacji Zarządzanie ryzykiem bankowym Outsourcing jako źródło szczególnych ryzyk dla banku Ryzyko operacyjne Ryzyko strategiczne Ryzyko prawne Ryzyko utraty reputacji Inne ryzyka 29 Rozdział 3. Instrumenty efektywnego zarządzania ryzykiem związanym z wykorzystaniem outsourcingu w działalności bankowej Etap przedkontraktowy Praca koncepcyjna i planowanie Wewnętrzna analiza przedsięwzięcia 32 3

4 Zakres przedmiotowy outsourcingu według ustawy Prawo bankowe Plan przedsięwzięcia Wybór usługodawcy Zakres podmiotowy outsourcingu według ustawy Prawo bankowe Specyfikacja usługi Lista potencjalnych usługodawców Due dilligence Zapytanie ofertowe Negocjacje i zawarcie umowy Protokół porozumienia Obowiązek uczciwego negocjowania Ochrona informacji poufnych Tryb powierzania czynności bankowych podmiotom zewnętrznym Zagadnienie umowy outsourcingowej Znaczenie umowy Podstawa prawna umowy Forma umowy Struktura umowy Poziom świadczonych usług Realizacja umowy outsourcingowej Wdrożenie umowy outsourcingowej Zarządzanie zasobami ludzkimi Zarządzanie i monitoring przedsięwzięcia Rola zarządu Program zarządzania procesem outsourcingowym Rola audytu Tajemnica bankowa Plany awaryjne Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy outsourcingowej Zakaz ograniczania odpowiedzialności Możliwość rozszerzenia odpowiedzialności insourcera 63 4

5 Kary umowne Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej insourcera Bezpieczeństwo tajemnicy przedsiębiorstwa Kontrola i nadzór nad realizacją umowy outsourcingowej Środki kontroli Środki nadzorcze Zakończenie relacji outsourcingowej. Strategia wyjścia 71 Rozdział 4. Podsumowanie 74 Załącznik 1. Usługi w zakresie zapewnienia ciągłości działania i planów awaryjnych na przykładzie oferty Hewlett-Packard 76 Bibliografia 79 Literatura 79 Źródła 82 Akty prawne 83 5

6 Rozdział 1. Wprowadzenie Outsourcing, rozważany z perspektywy strategicznej, uważany jest obecnie za jedną z najważniejszych i przynoszących największe korzyści metodologii biznesowych. O jego doniosłości świadczy dobitnie fakt, iż został on uznany przez Harvard Business Review za jedną z najważniejszych koncepcji w dziedzinie zarządzania ostatniego 75-lecia. 1 Potwierdzeniem tego jest również jego powszechne zastosowanie w działalności przedsiębiorstw. Z outsourcingu korzystają przedstawiciele niemal wszystkich branż, by wymienić choćby farmaceutyczną, usług finansowych, hotelarską czy transportową. Zauważalna jest też mnogość funkcji przekazywanych podmiotom trzecim do wykonywania, jak np.: zarządzanie zasobami ludzkimi, technologie informacyjne, obsługa klientów, marketing, księgowość, administracja. Ta różnorodność odnosi się również do relacji łączących strony stosunków outsourcingowych. I tak, zlecenia mogą przybierać postać nieformalnych porozumień o świadczeniu usług w razie potrzeby, jak też i formalnych umów dokładnie wyznaczających zasady współpracy Istota outsourcingu Przechodząc do wyjaśnienia istoty outsourcingu, zauważyć należy, iż termin ten jest neologizmem utworzonym poprzez połączenie trzech słów: outside resource using, oznaczających wykorzystywanie zasobów zewnętrznych. Szerzej, sens tego procesu wyraża się w wykorzystywaniu zasobów podmiotu zewnętrznego 2 do realizacji czynności, które wcześniej były wykonywane przez przedsiębiorstwo lub które w ramach tej struktury mogłyby być wykonywane. Efekty tych czynności, przy tym, nie trafiają do obrotu jako samodzielny produkt, ale służą zlecającemu 3 w wykonywaniu jego czynności. 4 1 Ch.L. Gay, J. Essinger, Outsourcing strategiczny. Koncepcja, modele i wdrażanie, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s Podmiot zewnętrzny bywa tez określany mianem usługodawcy, insourcera, zleceniobiorcy, dostawcy itp. 3 Podmiot zlecający bywa również określany mianem usługobiorcy, outsourcera, zleceniodawcy, nabywcy itp. 4 R. Juchno, R.W. Kaszubski, Outsourcing w działalności bankowej, Glosa 6/2001, s. 8. 6

7 Podkreślenia wymaga w tym miejscu, iż nie została dotąd wypracowana jednolita, powszechnie akceptowana definicja outsourcingu. Autorzy posługują się różniącymi się między sobą określeniami, często akcentującymi różne aspekty tego zjawiska. Dla przykładu wskazać można za Ianem Tho 5, iż chodzi tu o działalność polegającą na dostarczeniu przez jedną stronę dóbr lub usług, które pierwotnie były wykonywane własnymi siłami w ramach przedsiębiorstwa nabywcy. Cytowany autor podkreśla przy tym formalny jedynie, ramowy charakter proponowanej przez siebie definicji. D. Zielińska 6, z kolei, za outsourcing uważa długoterminowe zlecenie na wyłączność realizacji pewnych funkcji lub procesów wykonywanych przez pracowników danego przedsiębiorstwa firmie zewnętrznej specjalizującej się w danej dziedzinie. Na potrzeby opracowywanych przez siebie dokumentów, własne definicje przyjmują również międzynarodowe organizacje czy gremia. Wskazać tu należy w szczególności Komitet Bazylejski Nadzoru Bankowego 7 (KBNB) i Komitet Europejskich Nadzorców Bankowych 8. Rozumienie outsourcingu przez te ciała jest zbieżne z tym zaproponowanym przez R. Juchno i R. Kaszubskiego. Podkreślenia wymaga jednak, iż proponowane definicje nie obejmują swoim zakresem tzw. purchasing contracts. Umowy te mają za przedmiot świadczenie usług, dóbr lub funkcji bez przekazywania dostawcy przez ich odbiorcę informacji czy danych dotyczących klientów odbiorcy. Mogą również dotyczyć dostarczania pewnych standardowych produktów Motywy dla outsourcingu. Korzyści i zagrożenia Omawiając ogólne aspekty outsourcingu, w dalszej kolejności uwagę należy zwrócić na motywację, która prowadzi przedsiębiorców do wchodzenia w tego rodzaju relacje, jak również związane z nimi korzyści i zagrożenia. Wśród najważniejszych przyczyn stosowania outsourcingu przez firmy wymieniane są 9 : 5 I. Tho, Managing the Risks of IT Outsourcing, Elsevier Butterworth-Heinemann, Oxford 2005, s D. Zielińska, Kupowanie mocy obliczeniowej, Bank 1/ The Joint Forum, Outsourcing in Financial Services, Basel Committee on Banking Supervision, February 2005, s Committee of European Banking Supervisors, Guidelines on Outsourcing, December 2006, s Survey of Current and Potencial Outsourcing End-Users, The Outsourcing Institute Membership, 1998, za: Ch.L. Gay, J. Essinger, Outsourcing..., s ; The Joint Forum, Outsourcing..., s. 6. 7

8 redukcja i kontrola kosztów operacyjnych, zwiększenie koncentracji firmy na podstawowej działalności, uzyskanie dostępu do mocy produkcyjnych najlepszej jakości, zwolnienie własnych zasobów do innych celów, uzyskanie zasobów, którymi organizacja nie dysponuje, przyspieszenie pojawienia się korzyści wynikających z restrukturyzacji, uporanie się z funkcją trudną do wykonywania lub niemożliwą do kontrolowania, pozyskanie kapitału, podział ryzyka, dopływ gotówki. Motywacja do wchodzenia w relacje outsourcingowe jest silnie zdeterminowana korzyściami związanymi z tą koncepcją zarządzania. Chodzi tu przede wszystkim o umożliwienie przedsiębiorstwu skoncentrowania się na jego podstawowej działalności (core business). Sferę core business wyznaczają zadania krytyczne z punktu widzenia możliwości osiągnięcia przez przedsiębiorstwo przewagi konkurencyjnej nad innymi. 10 Ich znaczenie potęguje fakt, że stanowią one kluczowy czynnik wzrostu i rozwoju przedsiębiorstwa. Podkreśla się ponadto ich ścisły związek z dziedziną relacji przedsiębiorstwo klient 11. Wśród korzyści płynących z outsourcingu uwagi wymaga również założenie, iż podmiot zewnętrzny może wykonać daną czynność taniej, lepiej i szybciej, niż gdyby wykonywać je w ramach przedsiębiorstwa. 12 Rozważania dotyczące zagrożeń związanych z outsourcingiem jak można w pewnym uproszczeniu wskazać koncentrują się wokół dwóch głównych zagadnień kwestii właściwego do niego podejścia oraz ryzyk związanych z praktykowaniem tej metody prowadzenia biznesu. I tak, podkreśla się konieczność dogłębnego zrozumienia tego, co dla firmy oznacza w rzeczywistości podjęcie inicjatywy outsourcingowej. Niezbędne jest zrozumienie przez przedsiębiorstwo jego celów działania, jak również wypracowanie spójnej strategicznej wizji i planu funkcjonowania. Tak przygotowana organizacja powinna dopiero podejmować 10 I. Tho, Managing..., s R. McIvor, Strategic Outsourcing: Lessons from a Systems Integrator, Business Strategy Review, 2000, Vol. 11, Iss. 3, s. 44; Ch.L. Gay, J. Essinger, Outsourcing strategiczny..., s R. Juchno, R.W. Kaszubski, Outsourcing w działalności..., s. 6. 8

9 decyzję w kwestii outsourcingu. Należy ponadto gruntownie i szczegółowo zaplanować cały proces współpracy z podmiotem zewnętrznym począwszy od fazy wstępnej, przygotowawczej, a skończywszy na kwestiach rozwiązania relacji. Posiadanie klarownej, wewnętrznie niesprzecznej wizji oraz planu w tym zakresie stanowi swoiste sine qua non prawidłowego i efektywnego zarządzania projektem outsourcingowym na każdym etapie jego realizacji. W tym kontekście zwraca się uwagę na fakt, iż tylko postrzeganie outsourcingu w kategoriach strategicznych pozwala, z jednej strony, na czerpanie zeń jak największych korzyści, z drugiej zaś na unikanie podejmowania decyzji lub działań, które mogłyby skutkować niepowodzeniem całego projektu. Problem ryzyk wiążących się z outsourcingiem w tym miejscu jedynie wskazuję. Zostanie on szerzej przedstawiony w dalszej części pracy Ujęcie prawne Rozważania ogólne dotyczące outsourcingu winny być dopełnione jego ujęciem w kategoriach prawnych. Jak wynika z powyższych wywodów, outsourcing został ukształtowany i funkcjonuje jako pewna strategia zarządzania organizacją. Jest to kategoria z pogranicza zarządzania i ekonomii. Prawo natomiast nie wykształciło dotąd jednolitej odpowiadającej mu instytucji. Niemniej jednak znaczenia przepisów prawnych w jego funkcjonowaniu nie należy nie doceniać. Rola, jaką pełnią, wiąże się przede wszystkim z traktowaniem ich jako instrumentarium mającego służyć należytemu ukształtowaniu i funkcjonowaniu relacji między stronami stosunków outsourcingowych. W tym właśnie kontekście umowę outsourcingową uważa się za jedno z głównych narzędzi efektywnego zarządzania przedmiotowym projektem. W związku ze wskazanym wyżej charakterem umów outsourcingowych, należy podnieść, że kluczowe znaczenie jako podstawa praw i obowiązków ich stron będzie miała zasada swobody umów (art k.c.). W jej ramach strony mogą kształtować wzajemne relacje wedle własnego uznania. Jedyne ograniczenia mogą w tym zakresie wynikać z natury stosunku prawnego, przepisów ustawy lub zasad współżycia społecznego. Wydaje się, że w omawianej kwestii będą to przede 13 Zob. punkt

10 wszystkim ograniczenia ustawowe i to zarówno o charakterze prywatno, jak i publicznoprawnym. W pierwszej grupie znajdą się zwłaszcza uregulowania kształtujące rodzaj stosunku prawnego, do którego dana umowa została zakwalifikowana. Ograniczenia publicznoprawne z kolei odnosić się będą do warunków, na jakich mogą być podejmowane określone rodzaje działalności gospodarczej, jak również mogą przewidywać ingerencję określonych podmiotów w jej prowadzenie, a zatem i w kwestie związane z zawieraniem umów outsourcingowych. Zauważyć również należy, iż omawiane umowy są zazwyczaj zawierane pomiędzy podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą, co skutkuje koniecznością uwzględnienia przy ocenie tychże kontraktów profesjonalnego charakteru ich stron. Ponadto podkreślenia wymaga, że związanie się relacją outsourcingową łączy się zawsze z ujawnieniem kontrahentowi (zleceniobiorcy) danych poufnych, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa. Wiąże się to z potrzebą z jednej strony, odpowiedniego kontraktowego zabezpieczenia interesu zleceniodawcy, z drugiej zaś uwzględnienia przepisów regulujących tą kwestię. Konkludując, strony kontraktów outsourcingowych mogą ukształtować ich treść wedle swojego uznania. Jednakże zawarcie umowy powinno poprzedzić dokładne zbadanie, po pierwsze, czy istnieje prawna możliwość wejścia w taką relację, a po drugie, czy istnieją przepisy z góry określające prawa i obowiązki stron, jak również inne elementy stosunku outsourcingowego Outsourcing w działalności bankowej Przedsiębiorcami wykorzystującymi outsourcing w swojej działalności są również banki. O popularności tej metody zarządzania świadczą wyniki ankiety przeprowadzonej przez Generalnego Inspektora Nadzoru Bankowego w czerwcu 2001 r. Omówione w piśmie Generalnego Inspektora skierowanym do prezesów banków z dnia 15 marca 2002 r. 14, ujawniły, że 84% wszystkich banków wykorzystuje zasoby zewnętrzne do prowadzenia przez siebie działalności. Powołana ankieta pokazała również, jakie czynności banki najczęściej zlecają do wykonywania podmiotom zewnętrznym. Wskazać tu należy w szczególności: 14 Sygn. NB-BPN-I /02, Prawo Bankowe 4/2002, za: M. Olszak, Outsourcing w działalności bankowej, LexisNexis, Warszawa 2006, s

11 sprzedaż produktów bankowych, przetwarzanie danych, administrowanie kredytami, drukowanie, kopertowanie i wysyłanie korespondencji, doradztwo finansowe i prawne, windykację należności, skanowanie, archiwizację dokumentów oraz ich niszczenie. Banki, podejmując decyzje o wyoutsourcowaniu części swojej działalności, kierują się motywami właściwymi innym podmiotom, oczekują też podobnych korzyści. 15 Tym jednak, co wyróżnia je spośród innych podmiotów decydujących się na tę metodę prowadzenia biznesu, jest kwestia związanych z jej implementacją konsekwencji. Nabierają one szczególnej doniosłości, jeśli zważyć na charakter działalności bankowej jako genetycznie obarczonej ryzykiem, a przy tym będącej działalnością gospodarczą, a więc zarobkową. Z tego też względu powszechnie nadaje się bankom przymiot instytucji zaufania publicznego. Specyfika ta wpisana jest już w ustawową definicję, określającą przedmiot ich działalności jako obciążanie ryzykiem środków zgromadzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym 16. Co więcej, działalność ta opiera się głównie na środkach pochodzących od klientów. Środki własne banków stanowią ich nieznaczną część. 17 Z drugiej strony 18, relacja między bankiem a klientem wiąże się z koniecznością ujawnienia przez tego pierwszego szeregu informacji o charakterze konfidencjonalnym, chronionych w ramach prawa do prywatności. Są one niezbędne bankowi do należytego świadczenia usług na rzecz klienta. Wymaga to jednak zapewnienia, że nie zostaną one ujawnione osobom trzecim. Wynika stąd bezpośrednio podstawowy cel publicznoprawnej regulacji działalności bankowej, a mianowicie zapewnienie bezpieczeństwa środków zgromadzonych przez banki od ludności. Polega ona na poddaniu ich szczególnemu reżimowi w zakresie tworzenia, organizacji i działania, a ponadto na ustanowieniu nadzoru, który ma czuwać nad urzeczywistnieniem wskazanego celu. Naturalną zatem konsekwencją uregulowania przez państwo działalności bankowej jest 15 Zostały one omówione wyżej. 16 Artykuł 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 z późn. zm.), dalej jako: pr. bank. 17 B. Smykla, Prawo bankowe. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2005, s R.W. Kaszubski, Funkcjonalne źródła prawa bankowego publicznego, Wolters Kluwer, Warszawa 2006, s

12 poddanie regulacji również i przypadków przekazywania przez banki części swojej działalności do wykonywania przez podmioty zewnętrzne. Ratio jej stanowi potrzeba zapewnienia, by czynności należące do działalności bankowej były wykonywane przez insourcerów co najmniej tak bezpiecznie i solidnie, jak w razie wykonywania ich przez banki w ramach ich przedsiębiorstwa 19. Z tak zarysowanej perspektywy należy patrzeć na polską regulację przedmiotowego zagadnienia w obszarze bankowości. Została ona wprowadzona do porządku prawnego ustawą z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 870) oraz ustawę z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz z późn. zm.). Składają się na nią art. 6a-6d, jak również art. 104 ust. 5 i art, 111 ust. 1 pkt 9 pr. bank., a także zmieniony art. 104 ust. 2 pkt 2 pr. bank. Regulacja weszła w życie dnia 1 maja 2004 r., przy czym na banki nałożony został obowiązek dostosowania do jej zasad praktyk outsourcingowych podejmowanych przed tą datą do dnia 1 stycznia 2005 r. Dalsze rozważania zostaną zorganizowane w dwóch zasadniczych częściach. Pierwsza dotyczyć będzie ryzyk w działalności bankowej ich istoty, źródeł i rodzajów. Podjęty tu zostanie problem znaczenia zarządzania tymi ryzykami z uwzględnieniem outsourcingu jako jednej z metod w tym zakresie. Wreszcie omówione zostaną ryzyka wynikające z wykorzystania outsourcingu w działalności bankowej. Kolejna część stanowić będzie prezentację środków minimalizacji tychże ryzyk. Nastąpi to z podziałem na etap przedkontraktowy, zagadnienia umowy outsourcingowej, jej realizacji, a także zakończenia opartych o nią relacji, w odniesieniu do przepisów prawa i standardów wypracowanych w praktyce. 19 M. Olszak, Outsourcing w działalności..., s

13 Rozdział 2. Ryzyka w działalności bankowej Ryzyko, jak to wskazano wyżej, wiąże się nieodłącznie z działalnością prowadzoną przez banki. Wynika to z pełnionej przez nie w gospodarce roli pośredników finansowych pomiędzy podmiotami mającymi nadwyżki i niedobory pieniężne. Banki, przyjmując depozyty i udzielając na ich podstawie kredytów, przejmują wynikające stąd ryzyko, dysponując jednocześnie instrumentami jego dywersyfikacji, zmniejszania, kompensacji lub relokacji. 20 To genetyczne powiązanie działalności bankowej z ryzykiem znajduje wprost odzwierciedlenie w legalnej definicji banku. Można zatem prowadzenie działalności bankowej w pewnym uproszczeniu traktować jako proces zarządzania ryzykiem. Należy nadto mieć na uwadze fakt, że banki są instytucjami zaufania publicznego. Z jednej strony, przymiot ten umożliwia w ogóle prowadzenie przez te podmioty tak określonej działalności gospodarczej, z drugiej zaś, w znaczącym stopniu determinuje warunki jej prowadzenia Istota ryzyka bankowego Zasadniczo ryzyko jest rozumiane jako zagrożenie nieosiągnięcia zakładanych celów. 21 Przy tym, zazwyczaj odnosi się je do zdarzeń mogących negatywnie wpłynąć na działalność przedsiębiorstwa. W przypadku banku mogą one powodować przykładowo: utratę płynności, wiarygodności czy klientów, a w skrajnych sytuacjach prowadzić do upadłości. Z drugiej jednak strony, stopień realizacji celów może przewyższać ten zakładany, a przez to korzystnie wpływać na prowadzenie działalności. Te dodatkowe szanse mogą w przypadku banku wiązać się szczególnie z korzystnym ukształtowaniem stóp procentowych lub kursów walut, a w konsekwencji wpływać odpowiednio na wynik finansowy czy płynność. Niemniej jednak, w rozumieniu ryzyka dominuje pierwsze z wskazanych ujęć. 20 J.H. Górka, Specyfika ryzyka w bankowości elektronicznej, Materiały i Studia Zeszyt 205, NBP, IV 2006, s P. Matkowski, Zarządzanie ryzykiem operacyjnym, Wolters Kluwer, Kraków 2006, s ; R.W. Kaszubski, Funkcjonalne..., s. 188; Z. Zawadzka, [w:] Bankowość. Podręcznik akademicki, pod red. W.L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, Poltext, Warszawa 2005, s. 627; J.H. Górka, Specyfika..., s

14 Ponadto, w ekonomii i statystyce dokonuje się rozróżnienia ryzyka i niepewności 22. Przez ryzyko rozumie się sytuacje, w których znane są prawdopodobieństwa wystąpienia określonych zdarzeń, a zatem i wartość oczekiwana zmiennej losowej. Niepewność zaś stanowi określenie sytuacji, w których rozkład prawdopodobieństwa nie jest znany. Podkreśla się przy tym obiektywny charakter ryzyka jako kategorii niezależnej od stopnia posiadanej wiedzy. Jego przeciwieństwem jest odznaczająca się subiektywnością niepewność. Może się ona zmniejszać w miarę powiększania naszego zasobu wiedzy o danym obiekcie. 23 Wedle tego ujęcia, w działalności bankowej mamy głównie do czynienia z niepewnością, a nie ryzykiem. Rozmiary ryzyka występującego w działalności bankowej uzależnione są od wielu wzajemnie na siebie oddziałujących czynników. Wyróżnia się wśród nich te o charakterze zewnętrznym (niezależne od banku) oraz te o charakterze wewnętrznym. W obrębie pierwszej grupy wskazać należy czynniki: ogólnospołeczne (polityka gospodarcza państwa, polityka banku centralnego, stopa inflacji i in.), społeczne (zachowania klientów banku, skłonności do oszczędzania), polityczne (tendencje i wydarzenia mające wpływ na sytuację społeczno-gospodarczą), demograficzne (struktura ludności, stopa bezrobocia) oraz techniczne (stan infrastruktury). Druga grupa natomiast obejmuje w szczególności: gwałtowny wzrost aktywów objętych podwyższonym ryzykiem, wysokie koszty ogólne, spadek współczynnika wypłacalności czy agresywną kampanię reklamową Rodzaje ryzyka W literaturze przedmiotu prezentowane są różne klasyfikacje ryzyka. 25 Jak się podkreśla, brak jednoznacznego, powszechnie akceptowanego podziału jest wynikiem, z jednej strony, złożoności roli banków w funkcjonowaniu współczesnych gospodarek, z drugiej zaś, jednoczesnego, wzajemnego oddziaływania poszczególnych rodzajów ryzyka na sytuację banku Ibidem. 23 P. Matkowski, Zarządzanie..., s Z. Zawadzka, [w:] Bankowość..., s Zob. w szczególności: R.W. Kaszubski, Funkcjonalne..., s ; J.H. Górka, Specyfika..., s i powołane tam przykłady klasyfikacji. 26 Z. Zawadzka, [w:] Bankowość..., s

15 Klasyfikacja ryzyka bankowego przyjęta w niniejszej pracy oparta jest na tej zaproponowanej przez KBNB. 27 Obejmuje ona najistotniejsze oraz najczęściej spotykane i wyróżniane jego rodzaje. Ponadto jest wyrazem kreowanych pod auspicjami KBNB międzynarodowych standardów w tym zakresie. I tak, wyróżnia ona następujące rodzaje ryzyka w działalności bankowej: kredytowe, kraju i transferu, rynkowe, stopy procentowej, płynności, operacyjne, prawne oraz utraty reputacji Ryzyko kredytowe W ogólnym ujęciu oznacza ono niebezpieczeństwo, że kredytobiorca nie wypełni zobowiązań i warunków umowy, narażając kredytodawcę na powstanie straty finansowej. 28 Jest ono uznawane za podstawowy rodzaj ryzyka w bankowości, jako że kredytowanie stanowi główny przedmiot działalności bankowej. Obejmuje ono bardzo szeroki zakres tej działalności: udzielone kredyty, przyznane, ale nie pobrane kredyty, gwarancje i akcepty bankowe, akredytywy, lokaty międzybankowe, jak również instrumenty rynku kapitałowego (w tym akcje, obligacje, instrumenty pochodne). Ryzyko to dotyczy zatem bilansowych, jak i pozabilansowych zobowiązań banku. Ryzyko kredytowe nie jest kategorią jednolitą. Wyróżnia się w jego ramach ryzyko kredytowe aktywne i pasywne. 29 Pierwsze stanowi zagrożenie niespłacenia przez kredytobiorcę przypadających rat kapitałowych wraz z odsetkami, prowizjami i innymi opłatami w ustalonych w umowie kredytowej wysokości i terminie. Drugie natomiast oznacza zagrożenie wcześniejszego, niż wynika to z umowy, wycofania przez klienta zdeponowanych środków lub zagrożenie nieuzyskania kredytów refinansowych. W zakresie zarządzania ryzykiem kredytowym podstawowe znaczenie mają regulacje odnoszące się do limitów koncentracji zaangażowań (art. 71 pr. bank.), adekwatności kapitałowej (art. 128 pr. bank.) czy obowiązku tworzenia rezerw celowych (art. 81 ust. 2 pkt 8 lit. c ustawy o rachunkowości 30 ). 27 Basel Committee on Banking Supervision, Core Principles for Effective Banking Supervision, No. 30, Basel, September 1997; polska wersja językowa na stronie 28 M.S. Wiatr, [w:] Bankowość..., s Ibidem, s Ustawa z dn r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z późn. zm.). Na podstawie delegacji zawartej w powołanym przepisie wydane zostało rozporządzenie 15

16 Ryzyko kraju i transferu Ryzyko to dotyka banki w związku z ich działalnością o charakterze transgranicznym. W jego ramach wyodrębnia się dwa aspekty. Pierwszy ryzyko kraju dotyczy zagrożeń związanych ze środowiskiem ekonomicznym, społecznym i politycznym kraju macierzystego kredytobiorcy. Aspekt drugi ryzyko transferu pojawia się wówczas, gdy zobowiązanie kredytobiorcy nie jest denominowane w walucie miejscowej. Waluta zobowiązania może stać się niedostępna dla kredytobiorcy bez względu na jego sytuację finansową. Omawiane ryzyko jest minimalizowane w oparciu o system monitorowania adekwatności kapitałowej i tworzenia rezerw celowych Ryzyko rynkowe Wynika ono ze zmiany cen rynkowych i naraża na straty banki działające na różnych rynkach finansowych. Z drugiej strony, fluktuacje te mogą okazać się dla banków korzystne. Omawiane zagrożenie ma charakter złożony i w ramach transakcji bilansowych i pozabilansowych obejmuje ryzyko: stopy procentowej, walutowe, zmiany kursu akcji czy cen metali szlachetnych. Składają się na nie ryzyka cenowe związane z konstrukcją portfela handlowego banku. 31 Redukcja odbywa się w oparciu o system wyznaczania wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka i adekwatności kapitału Ryzyko stopy procentowej Ryzyko to oznacza sytuację, gdy zmiany stóp procentowych mogą narazić bank na straty. Wpływa ono zarówno na dochody banku, jak i na wartość ekonomiczną jego aktywów, pasywów i instrumentów finansowych. Jest ono ściśle powiązane z ryzykiem rynkowym i również ma złożony charakter. Ustawowe odniesienie dla minimalizacji tego ryzyka stanowią przepisy art. 133 ust. 2 pkt 2 pr. bank. Na jego mocy organ nadzoru bankowego w ramach wykonywanych przez Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków (Dz.U. Nr 218, poz. 2147). 31 R.W. Kaszubski, Funkcjonalne..., s

17 siebie czynności bada jakość systemu zarządzania bankiem, w szczególności systemu zarządzania ryzykiem Ryzyko płynności Jest ono określane jako zagrożenie przejściowej lub całkowitej utraty płynności przez bank. Powstaje wskutek niemożności poradzenia sobie przez bank ze spadkiem pasywów lub z finansowaniem wzrostu aktywów. Podkreślenia wymaga, że stanowi ono główny element łączący pozostałe rodzaje ryzyka w działalności banku. Ziszczenie się bowiem któregokolwiek z nich zagraża w rezultacie płynności. Utrata zaś płynności przekłada się w konsekwencji na utratę reputacji przez bank, pamiętać wszak trzeba, że jest on instytucją zaufania publicznego. Ryzyko płynności nie jest kategorią jednolitą wewnętrznie. W ramach jednego z podziałów wyróżnia się ryzyko płynności pierwotne i wtórne. 32 W przypadku pierwszego z nich zagrożenie wyniku finansowego wynika z samego gospodarowania aktywami i pasywami banku. Drugie jest rezultatem niekorzystnych zmian cen i utraty kapitału. Inny podział wiąże się z gospodarowaniem składnikami bilansu. 33 I tak, aktywne ryzyko płynności (ryzyko terminu) to zagrożenie wywołane nieplanowanym wydłużeniem zaangażowania kapitału w operacjach aktywnych. Z kolei pasywne ryzyko uzupełniającego refinansowania wiąże się z niezgodnością okresów, na jakie pozyskano i zainwestowano kapitał. Wreszcie ryzyko zawartych umów oznacza możliwość wystąpienia nieoczekiwanych roszczeń beneficjentów do realizacji przyrzeczonych kredytów i gwarancji (aktywne) lub też niebezpieczeństwo nieoczekiwanego wycofania depozytów (pasywne). Na gruncie polskiego ustawodawstwa banki są zobowiązane do utrzymywania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju działalności w sposób zapewniający wykonanie wszystkich zobowiązań zgodnie z terminami ich płatności (art. 8 pr. bank.). Ponadto na podstawie delegacji zawartej w przepisie art. 128 ust. 8 pr. bank. Komisja Nadzoru Bankowego ustaliła wiążące banki normy płynności B. Gruszka, [w:] Bankowość..., s Ibidem, s Rekomendacja P dotycząca systemu monitorowania płynności finansowej, z

18 Ryzyko operacyjne Określenie istoty tego rodzaju ryzyka opiera się o dwa podejścia. Z jednej strony jest ono pojmowane w sposób negatywny jako tzw. pozostałe ryzyko, tj. takie, którego nie sposób zakwalifikować jako kredytowe ani rynkowe. Z drugiej zaś strony, podejmowane są próby stworzenia definicji pozytywnych. 35 Za przykładową posłużyć może definicja przyjęta przez KBNB 36. I tak, ryzyko operacyjne jest to ryzyko strat wynikających z niedostosowania lub zawodności wewnętrznych procesów, ludzi i systemów technicznych lub ze zdarzeń zewnętrznych. Obejmuje ono ryzyko prawne, nie uwzględnia natomiast strategicznego i reputacji. Zaprezentowane wyżej ujęcie pokazuje wewnętrzną złożoność ryzyka operacyjnego. W jego ramach można wskazać następujące aspekty: ryzyka o charakterze organizacyjnym wiążące się ze stratami powstałymi w wyniku błędów w przyjętych procedurach albo też braku wymaganych procedur (np. wady funkcjonowania kontroli wewnętrznej i zasad zarządzania bankiem); straty te powodowane są nieumyślnie, mogą być następstwem błędów; ryzyka o charakterze personalnym wiążące się ze stratami spowodowanymi umyślnym przekroczeniem przepisów przez obecnych lub byłych pracowników (w szczególności: oszustwa, przekroczenie uprawnień, zaniedbanie obowiązków); ryzyka o charakterze technicznym wiążące się ze stratami spowodowanymi przez awarie systemów lub technologii (np. programów informatycznych); ryzyka o charakterze vis maior wiążące się ze stratami spowodowanymi przez działanie sił natury lub działanie osoby trzeciej (np. powódź, przedłużające się awarie elektryczne). 37 Konieczność zarządzania ryzykiem operacyjnym wynika bezpośrednio z jego znaczenia dla instytucji. Z analiz przeprowadzonych przez KBNB wynika jego 25% 35 P. Matkowski, Zarządzanie..., s. 24, i prezentowane tam przykłady. 36 Basel Committee on Banking Supervision, International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards a Revised Framework, Bank for International Settlements, Basel R.W. Kaszubski, Funkcjonalne..., s. 199; P. Matkowski, Zarządzanie...,