literatury światowymi kryzysami gospodarczymi, nie koniecznie miały taki

Transkrypt

1 Światowe recesje w okresie rosnącego protekcjonizmu lat Daty załamań i kryzysów gospodarczych nie pokrywają we wszystkich przypadkach. Oznacza to, że kryzysy, nazywane w części literatury światowymi kryzysami gospodarczymi, nie koniecznie miały taki charakter. Niewątpliwie były to kryzysy finansowe, które obejmowały dużą część świata (tj. jego najbardziej rozwiniętych krajów), ale ich konsekwencje nie zawsze przekładały się na sferę realną i nie zawsze w równym stopniu. Oznacza to też inną długość cykli koniunkturalnych w poszczególnych krajach. Wystąpienia następnej światowej recesji, po tej z roku 1866, można się było spodziewać około lat Tymczasem, wybuchł on o wcześniej. Na zmianę terminu wybuchu kryzysu wpłynęły czynniki historyczne, w postaci przyspieszonego rozwoju gospodarczego Stanów Zjednoczonych wskutek rezultatów wojny secesyjnej i Niemiec w efekcie wojny francusko-pruskiej i zjednoczenia kraju, Dużą rolę w tym procesie rozwoju odgrywała interwencja państwa w postaci np. finansowania budowy kolei. Spłata kontrybucji narzuconej po wojnie francusko-pruskiej z 1871 r. wywołała spekulacje. Przyczyniło się do tego otwarcie Kanału Sueskiego w 1869 r., błędy polityki pieniężnej Prus, pożar Chicago z 9 października 1871 r., euforia wywołana zjednoczeniem Niemiec przez Bismarcka. Był to kolejny światowy kryzys finansowy, ale nie rozpoczął się w Anglii, co było przejawem początku utraty jej prymatu w gospodarce światowej (tab. 2.1). Kryzys z 1873 r. był największym w XIX wieku. Nazywany jest często wielką depresją (The Great Depression). Ze względu na jego rozmiary i łatwość przenoszenia się z kraju do kraju, wywarł olbrzymi wpływ na politykę handlową na świecie i doprowadził do zaostrzenia tendencji protekcjonistycznych. Było to spowodowane zaostrzającą się, zwłaszcza w okresie kryzysu, międzynarodową konkurencją (por. wcześniejsze obliczenia autora). Powrót do protekcjonizmu został zapoczątkowany w Niemczech. Pruscy junkrzy domagali się wprowadzenia ochrony celnej z powodu importu zbóż amerykańskich. We Francji w 1892 r. wprowadzono też ostry protekcjonizm, tzw. cła Méline a. Podobnie stało się we Włoszech, Austro-Węgrach, USA po wojnie secesyjnej. Jednak nie obniżyło to

2 znacznie handlu międzynarodowego. Kryzys w sferze pieniężnej objął Austrię, Niemcy (maj 1873 r.), rozprzestrzenił się na Włochy, Holandię, Belgię, a następnie objął Amerykę, by wrócić do Europy: Anglii, Francji i Rosji. Wystąpił na dużej części giełd świata. Wraz z kryzysami finansowymi, przenosiły się również kryzysy gospodarcze, choć opóźnienie czasowe było tu większe. Kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych wystąpił rok po finansowym w 1874 r., po czym przeniósł się do Kanady ( ). W latach kryzys gospodarczy był we Francji i Włoszech, a później przeniósł się w 1875 r. do Niemiec, Szwecji, Wielkiej Brytanii (gdzie trwał aż do 1879 r.), a później do Danii, Szwecji i Finlandii oraz w 1878 r. do Włoch i Norwegii, a w końcu z powrotem do Stanów Zjednoczonych. Kryzys ten trwał najdłużej ze wszystkich kryzysów XIX wieku, bo od 1873 do 1878 r. Spowodowane to było właśnie zbyt wczesnym jego rozpoczęciem się, co wywołało zakłócenia w jego przebiegu w porównaniu do poprzednich kryzysów. Historyczne przyczyny zewnętrzne skracające cykl w niektórych krajach wywołały kryzys w innych, lecz z opóźnieniem czasowym. Kiedy USA, Francja i Włochy wyszły z kryzysu gospodarczego, dopiero wtedy wpadła weń gospodarka Anglii i negatywnie wpłynęła na kondycję innych krajów, co wydłużyło trwanie recesji do 1878 r. Był to specyficzny kryzys finansowy z punktu widzenia układu sił w gospodarce światowej. Po raz pierwszy nie Anglia, lecz Stany Zjednoczone były krajem, w którym rozpoczęła się światowa recesja gospodarcza. W jej wyniku doszło do załamania dominacji przemysłowej Anglii. Symptomy kryzysu finansowego z 1882 r. można już było zauważyć w styczniu 1881 r., kiedy to rozpoczął się spadek kursu akcji przedsiębiorstw kolejowych w Stanach Zjednoczonych, a w całym roku doszło do recesji gospodarczej, co wywołało bankructwa. By nie dopuścić do ponownego przeniesienia się kryzysu do Europy (czego oczekiwano), podniesiono tam stopy dyskontowe (było to jednym z pierwszych przejawów polityki antykryzysowej). Spowodowało to spadek przepływu kapitałów do USA, którymi finansowana była budowa kolei. Z

3 kolei Stany Zjednoczone podniosły stopę dyskonta, ponieważ chciały zachęcić zagranicznych inwestorów do lokowania pieniędzy w ich bankach, gdyż w dalszym ciągu utrzymywała się nadwyżka popytu na kapitał (kredyty), nad jego podażą (co miało miejsce ze względu na rozbudowę kolei). Spowodowało to jednak spadek produkcji przemysłowej w USA, a w efekcie relatywny spadek zainteresowania kolejami i ich rozwojem. Objawiło się to spadkiem popytu na surowce służące do rozbudowy infrastruktury. Miało to następnie odbicie w wynikach bilansu handlowego, a ponieważ nastąpił spadek importu żelaza i stali do USA, głównie ucierpiała na tym Anglia. Do tego we Francji wystąpił kryzys giełdowy. Spowodowało to w efekcie kryzys w Anglii polegający na: spadku kursu akcji (co wywołało bankructwa, najpierw filii firm francuskich, później i przedsiębiorstw angielskich) oraz panice, która objawiła się wycofaniem depozytów z Banku Anglii i w efekcie nastąpił spadek rezerw złota, i żeby z tym walczyć podniesiono stopy dyskonta. Recesja gospodarcza w Stanach Zjednoczonych w 1881 r., której towarzyszył kryzys we Francji ( ), podobnie jak kilka lat wcześniej, przeniosły się do Włoch i Wielkiej Brytanii. Sytuacja na świecie uległaby poprawie w kolejnych latach, gdyby nie kryzys finansowy z 1882 r. Ponownie negatywne konsekwencje w sferze realnej wystąpiły generalnie z ok. 2-letnim opóźnieniem po kryzysie w sferze pieniężnej. Kryzys gospodarczy wystąpił najpierw we Francji i Niemczech (od 1883 r.), a później przeniosły się do Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych (a stąd do Kanady) i krajów skandynawskich. Światowa recesja gospodarcza trwała więc w latach Spadek budownictwa kolejowego i produkcji przemysłowej spowodował w maju 1884 r. kryzys giełdowy w Stanach Zjednoczonych. Powstrzymywany on był do tego momentu rosnącą akcją kredytową banków. Kryzys giełdowy pociągnął za sobą bankructwa banków i towarzystw kolejowych, a następnie i mniejszych firm. Przyczyniło się to do powstawania monopoli, np. w kolejnictwie. Panika była tak duża, że za wkłady á vista płacono do 4% dziennie. Kryzys finansowy z 1890 r. nazywany jest często kryzysem firmy braci Baring.

4 Rozpoczął się on od napięć na rynkach pieniężnych, kryzysu giełdowego i wzrostu stopy dyskonta. W I kwartale 1890 r. najważniejsze wydarzenia związane z kryzysem rozgrywały się w Niemczech. Wystąpił tam spadek kursów akcji, bankructwa. W II kwartale 1890 r. wydarzenia związane z wystąpieniem kryzysu finansowego przeniosły się z Niemiec do Ameryki Południowej, w tym szczególnie do Argentyny 1. Anglia eksportowała do Argentyny wyroby do budowy kolei oraz kapitał. Z emitowanych w Londynie w okresie dwóch przedkryzysowych lat 30 mln f. sz. argentyńskich i urugwajskich papierów, co najmniej połowa została zrealizowana przez firmę braci Baring (Mendelson, 1960, s. 324). Firma ta była jednym z największych domów bankowych londyńskiego City. Po załamaniu się rynków Ameryki Południowej doszło do spadku zaufania do tej niej, gdyż pozostała z wieloma zdeprecjonowanymi papierami wartościowymi. W listopadzie 1890 r. bank firmy Baring zawiesił wypłaty. Doszło do powstania zagrożenia załamania się całego systemu bankowego. Bank Anglii jednak wcześniej akceptował zobowiązania firmy Baring Brothers, w wyniku czego zapasy złota zmalały z 22,5 mln w kwietniu do 18,6 mln f. szt. w pierwszej dekadzie listopada. Podobnie jak w poprzednich kryzysach, bank centralny wykorzystał jedno z dostępnych narzędzi polityki pieniężnej: stopę dyskontową. Została ona podniesiona o dwukrotną wartość w ciągu wspomnianego okresu (z 3 do 6%). Jak to było wcześniej, również tym razem mogło to doprowadzić do paniki (wiedziano już, że spowoduje to poprzez pogorszenie sytuacji finansowej przedsiębiorstw bankructwa) i załamania całego systemu kredytowego. Wobec czego zdecydowano się na skorzystanie z funduszy zagranicznych. Bank Anglii otrzymał pomoc zagraniczną 2 oraz zdecydował się na bezpośrednią interwencję. 1 Rynek argentyński został nasycony już towarami importowanymi do budowy kolei (stal, żelazo). Zahamowaniu uległ też przypływ kapitałów do Argentyny (finansowanie inwestycji kolejowych). Spowodowane to było utrzymującym się w Europie napięciem na rynkach finansowych. Spadała wartość papierów wartościowych Argentyny, co wywołało bankructwa firm, jak również kryzys finansów publicznych, gdyż rząd nie był w stanie spłacić długów zagranicznych. Bankructwa pociągnęły wzrost bezrobocia i niepokojów społecznych (nawet kilkudniowe, nieudane powstanie). Później (jeszcze w 1890 r.) nastąpiło przeniesienie kryzysu do innych krajów regionu (np. do Urugwaju), a także do Anglii.

5 Stanął na czele konsorcjum banków, które zagwarantowało pokrycie zobowiązań firmy Baring. Uspokoiło to sytuację na rynku i zażegnało panikę. W Stanach Zjednoczonych od początku 1890 r. utrzymywało się napięcie na rynkach pieniężnych. W stosunku do roku 1889 podniesiona była stopa dyskontowa. Niepokoje w Anglii miały negatywny wpływ na USA i przyspieszyły wybuch kryzysu finansowego. Wystąpił masowy powrót amerykańskich papierów wartościowych z Europy do USA (wyzbywanie się w Anglii aktywów, szczególnie papierów wartościowych pochodzących z USA), co spowodowało odpływ złota z kraju. Odpływało również złoto z banków do osób prywatnych, które wycofywały wkłady. Nastąpił spadek cen akcji i bankructwa16. Nasilenie kryzysu nastąpiło w połowie listopada 1890 r., po tym jak ogłoszono trudności finansowe firmy braci Baring. W okresie poprzedzającym ten kryzys finansowy zachodziło zjawisko coraz częstszego przekształcania się przedsiębiorstw w spółki akcyjne notowane na giełdzie. Pozyskiwały one dodatkowe fundusze na rozwój, lecz wystawiały się na ryzyko konsekwencji ewentualnego kryzysu giełdowego. Kryzys ten mógł łatwiej przenieść się na sektor bankowy wskutek zakładania firm przez banki (zysk założycielski). Kolejną przesłanką kryzysu był eksport kapitału do Argentyny, Urugwaju i Australii oraz istniejący tam boom spekulacyjny. Kolejny raz światowa recesja gospodarcza rozpoczęła się dwa lata po kryzysie finansowym. W 1882 r. narodowe załamania i kryzysy gospodarcze wystąpiły w Finlandii, Norwegii, Japonii, Włoszech oraz Wielkiej Brytanii, Szwecji i Danii. Dopiero w 1883 r. przeniosły się one do USA i Kanady. Na zakończenie warto podkreślić aktywną rolę Banku Anglii, który nie ograniczył się jedynie do podniesienia stopy dyskontowej, jak to robiono przez prawie cały wiek cyklicznego występowania kryzysów finansowych bądź w przypadku zagrożenia nimi (po tym, jak politycy gospodarczy dopiero nauczyli się w ten sposób reagować). 2 Panika mogła rozprzestrzenić się na inne kraje, jak to wcześniej bywało. Dostał w złocie 3 mln funtów szterlingów z Francji i 1,5 mln f. szt. z Rosji. Uzupełniło to zapasy złota Banku Anglii i zwiększyło jego możliwości do działania dla zapobieżenia rozwojowi kryzysu.