Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Transkrypt

1 2 1 2 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

2 Rolnictwo i Gospodarka Żywnościowa w Polsce 2012 Praca zbiorowa pod redakcją Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Warszawa 2013

3 SPIS TREŚCI Słowo wstępne Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi 5 OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE 7 Wybrane informacje o sytuacji gospodarczej Polski w 2012 r. 9 ROLNICTWO 12 Ogólna charakterystyka 12 Zasoby ziemi rolniczej i struktura jej użytkowania 13 Czynniki kształtujące produkcyjno ekonomiczną sytuację rolnictwa 19 Zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji 20 Zużycie nawozów w Polsce 20 Zużycie nawozów w krajach Unii Europejskiej 21 Sprzedaż środków ochrony roślin 22 Wartość produkcji rolniczej i relacje cen 22 Dochody rolników 26 Spożycie żywności 28 ROLNICTWO W REGIONACH 30 PRODUKCJA ROŚLINNA, WYBRANE RYNKI I GAŁĘZIE PRZETWÓRSTWA 35 Program wsparcia produkcji roślin wysokobiałkowych 35 Integrowana produkcja roślin 36 Rynek produkcji nasiennej 38 Rynek zbóż 39 Rynek cukru 40 Rynek ziemniaków 40 Rynek rzepaku 41 Rynek tytoniu i wyrobów tytoniowych 42 Rynek chmielu 42 Rynek lnu i konopi 42 Rynek suszu paszowego 42 Rynek owoców i warzyw 43 Produkcja i ceny owoców w 2012 r. 43 Produkcja i ceny warzyw w 2012 r. 44 Stan zorganizowania rynku owoców i warzyw w Polsce 45 Rynek mięsa 45 Rynek mięsa wieprzowego 46 Rynek wołowiny 46 Rynek mięsa drobiowego 47 Rynek jaj 47 Rynek miodu 48 Rynek mleka 49 Biopaliwa 50 Biogaz rolniczy 53 PROGRAM POZNAJ DOBRĄ ŻYWNOŚĆ 56 POLSKIE PRODUKTY REGIONALNE I TRADYCYJNE 58 ROLNICTWO EKOLOGICZNE 60 HANDEL ZAGRANICZNY 62 Ogólna ocena 62 Struktura geograficzna 63 Towarowa struktura obrotów 64 3

4 Handel zagraniczny wybranymi produktami rolno-spożywczymi 66 Zboża 66 Drób 68 Wieprzowina 68 Wołowina 69 Mleko i przetwory 69 POLITYKA WSPARCIA ROLNICTWA 71 Bezpośrednie wsparcie dochodów rolniczych 71 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Dyskusja nad kształtem Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 r. 74 Płatności bezpośrednie 74 Zazielenianie 75 System dla małych gospodarstw 75 Płatność dla młodych rolników 76 Wsparcie związane z produkcją 76 Inne rozwiązania w systemie płatności bezpośrednich 76 Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich przez EFRROW 76 Wspólna organizacja rynków rolnych 78 Rozporządzenie horyzontalne 79 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata zarys nowego okresu programowania 79 Przegląd priorytetów oraz przewidywane instrumenty wsparcia 80 RYBOŁÓWSTWO MORSKIE 82 Rynek ryb 83 Polityka wsparcia sektora rybołówstwa 84 OBSZARY WIEJSKIE 86 Infrastruktura na wsi 86 Przedsiębiorczość na terenach wiejskich 89 Turystyka wiejska i agroturystyka 91 Kobiety wiejskie 94 INSTYTUCJE ROLNICZE 95 Agencja Rynku Rolnego 95 Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa 100 Agencja Nieruchomości Rolnych 106 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego 109 ZAPLECZE NAUKOWO BADAWCZE W POLSCE 112 Struktura i nadzór 112 Misja 113 Finansowanie nauki 114 Programy wieloletnie 114 Potencjał intelektualny 115 Współpraca międzynarodowa 116 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej - PIB 116 Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa 118 DORADZTWO NA RZECZ REALIZACJI POLITYKI ROLNEJ 124 Centrum Doradztwa Rolniczego 126 SZKOŁY ROLNICZE 129 ADRESY JEDNOSTEK ZWIĄZANYCH Z ROLNICTWEM 130 4

5 SŁOWO WSTĘPNE Szanowni Państwo! Do waszych rąk trafia kolejna publikacja Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce. Niezmiennie od lat przedstawiamy w niej najnowsze dane dotyczące sektora rolno-spożywczego. Aby wszystko zostało ujęte muszą być to dane w pigułce. Nie mniej jednak, jest to kompendium informacji i danych statystycznych o produkcji roślinnej, zwierzęcej, sadowniczej i ogrodniczej, rybołówstwie oraz przetwórstwie. Znajdziecie tutaj Państwo także podstawowe informacje o realizowanych programach wsparcia ze środków unijnych oraz współfinansowaniu z budżetu krajowego. Od ponad 20. lat zachodzą poważne zmiany w polskim rolnictwie i na terenach wiejskich. Ze wszystkich państw wchodzących wraz z nami do Unii Europejskiej w 2004 mieliśmy największy potencjał produkcji rolnej i najsilniejsze rolnictwo indywidualne. Pod tym względem byliśmy jedyni w dawnym Bloku Wschodnim. Zmiany zapoczątkowane na początku lat 90. przyniosły zwiększenie średniej powierzchni gospodarstwa rolnego, ale także zmniejszenie w ciągu 10. lat, w sposób ewolucyjny liczby gospodarstw o około 700 tysięcy. Postępuje zmiana pokoleniowa na wsi. Środki z funduszy przedakcesyjnych i dostępnych już po naszej akcesji pozwoliły na przyspieszenie tych zmian. Z najnowszych badań wynika, że typowy polski rolnik jest czterdziestoparolatkiem, dobrze wykształconym ponad 70 proc. polskich rolników ma poniżej 55 lat, a 58 proc. z nich posiada wykształcenie średnie i wyższe. To wypada dobrze na tle państw UE. Na tereny wiejskie i do przetwórstwa rolno-spożywczego trafiło ponad 160 mld złotych. To są dobrze wykorzystane pieniądze. W ocenie unijnych specjalistów Polska najlepiej wykorzystuje środki w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich spośród wszystkich państw realizujących ten program. Polscy rolnicy już są znaczącymi producentami rolnymi w Europie. Coraz śmielej nasza żywność wchodzi także na rynki państw trzecich na Bliski i Daleki Wschód, na rynki afrykańskie i amerykańskie. W ujęciu wartościowym wysyłamy poza nasze granice ¼ naszej produkcji rolnej. Rok ubiegły zamknęliśmy sprzedażą tych produktów na kwotę 17,5 mld euro, przy dodatnim saldzie wymiany na poziomie 4,1 mld euro. Dane za pierwsze półrocze 2013 roku potwierdzają utrzymywanie się korzystnych tendencji. Z pierwszych szacunków wynika, że eksport zwiększył się w tym czasie o około 14 % w stosunku do analogicznego okresu roku W tej chwili najważniejsze jest opracowanie nowych zasad do Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , czyli dla nowej perspektywy finansowej. Osiągnięty w 2013 roku kompromis, a trzeba podkreślić, że wypracowany w bardzo trudnych warunkach kryzysu gospodarczego, jest dla Polski korzystny. Chociaż nie uzyskaliśmy jeszcze pełnego zrównania wsparcia bezpośredniego, to różnica pomiędzy rolnikami polskimi i tymi z krajów 15 będzie się systematycznie zmniejszać. Jestem przekonany, że doświadczenia minionych lat pozwolą nam jeszcze lepiej przygotować nowe programy i jeszcze skuteczniej wykorzystać wszelkie możliwe środki finansowe. To zależy od nas wszystkich i od tego będzie zależeć dalszy rozwój polskiego rolnictwa. Zapraszam do lektury tej publikacji i własnej oceny stanu polskiego rolnictwa oraz przetwórstwa, a także zmian jakie cały czas zachodzą na terenach wiejskich. Stanisław Kalemba Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi 5

6 6

7 OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE Polska środkowoeuropejski kraj średniej wielkości z powierzchnią 312,7 tys. km 2 i 38,5 mln mieszkańców zajmuje 6 miejsce w UE-27 zarówno pod względem liczby ludności jak i zajmowanego obszaru. Pod względem liczby ludności rolniczej Polska zajmuje pierwsze miejsce w Unii Europejskiej, oraz miejsce drugie (po Rumunii) pod względem liczby gospodarstw rolnych. Pracujący w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie oraz rybactwie 2,5 - krotnie przekraczają procentowy udział pracujących w tych sektorach w UE-27 (odpowiednio 14,5% i 5,6%). Polska zajmuje 7,2 % ogólnej powierzchni krajów Unii granicząc z 7 krajami, w tym 4 członkami UE (Niemcy, Czechy, Słowacja i Litwa) i 3 spoza Unii (Rosja, Białoruś, Ukraina). Kraj charakteryzuje się dużą różnorodnością przyrodniczo-środowiskową. Szczególną ochroną objęte są parki narodowe zajmujące ponad 314,5 tys. ha, rezerwaty przyrody w liczbie 1463, o powierzchni ponad 164 tys. ha, parki krajobrazowe zajmujące powierzchnię blisko 2607 tys. ha i pomniki przyrody w liczbie 36,3 tysięcy. Udział gruntów leśnych w ogólnej powierzchni lądowej kraju przekracza 30%. Chronionych jest wiele gatunków zwierząt, z których do najważniejszych zalicza się żubry, kozice, niedźwiedzie, bobry, rysie i wilki. Ponad 75 % terytorium kraju położone jest poniżej 200 m n.p.m., a tylko 3,1% powyżej 500 m n.p.m. Klimat w Polsce charakteryzuje się dużymi wahaniami w długości poszczególnych pór roku. W ostatnich 3 latach średnia temperatura powietrza wahała się od 7,50 o C do 8,90 o C, a suma opadów w przedziale od 576 mm do 830 mm. Rys. 1. Średnie miesięczne temperatury powietrza w Polsce Średnie miesięczne opady w Polsce (w o C) (w mm Hg) Źródło: GUS Rolnictwo Warszawa Źródło: GUS Rolnictwo Warszawa 2009, Opady atmosferyczne są głównym źródłem zasobów wodnych i charakteryzują się dużymi wahaniami w latach, miesiącach i regionach. W rezultacie występują obszary suszy i podtopienia, a także powodzie. W 2012 r. według stanu na 31 grudnia pomiary temperatury i opadów prowadziło 269 stacji i posterunków, a wyłączne pomiary opadów 986 posterunków. Absolutne maksimum temperatury w 2010 r. odnotowano w lipcu na stacji klimatycznej w Grabiku i wyniosła ona 38,2 o C, a najniższa temperatura zanotowana została na stacji klimatycznej w Białowieży i wyniosła ona 31,4 o C. Największa amplituda skrajnych wartości temperatury w Polsce w 2010 r. wyniosła 69,6 stopnia C. Maksymalny dobowy opad atmosferyczny w 2010 r. zanotowano na stacji opadowej Szczyrk i wyniósł on 213 mm. Polska zaliczana jest do krajów o ubogich zasobach wodnych. Średni roczny odpływ wód powierzchniowych, łącznie z dopływami z zagranicy w latach wyniósł 62,3 km 3, a z obszaru kraju 54,4 km 3. W przeliczeniu na 1 mieszkańca daje to roczny zasób wody ok.1,6 dam 3, podczas gdy średnio w Europie zasoby te szacowane są na 4,6 dam 3. 7

8 OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE Zasoby wód w Polsce cechuje duża zmienność sezonowa i nierównomierność rozkładu terytorialnego. Zbiorniki retencyjne mają małą pojemność i mogą zatrzymać jedynie 6% rocznego odpływu wód w kraju, co nie zapewnia dostatecznej ochrony przed okresowymi nadmiarami lub deficytami wody. Terytorialnie Polska podzielona jest na 16 województw, 314 powiatów, 65 miast na prawach powiatów i gmin. Jednostkami pomocniczymi w gminach są m. innymi sołectwa, których jest ponad 40,3 tys. Największym pod względem powierzchni (35,6 tys. km 2 ) i liczby ludności (5,2 mln) jest woj. mazowieckie. Najmniejszym pod względem powierzchni jest woj. opolskie (9,4 tys. km 2 ), a pod względem liczby ludności woj. lubuskie (1,0 mln). Największą obszarowo gminą jest Pisz (634 km 2 ), a najmniejszą Górowo Iłowieckie (3 km 2 ). Pod względem liczby ludności największą gminą jest m. stołeczne Warszawa (1,7 mln), będące także miastem na prawach powiatu w woj. mazowieckim, a najmniejszą gmina Krynica Morska (1,4 tys.) w woj. pomorskim. Rys. 2. Jednostki podziału terytorialnego w Polsce Liczba ludności w Polsce w 2011 r. według Spisu Powszechnego wyniosła 38,53 mln osób, w tym w miastach 23,4 mln, a na obszarach wiejskich 15,1 mln osób. W porównaniu z 2002 r. liczba ludności zwiększyła się o 280 tys. osób, przy czym wzrost dotyczył tylko obszarów wiejskich (o 480 tys.). W miastach liczba mieszkańców zmalała w tym okresie o 200 tys. osób. W porównaniu do roku 2011 zmalała liczba urodzeń żywych (z 415 do 390 tys.) i obniżył się współczynnik dzietności (z 1,378 do 1,297). W porównaniu do roku poprzedniego zmniejszył się wskaźnik urodzeń żywych na 1000 mieszkańców i wyniósł 10,1, wobec 10,7 w 2011 r. i 9,6 w 2009 r. Zmniejszyła się także liczba zgonów oraz ich odsetek na 1000 mieszkańców (z 9,83 do 9,75). W 2012 r. liczba ludności prawie nie zmieniła się, a w 2013 zmalała o 26 tys. osób. Prognoza ludności sporządzona przez GUS zakłada systematyczny spadek liczby ludności Polski do roku 2035 ( o 2,3 mln). Na obszarach wiejskich saldo migracji wewnętrznych będzie stopniowo malało i nie zrekompensuje ubytku liczby ludności wiejskiej szacowanego na 0,5%. Ubytek ten będzie rezultatem malejącej liczby urodzeń. Czynnikiem hamującym odpływ ludności z miast będzie przede wszystkim tworzenie nowych miejsc pracy na terenach zurbanizowanych oraz pozostawanie w miastach na stałe części osób dotychczas zamieszkujących tam okresowo. 8

9 OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE Wybrane informacje o sytuacji gospodarczej Polski w 2012 r. W 2012 r. polska gospodarka rozwijała się wolniej niż w dwóch poprzednich latach. O ile w 2010 r. PKB zwiększył się o 3,9%, a w 2011 r. o 4,5%, to w 2012 r. wzrost wyniósł 1,9%, przy czym jego dynamika systematycznie maleje (od 3,5% w pierwszym kwartale do 0,7% w czwartym i tylko 0,5% w pierwszym kwartale oraz 0,8 w II kwartale 2013 r.). Nie udało się uniknąć negatywnego wpływu niekorzystnych uwarunkowań zewnętrznych, osłabiających koniunkturę w naszym kraju. Od początku 2012 r. strefa euro znajduje się w recesji, a PKB Niemiec naszego największego partnera handlowego po wzroście o 3,0% w 2011 r., w ubiegłym roku zwiększył się o 0,7%, a w I kwartale br. spadł o 0,3%. Wyniki gospodarki niemieckiej były jednak zdecydowanie lepsze niż większości krajów członkowskich, z których ponad połowa zanotowała spadek PKB. W Polsce, wskutek potęgującej się bariery popytowej, załamała się produkcja budowlano-montażowa, osłabło wiele branż przemysłu. Zmalały obroty handlu zagranicznego i wewnętrznego. Spadły przewozy prawie wszystkimi środkami transportu. Nadmiernie wzrosły zapasy u producentów i w handlu. Przedsiębiorstwa przemysłu przetwórczego i firmy budowlane sygnalizowały wzrastające ograniczenie bieżącego oraz przyszłego portfela zamówień i produkcji, przewidując dalszą redukcję zatrudnienia. Nasiliły się trudności w regulacji zobowiązań finansowych. Zwraca uwagę przede wszystkim ograniczenie spożycia indywidualnego, które w całym roku zwiększyło się o 0,8%, podczas gdy w 2011 r., o 2,6%, ale w czwartym kwartale wystąpił spadek wynoszący 0,2%, a w pierwszym 2013 r. osiągnięto zaledwie ubiegłoroczny poziom. Potwierdzają to dane dotyczące sprzedaży detalicznej. W 2012 r. wzrosła ona, w cenach stałych, we wszystkich przedsiębiorstwach handlowych, o 0,8%, a w okresie styczeń-maj 2013 r., w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób o 0,3%. Przyczyną była stagnacja wynagrodzeń i świadczeń społecznych, niska dynamika dochodów z działalności prowadzonej na własny rachunek (konsekwencje spowolnienia gospodarczego) oraz wysokie bezrobocie. Dynamikę konsumpcji hamowała też początkowo wysoka inflacja, malejące zapotrzebowanie na kredyty bankowe oraz pogarszające się nastroje konsumentów, pesymistycznie oceniających bieżące i przyszłe dochody. Przeciętne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw osiągnęło średnio miesięcznie 4,1 tys. zł i było realnie, po raz pierwszy od dwudziestu lat, niższe niż przed rokiem (o 0,2%). W okresie styczeń-maj 2013 r. wzrost wyniósł 1,6%. Przeciętna nominalna emerytura i renta pracownicza przekroczyła w ubiegłym roku 1,8 tys. zł, a jej siła nabywcza zwiększyła się o 1,3% (w ciągu pięciu miesięcy br. o 4,3%). Stopa rejestrowanego bezrobocia osiągnęła w końcu roku 13,4% i była najwyższa od sześciu lat. W grudniu bez pracy pozostawało ponad 2,1 mln osób. Drugie tyle, w celach zarobkowych, czasowo przebywało poza granicami kraju. W maju 2013 r. stopa bezrobocia wzrosła do 13,5%. Na skutek drogich i trudno dostępnych kredytów konsumpcyjnych, zadłużenie gospodarstw domowych było w ubiegłym roku, realnie o 7% mniejsze niż w 2011 r. i o 13% mniejsze niż dwa lata temu, a w okresie styczeń-maj 2013 r. zmalało się o dalsze 2%. Przyczyną ograniczania środków przez banki dla tej grupy kredytobiorców jest pogarszający się portfel kredytowy, w którym nadal dynamicznie wzrasta udział kredytów zagrożonych. W pewnym stopniu, spadek kredytów zaciąganych w systemie bankowym rekompensowało zadłużenie w parabankach. Ze względu na niepewność co do zmiany koniunktury światowej, a także ożywienia popytu krajowego, wzrosło ryzyko intensyfikacji działalności gospodarczej. Niski był jednocześnie stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych. W tych warunkach wiele firm wstrzymywało lub ograniczało rozbudowę potencjału produkcyjnego. W rezultacie w drugim półroczu 2012 r. załamał się, notowany od trzeciego kwartału 2010 r., wzrostowy trend nakładów brutto na środki trwałe, utożsamianych z działalnością inwestycyjną. Po ich wzroście o 8,5% w 2011 r., w ubiegłym roku zmniejszyły się one o 0,8%, w tym w IV kwartale o ponad 4%. Konsekwencją było pogorszenie się stopy inwestycji (relacji nakładów brutto na środki trwałe do PKB) z 20,2% w 2011 r. do 19,4% w 2012 r. W I kwartale 2013 r. nakłady brutto na środki trwałe były o 2,0% mniej- 9

10 OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE sze niż przed rokiem. Na obniżenie tych nakładów złożyło się spowolnienie inwestycji przedsiębiorstw, inwestycji publicznych oraz mieszkaniowych. Dopływ środków na cele prorozwojowe znacząco ograniczyły kończące się fundusze strukturalne, należne Polsce w ramach perspektywy finansowej lat Przesądziło to o gwałtownym zahamowaniu inwestycji sektora publicznego. Produkcja sprzedana przemysłu była wyższa niż przed rokiem o 1,0%, w tym artykułów spożywczych o 4,6%, a jej dynamika stopniowo słabła: po wzroście w pierwszych dwóch kwartałach, w kolejnych notowano spadek, w tym największy (o 3,8%) w czwartym kwartale. Podobne tendencje wystąpiły w produkcji budowlano-montażowej, gdzie w skali roku zmniejszyła się ona o 1,0%, a w czwartym kwartale aż o kilkanaście procent. W okresie styczeń-maj 2013 r. produkcja przemysłu była o 1% niższa niż przed rokiem, ale artykułów spożywczych wzrosła o 1,6%. Budownictwo ograniczyło działalność o 21,5%. Do końca października 2012 r. utrzymywała się wysoka, wynosząca 3,4%, dynamika cen towarów i usług konsumpcyjnych. Dopiero w następnych miesiącach nastąpiło istotne spowolnienie wzrostu cen, w tym w grudniu do 2,4%, tj. poniżej celu inflacyjnego NBP (2,5%). Średnia roczna inflacja wyniosła 3,7% (w 2011 r. 4,3%), przy czym artykuły żywnościowe zdrożały o 4,3%. Dynamikę cen determinowały zarówno czynniki podażowe (silny wzrost cen surowców energetycznych i rolnych na rynkach światowych szczególnie w pierwszym półroczu), jak i popytowe (osłabienie dynamiki konsumpcji i inwestycji). W pierwszej połowie 2013 r. obserwowano dalsze ograniczenie presji inflacyjnej. W maju, w ujęciu rocznym, wzrost cen wyniósł 0,5% i był jednym z najniższych w krajach UE. Artykuły żywnościowe zdrożały w tym czasie o 1,7%. Spowolnienie gospodarcze, a w niektórych krajach UE pogłębiająca się recesja, hamowały wymianę handlową z zagranicą. Zaznaczyło się to już na początku roku, a dynamika obrotów, w kolejnych miesiącach, wyraźnie słabła. W rezultacie, w 2012 r., eksport, liczony w euro, zwiększył się o 3,8%, a import spadł o 0,6%. Szczególnie zmalał zagraniczny popyt na dobra konsumpcji trwałej i sprzęt motoryzacyjny, 10

11 OGÓLNE INFORMACJE O POLSCE tj. produkty najbardziej wrażliwe na zmiany koniunktury. Skalę importu ograniczało zmniejszające się zapotrzebowanie gospodarki, wyraźnie wytracającej impet. Do pozytywnych symptomów zaliczyć należy wydatne ograniczenie deficytu handlowego. Ujemne saldo obrotów wyniosło 9,7 mld EUR i było o prawie 40% mniejsze niż rok wcześniej, a w wymianie produktów rolno-żywnościowych pozostało tradycyjnie dodatnie, osiągając 4,2 mld EUR. W okresie styczeń-kwiecień 2013 r. ogólny eksport zwiększył się o 7,4%, a import spadł o 0,7%. Ujemne saldo handlu zagranicznego osiągnęło 0,4 mld EUR, wobec 3,7 mld EUR przed rokiem. W 2012 r. kontynuowany był, rozpoczęty w 2011 r., proces konsolidacji finansów publicznych. Udział deficytu sektora instytucji rządowych i samorządowych w PKB zmniejszył się z 5,0% w 2011 r. do 3,9%. Zmalał jednocześnie dług publiczny, lecz w relacji do PKB (według metodologii unijnej ESA 95) wyniósł 55,6%, nadal przekraczając drugi próg ostrożnościowy (55%), określony przepisami Ustawy o finansach publicznych. Skala ograniczenia nierównowagi fiskalnej, głównie ze względu na osłabienie dochodów podatkowych, była mniejsza niż rok wcześniej. W pierwszym półroczu 2013 r. sytuacja finansów publicznych uległa pogorszeniu. 11

12 ROLNICTWO ROLNICTWO Ogólna charakterystyka Rolnictwo polskie charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem średnia powierzchnia użytków rolnych (UR) przypadająca na 1 gospodarstwo zwiększa się stopniowo i w 2012 r. wyniosła 9,8 ha użytków rolnych (w 2011 r. 8,7 ha, a w 2002 r. 5,8 ha). Mimo pewnego przyspieszenia koncentracji dwa z każdych czterech gospodarstw w Polsce użytkuje nie więcej niż 5 ha UR, a jedno 5-10 ha. Statystyczne gospodarstwo w tych grupach wielkościowych posiada odpowiednio 2,6 i 7,2 ha UR, a ich łączny udział w użytkach rolnych wynosi nieco ponad 30%. Gospodarstwa te z reguły prowadzą produkcję metodami tradycyjnymi, przy niskim nawożeniu mineralnym i zużyciu chemicznych środków ochrony roślin, a także pasz przemysłowych w żywieniu zwierząt gospodarskich, zwłaszcza bydła. Następne 30% użytków rolnych znajduje się w gospodarstwach hektarowych. Prawie 70 tys. gospodarstw, a więc mniej niż 5% ogólnej zbiorowości użytkuje więcej niż 30 ha, z tego niespełna 10 tys. (0,6%) użytkuje więcej niż 100 ha UR. Ich udział w krajowych zasobach ziemi użytkowanej rolniczo wynosi 40%, z czego 21% przypada na gospodarstwa użytkujące co najmniej 100 ha UR. Z danych powszechnego spisu rolnego z 2010 r. wynika, że ponad połowa gospodarstw produkuje wyłącznie lub głównie na własne potrzeby, ograniczając wydatki na zakup żywności i koszty utrzymania rodziny. Tabela 1. Liczba gospodarstw i powierzchnia użytków rolnych w 2012 r. Wyszczególnienie do 1 ha 1-5 ha 5-10 ha ha ha ha ha ponad 100 ha Razem powierzchnia UR tys. ha 40, liczba gospodarstw tys. 54,8 780,5 350,9 144,4 135,3 39,9 19,4 9, UR/gospod. ha 0,73 2,6 7,1 12,1 20,3 38,0 68, ,8 Źródło: Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt w 2012 r. Mimo niekorzystnej struktury agrarnej oraz gorszej, w porównaniu z innymi krajami członkowskimi, jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, Polska jest znaczącym w świecie i w Europie producentem produktów rolnych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzęcego, dysponując wysokimi zasobami siły roboczej. Tabela 2. Udział i miejsce polskiego rolnictwa w świecie i UE-27 w 2010 r. Wyszczególnienie Udział Miejsce w świecie UE-27 w świecie UE-27 powierzchnia użytków rolnych 0,3 8, ludność rolnicza 0,2 26, Produkcja niektórych artykułów rolnych pszenica 1,5 6, żyto 23,1 36,7 2 2 ziemniaki 2,5 14,2 7 2 buraki cukrowe 4,4 9,6 7 3 rzepak 3,5 10,2 8 4 jabłka 2,7 18,0 5 2 mięso 1,3 8, mleko krowie 2,0 8, Pogłowie: bydła 0,4 6, trzody chlewnej 1,6 10,0 9 3 Źródło: Rocznik statystyczny Rolnictwa 2012, GUS Warszawa

13 ROLNICTWO Polska zajmuje także znaczące miejsce w produkcji owoców jagodowych (truskawek, malin, porzeczek) oraz warzyw gruntowych takich jak: cebula, kapusta i kalafiory. Warunki glebowo-klimatyczne i tradycje regionalne decydują o specjalizacji produkcji. Tereny Polski centralnej, wschodniej i północnej to obszary upraw żyta, mieszanek zbożowych i kukurydzy, a także użytki zielone. Sady i plantacje owoców jagodowych koncentrują się na Mazowszu (rejon grójecki), w woj. lubelskim, na Sandomierszczyźnie, a także w Wielkopolsce i woj. łódzkim. Uprawy roślin o większych wymaganiach glebowych i klimatycznych częściej uprawiane są w południowo-wschodniej i zachodniej części kraju oraz w regionie Żuław i Warmii. Przeważa tam uprawa zbóż intensywnych, głównie pszenicy oraz buraków cukrowych i rzepaku. Chów bydła mlecznego koncentruje się przede wszystkim w woj. podlaskim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim, a trzody chlewnej w woj. wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. Owce w większym wymiarze chowane są jedynie w rejonach górskich (woj. małopolskie i podkarpackie). Zasoby ziemi rolniczej i struktura jej użytkowania Rok 2012 nie przyniósł znaczących zmian powierzchni ogólnej, ani struktury użytkowania gruntów rolnych należących do gospodarstw. W sektorze prywatnym znajdowało się 14,6 mln ha, tj. 97,0% użytków rolnych, z tego 13,6 mln ha (90,3%) użytkowały gospodarstwa indywidualne. Pozostałą częścią powierzchni tych użytków dysponował sektor publiczny (408 tys. ha). W dobrej kulturze utrzymane było 14,5 mln ha, z tego 10,4 mln ha znajdowało się pod zasiewami, 3,2 mln ha zajmowały trwałe użytki zielone, 398 plantacje trwałe (w tym 368 tys. ha sady), 440 tys. ha gruntów ornych ugorowano, a 521 tys. ha zajmowały pozostałe użytki rolne. 13

14 ROLNICTWO W porównaniu do 2011 r. powierzchnia gruntów utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej zmalała o 1,7 % (138 tys. ha). W ogólnej strukturze użytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej (14,5 mln ha 100%) pod zasiewami było 71,8 %, łąki trwałe i pastwiska stanowiły 18,7%. sady 2,1 %, a pozostałe użytki 4,4%. Rys. 3. Struktura użytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych w 2012 r. (w ha) Źródło: Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2012 r. GUS Warszawa Jakość użytków w Polsce jest niska, niższa niż średnio w UE. Duży udział gleb słabych i zakwaszonych zmniejsza rolniczą przydatność użytków rolnych. Udział gleb lekkich, charakteryzujących się w Polsce wysoką piaszczystością, jest dwukrotnie większy niż średnio w UE; w Polsce wynosi 60,8 %, a w UE 31,8 %. Wskaźnik bonitacji gleb będący ilorazem hektarów przeliczeniowych do fizycznych użytków rolnych wynosi w Polsce 0,82. Niekorzystne warunki glebowe i nakładające się gorsze warunki klimatyczne znajdują odzwierciedlenie w niższej produktywności ziemi w porównaniu do średniej z UE. Od czasu akcesji Polski do UE zmniejsza się powierzchnia gruntów ugorowanych na gruntach ornych. W 2012 r. powierzchnia gruntów ugorowanych wyniosła 440 tys. ha (w tym w gospodarstwach indywidualnych 402 tys. ha) i była o 6% mniejsza niż w roku poprzednim oraz ponad 3-krotnie mniejsza niż w 2002 r. Tendencja do zmniejszania powierzchni ugorów związana jest ze stosowaniem dopłat bezpośrednich do każdego hektara użytkowanego rolniczo oraz wzrostem cen ziemi rolniczej. Powszechny Spis Rolny przeprowadzony w 2010 r. potwierdził tendencje zmian w polskim rolnictwie obserwowane na przestrzeni ostatnich lat, a szczególnie po akcesji. I tak w porównaniu do wyników Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. główne zmiany dotyczą: zmniejszania się liczby gospodarstw rolnych wraz z jednoczesnym wzrostem ich powierzchni, znaczących zmian w strukturze gospodarstw rolnych, a wśród nich blisko 25% spadek liczby gospodarstw najmniejszych (o powierzchni 0-5 ha UR) i 17% spadek liczby gospodarstw o powierzchni 5-20 ha oraz utrzymywanie się liczby gospodarstw w grupie obszarowej ha. Zmianom tym towarzyszy znaczący 34% wzrost liczy gospodarstw największych o powierzchni 50 ha i więcej. Zmiany te następują na tyle wolno, że odsetek gospodarstw o powierzchni 15 ha i więcej wynosi zaledwie 9%, podczas gdy odsetek gospodarstw o powierzchni 0-5 ha pozostaje nadal wysoki i wynosi blisko 70%, wolnego, ale widocznego upowszechnianie się modelu gospodarstwa wielofunkcyjnego, szczególnie w grupie gospodarstw małych, które podejmując działalność pozarolniczą - częściowo lub całkowicie rezygnują z działalności rolniczej, 14

15 ROLNICTWO spadku ogólnej powierzchni gruntów w użytkowaniu rolniczym ( o 1,1 mln ha tj. o 5,5%) w porównaniu do 2002 r. na skutek przeznaczania gruntów rolniczych na cele nierolnicze np. infrastrukturalne z jednoczesnym zmniejszaniem się powierzchni użytków rolnych (z 16,9 do 15,5 mln ha), nieznacznego zmniejszenia się powierzchni zasiewów (o 0,2 mln ha w porównaniu do roku 2002) z jednoczesnymi zmianami w strukturze upraw - spadek powierzchni zbóż (o 12%), ziemniaków (o 51,8%) i buraków cukrowych (o blisko 32%) przy jednoczesnym wzroście zasiewów rzepaku (o 115%) i pastewnych (o 60%), wzrostu pogłowia bydła ogółem, z jednoczesnym zmniejszeniem się stada krów. Tendencja ta wiąże się ze wzrostem zainteresowania produkcją bydła rzeźnego po akcesji do UE oraz wzrostem opłacalności tej produkcji. Redukcja pogłowia krów jest następstwem kwotowania produkcji mleka po akcesji oraz wysokimi wymaganiami jakościowymi dla mleka krowiego, poprawie wyposażenie gospodarstw rolnych w środki produkcji potwierdzając proces modernizacji rolnictwa po przystąpieniu do UE(niepodważalny wpływ instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej oraz poprawy sytuacji dochodowej rolnictwa). W 2012 r. zmiany strukturalne uległy przyspieszeniu. W porównaniu z rokiem poprzednim liczba gospodarstw posiadających co najmniej 1 ha UR zmalała o 10,6% do 1480 tys., przede wszystkim pod wpływem spadku liczby gospodarstw małych użytkujących do 5 ha UR (o 18,3 %), ale również hektarowych (o 9,2%). Znacząco wzrosła natomiast ich kosztem liczba gospodarstw użytkujących od ha (o 13,6%). Nieznacznie, bo o 2,6% wzrosła również liczba gospodarstw użytkujących 5-10 ha. Zmalała natomiast o 1,1% liczba gospodarstw użytkujących ponad 100 ha. Na spadek liczby największych gospodarstw złożyło się ograniczenie o prawie 26% (z 850 w 2011 r. do 502 w 2012 r.) liczby gospodarstw posiadających więcej niż 1000 ha oraz gospodarstw hektarowych (prawie o 1/3) oraz wzrost liczby gospodarstw użytkujących ha oraz ha (odpowiednio o 29 i ponad 8%). W efekcie statystyczne gospodarstwo użytkujące więcej niż 1 ha wzrosło do 10,14 ha. Zdecydowanie, bo o ponad 90% do 54,8 tys. zmalała liczba najmniejszych gospodarstw użytkujących mniej niż 1 ha. W rezultacie ich udział w strukturze gospodarstw zmalał z ponad 24% w 2011 r. do niespełna 4% w 2012 r., a w strukturze użytkowania ziemi rolniczej z 1,5% do 0,3%. Przy znacznie mniejszych zmianach w powierzchni użytków rolnych, która zmniejszyła się o 2,5% do 15,05 mln ha, z czego 13,6 mln ha użytkowały gospodarstwa o areale powyżej 1 ha UR, powierzchnia statystycznego gospodarstwa wzrosła w Polsce o 39% do 9,8 ha UR, w tym gospodarstw użytkujących co najmniej 1 ha o 10,4% do 10,14 ha UR. Rys. 4. Liczba gospodarstw rolnych według powierzchni użytków rolnych Źródło: Powszechny spis rolny 2002, 2010, Rocznik statyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2012, GUS Warszawa

16 ROLNICTWO Mimo tych zmian struktura użytkowania ziemi rolniczej nie zmieniła się znacząco, choć łączny udział najmniejszych i małych gospodarstw posiadających do 5 ha UR w strukturze użytków rolnych zmalał w ciągu roku z 16,9 do 13,5 %. Nieznacznie, bo o 0,9% zmniejszył się także udział gospodarstw hektarowych. Wzrósł natomiast z 16 do blisko 19% udział gospodarstw hektarowych w strukturze użytków rolnych, przy niezmienionym udziale gospodarstw użytkujących więcej niż 100 ha i nieco większym udziale gospodarstw 5-10 hektarowych. Rys. 5. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie (ha) Źródło: Powszechny spis rolny 2002, 2010, Rocznik statyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2012, GUS Warszawa Zdecydowane ograniczenie liczby najmniejszych gospodarstw (do 1 ha UR) spowodowało, że udział gospodarstw użytkujących co najmniej 1 ha UR w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych w Polsce wzrósł z 75,6% w 2011 r. do 96,4% UR w 2012 r. Przy tym zwiększył się przede wszystkim udział gospodarstw 5-10 hektarowych oraz większych niż 15 ha. Natomiast udział gospodarstw użytkujących 1-5 ha zmniejszył się z prawie 58% do 53%. Udział dużych gospodarstw użytkujących ha mimo wyraźnego zwiększenia ich liczby nadal jest niewielki i nie sięga 4% UR (w 2011 r. było to 2,4%). Istotne jest to, że w 2012 r. około 40% użytków rolnych znajdowało się w użytkowaniu około 7 tys. dużych gospodarstw użytkujących średnio 50 i więcej ha UR. Rys. 6. Odsetek powierzchni użytków rolnych w gospodarstwach Źródło: Powszechny spis rolny 2002, 2010, Rocznik statyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2012, GUS Warszawa Zmiany struktury agrarnej są wypadkową ekonomicznego przymusu poprawy efektywności gospodarowania i wzrostu wydajności pracy oraz zasad funkcjonowania bezpośredniego wsparcia dochodów rolniczych. 16

17 ROLNICTWO Od czasu integracji z UE wzrasta zainteresowanie zakupem ziemi rolniczej, co skutkuje wzrostem jej cen. W ciągu 10 lat ( ) ceny ziemi w obrocie rynkowym podniosły się 5-krotnie do ponad 25 tys. zł/ha. Wzrost cen gruntów sprzedawanych przez Agencję Nieruchomości Rolnych (ANR) w tym czasie był jeszcze wyższy (ponad 5,6 krotny), ale ich poziom we wszystkich latach był niższy niż w obrocie prywatnym o około 15-30%, w zależności od koniunktury i zainteresowania rolników zakupem ziemi. W 2012 r. wzrost cen gruntów obrocie prywatnym był znacznie wyższy (o ponad 27%) niż sprzedawanych przez ANR (o 12,4%). Przyczyną mógł być utrzymujący się wysoki popyt w rejonach, gdzie podaż rynkowa jest mocno ograniczona. Wpływ mogła mieć także znaczna poprawa sytuacji dochodowej rolników w poprzednich latach oraz zbliżający się koniec ograniczeń w zakupach ziemi przez cudzoziemców. Ceny gruntów ornych (zł/ha) Nasilenie transakcji w rynkowym obrocie ziemią rolniczą cechuje się znacznym zróżnicowaniem regionalnym, uwarunkowanym głównie podażą, różnicami w strukturze agrarnej, sile ekonomicznej gospodarstw i zróżnicowanymi motywacjami zakupu gruntów. Ceny gruntów rolnych sprzedanych przez ANR w 2012 r. (zł/ha) Źródło: Raport z działalności ANR na Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa w 2012 r. 17

18 ROLNICTWO Relatywnie najmniejsze obroty notowane są w regionach południowej i środkowej Polski gdzie struktura gospodarstw jest najbardziej rozdrobniona i dominuje przekazywanie ziemi usamodzielniającym się dzieciom. Jest to także przyczyną silnego zróżnicowania regionalnego cen ziemi. Najwyższe ceny (wyższe o 16-45% od przeciętnej) osiąga ziemia sprzedawana przez ANR w województwie dolnośląskim, wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, śląskim i opolskim, gdzie poziom kultury rolnej i umiejętności rolników są wysokie, jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej wyższa od przeciętnej i utrzymuje się duże zainteresowanie powiększaniem gospodarstw, jako podstawowego czynnika umożliwiającego wzrost dochodów rolniczych. W województwie lubuskim, lubelskim i świętokrzyskim ceny są o 30-35% niższe od przeciętnej. Tabela 3. Przeciętne ceny 1 ha gruntów ornych i łąk w obrocie prywatnym Rodzaj gruntu Grunty orne (średnio) tys. zł/ha dt. żyta/ha dt. żywca wieprz./ha ,2 18,0 20,0 237,8 371,3 253,9 21,1 47,1 43,2 w tym dobre* 11,0 21,6 23,9 317,3 443,7 303,5 28,1 56,3 51,6 średnie** 8,6 18,8 20,8 168,5 304,7 208,2 22,0 49,2 44,9 słabe*** 5,8 14,8 16,4 168,5 304,7 208,2 14,9 38,6 35,4 Łąki dobre 6,1 14,6 16,0 177,2 300,8 202,7 15,7 38,2 34,5 Łąki słabe 4,0 11,3 12,3 115,5 232,4 156,6 10,2 29,5 26,6 * pszenno-buraczane, ** żytnio-ziemniaczane, *** piaszczyste Źródło: Rocznik statyczny rolnictwa i obszarów wiejskich 2012, GUS Warszawa Istotny wpływ na poziom uzyskiwanych cen ma jakość gleb, a także jej położenie i stan infrastruktury transportowej w terenie. Duże wahania cen produktów rolniczych powodują, że mimo systematycznego wzrostu nominalnych cen ziemi, jej ceny wyrażone w miernikach naturalnych ulegają silnym wahaniom. Taka sytuacja miała miejsce w 2011 r., kiedy pod wpływem wysokich cen zbóż i trzody chlewnej ceny ziemi znacząco spadły. Pomimo pogorszenia sytuacji dochodowej w rolnictwie i zaostrzenia przez banki kryteriów udzielania kredytów Agencja Nieruchomości Rolnych sprzedała w 2012 r. 132,2 tys. ha, a więc o prawie 6% więcej niż przed rokiem i najwięcej od 2003 r. Nabywcami gruntów byli głównie dzierżawcy (82,1 tys. ha) w ramach przysługującego im pierwokupu, a około 43,5 tys. ha sprzedano w trybie przetargów, głównie rolnikom. Sprzedaż gruntów z zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa w tys. ha Źródło: ANR 18

19 ROLNICTWO Na utrzymywanie się wysokiego popytu na ziemię znaczący wpływ miał wzrost dochodów rolniczych w poprzednich latach, kredyty preferencyjne z dopłatą do ich oprocentowania, możliwość sprzedaży gruntów na raty, którą oferowała Agencja Nieruchomości Rolnych. Sprzedaż utrudniało natomiast zaostrzenie przez banki kryteriów udzielania kredytów preferencyjnych na zakup ziemi, a także protesty rolników i zablokowanie sprzedaży części nieruchomości oraz trudności z właściwą wyceną nieruchomości rolnych spowodowane nasileniem zmian w planach zagospodarowania przestrzennego i zmianą dotychczasowych funkcji gruntów. Czynniki kształtujące produkcyjno ekonomiczną sytuację rolnictwa W 2012 r. rynkowe uwarunkowania produkcji rolniczej pogorszyły się, po dwóch bardzo dobrych pod tym względem latach. Wzrost cen skupu podstawowych surowców rolniczych nie nadążał za wzrostem cen środków produkcji, aczkolwiek w drugiej połowie roku dynamika tych ostatnich wyraźnie osłabła, pod wpływem spadków cen na rynkach światowych i zmniejszonego popytu. Ceny otrzymywane przez rolników w 2012 r. wzrosły o 4,2%, podczas gdy ceny detaliczne środków produkcji wzrosły o 6,5%. Wskaźnik nożyc cen wyniósł więc 97,8 punktu, podczas gdy w poprzednich dwóch latach wahał się od 107,3 do 110,1 punktu, w reakcji na dramatyczne rozwarcie nożyc cen jakie miało miejsce w 2008 r. W sumie okres ostatnich pięciu lat należy uznać za korzystny dla rolnictwa, bowiem ceny otrzymywane przez polskich rolników rosły szybciej niż środków produkcji. 19

20 ROLNICTWO Wskaźniki zmian cen płaconych przez rolników za środki produkcji i otrzymywanych za sprzedane towary Źródło: dane GUS Wzrost cen skupu surowców rolniczych w 2012 r. nieznacznie wyprzedzał też podwyżki cen detalicznych żywności, które podniosły się o 4,3%, przy inflacji 3,7% i nominalnym wzroście wynagrodzeń w sferze przedsiębiorstw o 3,4%. W porównaniu z rokiem poprzednim podniosły się przede wszystkim ceny skupu jaj, trzody chlewnej pod wpływem znaczącego spadku produkcji, a także bydła pod wpływem wysokich cen w Unii Europejskiej. Na wysokich poziomach, mimo dobrych zbiorów utrzymywały się ceny produktów roślinnych, a ceny zbóż nawet wzrosły w stosunku do wysokiego poziomu ubiegłorocznego, mimo wysokich zbiorów. W rezultacie opłacalność chowu zwierząt ziarnożernych, przede wszystkim trzody chlewnej pozostała na niskim poziomie. Rekordowy poziom osiągnęły ceny rzepaku w reakcji na utrzymujący się wysoki popyt, głównie ze strony przemysłu paliwowego i nie nadążające za popytem zbiory. W efekcie wysokie ceny większości podstawowych produktów rolniczych przyczyniły się do wzrostu wartości produkcji globalnej, mimo mniejszego wolumenu, przede wszystkim produkcji zwierzęcej. Zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji Zużycie nawozów w Polsce Stosowanie nawozów ma kluczowe znaczenie dla utrzymania odpowiedniego potencjału produkcyjnego gleby i zapewnienia wysokich, dobrych jakościowo plonów roślin uprawnych. Nawozy mineralne stanowią ważny element struktury kosztów uprawy roślin rolniczych, co w zasadniczy sposób limituje poziom ich zużycia. W 2012 r. pomimo spadku cen surowców, energii i nawozów na świecie ceny środków produkcji w Polsce nadal rosły, choć wolniej niż w 2011 r. Wpływ na to miała dobra sytuacja dochodowa rolników oraz sprzyjające rolnictwu uwarunkowania rynkowe, choć były one wyraźnie gorsze niż w latach Tendencje cenowe nawozów mineralnych w Polsce były odwrotne niż na rynkach światowych. W Polsce nawozy mineralne w 2012 r. podrożały średnio o 10,0%, podczas gdy światowe ceny spadły o 3,0%. Najbardziej podrożała polifoska (o 13,8%), sól potasowa (o 13,2%), fosforan amonu (o 12,8%) i saletra amonowa (o 11,9%). Relacje cen nawozów do ceny pszenicy uległy nieznacznemu pogorszeniu. Na zakup 1 kg NPK należało przeznaczyć równowartość 4,8 kg pszenicy, o 0,1 kg więcej niż przed rokiem. Globalne zużycie nawozów mineralnych pod zbiory 2012 r. wyniosło 1883,8 tys. ton w przeliczeniu na czysty składnik i było o 3,6% niższe w porównaniu z poprzednim sezonem. Zużycie nawozów azotowych wzrosło o 3,3% do 1094,7 tys. ton. Zmniejszyło się natomiast zużycie nawozów fosforowych o 9,2% do 370,8 tys. ton i potasowych o 8,0% do 418,3 tys. ton. Poziom nawożenia mineralnego zmniejszył się o 1,2% 20

21 ROLNICTWO do 125,1 kg NPK/ha UR. Jednostkowe zużycie nawozów azotowych wzrosło o 2,8% do 72,7 kg N/ha UR. Poziom zużycia nawozów fosforowych zmalał o 6,8% do 24,6 kg P2O5/ha UR, a potasowych o 5,8% do 27,8 kg K2O/ha UR. W konsekwencji stosunek N:P:K wyniósł 1,0:0,3:0,4, podczas gdy w nawożeniu zrównoważonym dla upraw polowych zalecane są proporcje: 1,00:0,50:0,98. Utrzymało się wyraźne zróżnicowanie poziomu nawożenia między województwami. Najwyższy poziom nawożenia mineralnego odnotowano w województwie opolskim (191,1 kg NPK/ha UR), a najniższy w województwie podkarpackim (59,4 kg NPK/ ha) Tabela 4. Zużycie nawozów mineralnych i wapniowych (kg/ha UR) Nawozy 2005/ / / / / /12 Mineralne NPK 123,3 132,6 117,9 114,7 126,4 125,1 w tym: N 62,5 70,7 68,0 66,3 70,6 72,7 P 2 O 5 27,7 28,8 23,3 22,8 26,4 24,6 K 2 O 33,1 33,3 26,6 25,6 29,4 27,8 Wapniowe CaO 54,8 38,5 32,9 38,1 36,8 33,7 Źródło: Dane Rynek środków produkcji, IERiGŻ-PIB oraz Środki produkcji w rolnictwie w roku gospodarczym 2011/2012, GUS. Zużycie nawozów wapniowych w Polsce zmniejszyło się drastycznie i w 2012 r. wyniosło zaledwie 507,8 tys. ton CaO (o 60,5 tys. ton mniej niż w roku poprzednim), a w przeliczeniu na 1 ha UR 33,7 kg. Zużycie nawozów w krajach Unii Europejskiej W związku z poprawą koniunktury na rynku zbóż i roślin oleistych w sezonie 2010/11 wyraźnie wzrósł popyt na nawozy mineralne w Unii Europejskiej. Zużycie nawozów mineralnych zwiększyło się o 8,7% w porównaniu z sezonem 2009/10. Zużycie nawozów w krajach UE-15 zwiększyło się o 10,8%, a w UE- 12 o 2,6%. Wysoki wzrost zużycia w krajach UE-15 był spowodowany dalszą odbudową popytu, po jego głębokim spadku w sezonie 2008/09. We Francji zużycie nawozów mineralnych wzrosło o 17,2%, w Niemczech o 13,6%, a w Hiszpanii o 21,4%. Zwiększenie nawożenia mineralnego w 2010/11 r. to przede wszystkim rezultat zwiększenia nawożenia potasowego o 16,6%. Nawozów fosforowych i azotowych wysiano odpowiednio o 8,6 i 6,8% więcej, w porównaniu z sezonem poprzednim. W strukturze zużycia nawozów mineralnych największy udział miały nawozy azotowe 66,5%, a następnie potasowe 17,9% i fosforowe 15,6%. Dla porównania w sezonie 2009/10 udział nawozów azotowych wynosił 67,7%, potasowych 16,7%, a fosforowych 15,6%. Jednostkowy poziom nawożenia mineralnego w sezonie 2010/11 w UE-27 wzrósł o 7,5% do 86 kg NPK/ha UR, przy czym w krajach UE-15 zwiększył się o 9,5% do 92 kg NPK/ha UR, a w krajach UE-12 o 1,4% do 73 kg NPK/ha UR. Najwyższe jednostkowe zużycie NPK od wielu lat występuje w krajach Beneluksu, które mają duży udział upraw intensywnych w strukturze zasiewów. W 2010/11 r. zużycie NPK wyniosło w tych krajach około 170 kg NPK/ha UR, natomiast w Niemczech 150 kg NPK/ha UR. Relatywnie wysoki poziom nawożenia (na poziomie około 120 kg) odnotowano również w Irlandii i w Polsce. W pozostałych krajach UE-27 zużycie NPK nie przekroczyło 100 kg NPK/ha UR. Najniższe zużycie nawozów odnotowano w Rumunii, Portugalii i na Łotwie (około 35 kg NPK/ha UR). Szacuje się, że w sezonie 2011/12 pomimo utrzymującej się korzystnej koniunktury na rynku zbóż i roślin oleistych zużycie nawozów mineralnych zmniejszyło się o około 6% w porównaniu z sezonem poprzednim, przy czym w UE-15 nastąpił spadek o blisko 9%, a w UE-12 zużycie nieznacznie wzrosło. 21

22 ROLNICTWO Tabela 5. Zużycie nawozów mineralnych w UE (mln t NPK) 2005/ / / / / / /2012 UE-27 17,3 17,0 18,3 13,7 14,9 16,2 15,2* UE-15 13,3 13,0 14,0 10,0 11,1 12,3 11,2* UE-12 3,9 4,0 4,4 3,7 3,8 3,9 4,0* POLSKA 1,9 2,0 2,1 1,9 1,9 2,0 1,9 * szacunek IERiGŻ-PIB Źródło: Dane International Fertilizer Industry Association, Fertilizers Europe za IERiGŻ-PIB Sprzedaż środków ochrony roślin W porównaniu do 2011 r., sprzedaż środków ochrony roślin w 2012 r. zwiększyła się do 21,9 tys. ton substancji czynnej. Największy udział w strukturze sprzedaży stanowiły środki chwastobójcze (57,8%) oraz środki grzybobójcze i zaprawy nasienne (28,8%). W styczniu 2012 r. nastąpił nieznaczny wzrost cen środków ochrony roślin (o 0,3%) w stosunku do grudnia 2011 r. W ciągu 12 miesięcy preparaty te podrożały o 3,3 %. Na koniec 2012 r. liczba dopuszczonych do obrotu środków ochrony roślin wynosiła 1066, w tym 272 preparaty, które utraciły ważność zezwolenia i pozostają na rynku do czasu wyprzedaży stanów magazynowych (zapasów). Obrót środkami ochrony roślin na terenie kraju prowadzony był w 2012 r. w 6801 punktach sprzedaży, tj. o 117 więcej niż w 2011 r. W tym 4,9% (333) stanowiły hurtownie, których najwięcej zlokalizowanych jest w województwie mazowieckim (49), a najmniej w województwie: świętokrzyskim (7) i warmińsko- -mazurskim (6). Sprzedażą detaliczną pestycydów na terenie kraju zajmuje się 6468 sklepów, z tego 2751 (tj. 40,4%) prowadzi obrót środkami ochrony roślin w pełnym zakresie, w tym również środkami zaliczanymi do bardzo toksycznych i toksycznych dla człowieka. Sprzedaż sezonową prowadzi 119 punktów. Najmniejsza liczba punktów obrotu detalicznego środkami ochrony roślin znajduje się w województwie lubuskim (135), a największa w województwie wielkopolskim (815), mazowieckim (736) i lubelskim (696). Wartość produkcji rolniczej i relacje cen Globalna produkcja rolnicza w cenach bieżących osiągnęła w 2012 r. wartość 103,7 mld. zł, w tym roślinna 56,3 mld zł, a zwierzęca 47,4 mld zł. Dynamika produkcji globalnej liczonej w cenach stałych była niższa w porównaniu do 2011 r. o 0,4%, w tym w gospodarstwach indywidualnych o 0,8%. Produkcja roślinna w porównaniu z 2011 r. wzrosła o 0,5%, przy jednoczesnym spadku produkcji zwierzęcej o 1,4%. Na niewielki wzrost produkcji roślinnej złożyły się wyższe zbiory większości roślin uprawnych z wyjątkiem ziemniaków i warzyw gruntowych, których produkcja spadła odpowiednio o 8,7% oraz 5,2%, przy produkcji roślin pastewnych na poziomie roku ubiegłego. Mimo mniejszej powierzchni zbiory zbóż ogółem były wyższe niż przed rokiem o 6,6%, rzepaku o 0,2%, a buraków cukrowych o 5,8%. Zbiory nasion roślin strączkowych zostały zwiększone aż o 42,7%. Zmniejszenie produkcji zwierzęcej wynikało przede wszystkim ze spadku produkcji żywca wieprzowego (o 7,1%) i wołowego (o 5,6% bez cieląt), mniejszej produkcji jaj (o 9,9%) oraz pogłębiającej się redukcji pogłowia trzody chlewnej. Wzrosła natomiast o około 2% produkcja mleka. 22

23 ROLNICTWO Tabela 6. Dynamika produkcji rolniczej (ceny stałe) Wyszczególnienie Produkcja globalna produkcja roślinna 108,9 108,3 103,0 90,6 105,9 100,5 produkcja zwierzęca 102,9 97,1 101,7 105,0 97,9 98,6 ogółem rolnictwo 105,9 103,2 102,4 97,3 102,2 99,6 Produkcja towarowa produkcja roślinna 99,3 111,3 107,2 89,0 108,3 103,7 produkcja zwierzęca 103,1 102,4 99,7 106,1 100,1 100,7 ogółem rolnictwo 101,5 106,2 103,1 98,4 103,8 102,1 udział prod. towarowej w prod. globalnej % 64,4 67,7 71,2 70,3 70,8 72,9 Źródło: Rolnictwo w 2012 r., GUS Warszawa 2013 Towarowa produkcja rolnictwa w cenach stałych wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim o 2,1%, przy czym wzrost w gospodarstwach indywidualnych wyniósł 2,2%. Wzrost produkcji roślinnej w porównaniu z rokiem poprzednim wyniósł 3,7%, a zwierzęcej 0,7%. Od 2000 r. (z wyjątkiem 2007 r.) obserwuje się stopniowy wzrost udziału produkcji towarowej w produkcji globalnej rolnictwa. W 2012 r. udział ten zwiększył się do 72,9%, w tym w gospodarstwach do 72,1%. W porównaniu z 2007 r. towarowość globalnej produkcji rolniczej wzrosła o 8,3 pkt. proc. Duże wahania dynamiki produkcji roślinnej i zwierzęcej w poszczególnych latach są spowodowane głównie zmiennymi warunkami pogodowymi, które wpływają na poziom plonów i zbiorów, a w konsekwencji na podaż i wielkość i poziom cen. Odbija się to na wysokości kosztów i opłacalności, a w konsekwencji wielkości produkcji zwierzęcej. Na sytuację w rolnictwie w 2012 r. wpływ miały przede wszystkim wysokie mimo wyższych zbiorów ceny zbóż, pogłębiający się spadek pogłowia trzody chlewnej, wysoka dynamika produkcji żywca drobiowego, przy głębokiej redukcji produkcji jaj oraz gorsza koniunktura na rynku mleka, mimo jej zdecydowanej poprawy w drugiej połowie roku. Wysokie ceny zbóż na światowych rynkach i dobre zbiory krajowe stymulowały popyt eksportowy. Polska po raz pierwszy w historii stała się w 2012 r. znaczącym eksporterem netto zbóż (głównie pszenicy i kukurydzy). Nadwyżka eksportu nad importem w sezonie 2012/13 wyniosła około 3 mln t, a ceny pszenicy osiągnęły pod koniec 2012 r. rekordowy poziom przekraczający 1000 zł/t, a ceny kukurydzy zbliżyły się do 900 zł/ t. W konsekwencji relacje cen zbóż i pasz wprawdzie poprawiły się, ale pozostały niższe od relacji granicznych, mimo znacznego wzrostu cen trzody chlewnej. W tej sytuacji kontynuowano ograniczanie pogłowia świń ze względu na niską opłacalność tego kierunku produkcji. Zwiększono natomiast znacząco przywóz żywca wieprzowego do Polski. Niska sprawność rozrodu świń i wysokie koszty produkcji prosiąt spowodowały, że import żywych zwierząt - głównie prosiąt i warchlaków przekroczył w 2012 r. 3 mln szt. 23

24 ROLNICTWO Rys. 7. Struktura globalnej produkcji rolniczej (%) Źródło: Rolnictwo w 2012 r. GUS. Warszawa 2013 Tabela 7. Wskaźniki cen towarowej produkcji rolniczej (rok poprzedni =100) Wyszczególnienie =100 Ogółem 122,5 97,3 97,2 107,0 115,9 103,8 149,1 w tym skup 114,4 97,1 96,2 105,2 119,5 106,1 142,5 produkcja roślinna 124,0 93,9 90,1 119,2 117,8 98,4 145,0 produkcja zwierzęca 121,1 99,4 103,4 98,7 114,2 108,7 152,5 Źródło: GUS Rolnictwo Mimo znacznego wzrostu cen, przede wszystkim produktów zwierzęcych, nie skompensowały one w pełni podwyżek cen detalicznych środków produkcji. 24

25 ROLNICTWO Rys. 8. Struktura towarowej produkcji rolniczej* (%) *w cenach bieżących Źródło: GUS - Rolnictwo w

26 ROLNICTWO Dochody rolników Dochody rolników są określane głównie przez wolumen produkcji rolniczej, poniesione nakłady, ceny a właściwie przez ich zmiany i relacje oraz tzw. transfery, czyli subwencje i odsetki otrzymywane przez rolników oraz transfery dokonywane przez rolników na rzecz budżetu oraz instytucji zewnętrznych (podatki, czynsze dzierżawne, podatki od kredytów). Wyniki ekonomiczne rolnictwa (ceny bieżące, mln zł). 26