RAPORT 02/SZPPO/ r. NIP: REGON mgr inż. Janusza Amanowicza

Transkrypt

1 Dr Mariola Wrochna Warszawa Samodzielny Zakład Przyrodniczych Podstaw Ogrodnictwa Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu SGGW Ul. Nowoursynowska 159, Warszawa RAPORT z realizacji badań w ramach umowy nr 02/SZPPO/2009 zawartej w dniu r. w Warszawie pomiędzy: Biuro Handlowe Janusz Amanowicz NIP: , REGON: zwaną dalej zamawiającym, reprezentowanym przez: mgr inż. Janusza Amanowicza, a Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Samodzielny Zakład Przyrodniczych Podstaw Ogrodnictwa, zwanej dalej wykonawcą. Obiektem umowy jest zlecenie wykonania badań nt. Ocena tolerancji zasolenia w podłożu przez wybrane gatunki roślin generowanego przez chlorek wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorek sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorek sodu i chlorek wapnia pozbawione ww. dodatków. WPROWADZENIE: Zasolenie podłoża powodowane odladzaniem ulic w terenie zurbanizowanym, powstaje wzdłuż ciągów komunikacyjnych, gdzie do usprawnienia komunikacji w zimie wykorzystuje się od 1968 roku chlorek sodu. Te zabiegi, niestety nie do uniknięcia, powodują cykliczną akumulację w glebie, zwłaszcza w okresie wczesnowiosennym, większych ilości soli rozpuszczalnych, głównie NaCl i NaHCO 3, co skutkuje podwyższeniem stężenia soli i ph tych gleb, nawet do poziomu toksycznego dla roślin. Stąd poszukuje się środków, które z jednej strony zapewniałyby utrzymanie płynności komunikacyjnej, z drugiej były mniej szkodliwe dla środowiska oraz uczestników ruchu drogowego. Według obserwacji prowadzonych przez zleceniodawcę takie właściwości mógłby posiadać nowy polski wynalazek pt. Środek do usuwania lodu i śniegu, chroniony patentem RP nr Wynalazcy proponują, by zamiast chlorku sodu i chlorku wapnia powszechnie wykorzystywanych do posypywania dróg zimą, stosować te same chlorki, lecz wzbogacone substancjami hamującymi korozję oraz utrzymującymi właściwą kwasowość gleby. Działanie antykorozyjne ww. preparatów zostało potwierdzone testami, jakie przeprowadzili wynalazcy 1

2 we własnym zakresie i na swój koszt. Stąd celowe wydaje się przeprowadzenie badań nad reakcją roślin na te nowe preparaty. Badania w ramach niniejszego zlecenia są wstępną, wymagającą jednak dalszego potwierdzenia, oceną wpływu chlorku wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorku sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr , na wzrost i rozwój roślin, na tle wpływu samego chlorku sodu i wapnia. Zlecenie wykonano w oparciu o dwa zadania badawcze: Zadanie 1. Ocena kiełkowania i wigoru siewek traw w obecności chlorku wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorku sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorku sodu i chlorku wapnia pozbawione ww. dodatków. Zadaniu tym oceniano: 1.1. Zdolność kiełkowania nasion rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba Dynamikę kiełkowania nasion rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba Wigor siewek rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba. Zadanie 2. Porównanie tolerancji zasolenia w podłożu przez rośliny Rosa rugosa Thumb., Canna x generalis, Loluim perenne L. powodowanego przez chlorek wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorek sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorek sodu i chlorek wapnia pozbawione ww. dodatków. Zadaniu tym oceniano: 2.1 Fenotypową reakcję roślin Rosa rugosa Thumb., Canna x generalis, Loluim perenne L Akumulacje biomasy roślin 2.3. Zawartość chlorofilu w liściach badanych roślin 2.4. Fluorescencję chlorofilu a. MATERIAŁY I METODY: W ramach zlecenia przeprowadzono dwa doświadczenia w warunkach kamer wzrostowych będących w dyspozycji Wydziału Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, SGGW oraz doświadczenie wazonowe w kontrolowanych warunkach szklarniowych. 2

3 Materiał roślinny stanowiły: nasiona rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba. ośmiotygodniowe rośliny rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen, wysiane po 5 sztuk do doniczek o pojemności 1 dm -3, wypełnionych ziemią ogrodniczą Kronn sadzonki paciorecznika ogrodowego (Canna x generalia) odm. Herkules uprawiane w doniczkach o objętości 3 dm -3 wypełnionych podłożem na bazie torfu wysokiego sadzonki róży pomarszczonej (Rosa rugosa L.) uprawiane w doniczkach o objętości 3 dm -3 w podłożu na bazie torfu wysokiego i ziemie rodzimej. Metodyka doświadczeń kamerowych: Zdolność i dynamikę kiełkowania traw w obecności chlorku wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorku sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorku sodu i chlorku wapnia bez ww. dodatków w stężeniach 4, 8, 12 g dm -3 oceniano w biotestach szalkowych. Kontrolę stanowiły nasiona kiełkujące w wodzie destylowanej. Nasiona, po 50 sztuk, wykładano na szalki Petriego (Ø 10 cm), wyłożone podwójną warstwą bibuły filtracyjnej i zalewano 5 cm wody destylowanej (kontrola), oraz badanych preparatów w stężeniach 4, 8, 12 g dm -3 (Fot.1). Nasiona obu gatunków inkubowano przez 14 dni w temperaturze 25 o C ± 0,5 o C w termostacie komorowym z płaszczem wodnym (TK 3, Cabrolab, Polska). Kiełkujące nasiona codziennie liczono i usuwano. Na podstawie uzyskanych wyników wyliczono zdolność kiełkowania nasion rajgrasu i kostrzewy oraz indeks Piepera. Indeks Pippera, który definiuje się jako średnią liczbę dni niezbędnych do skiełkowania jednego nasienia wyliczono ze wzoru: Indeks Pippera = (x 1 s 1 + x 2 s x n s n ) / (s 1 + s s n ) gdzie: x kolejne dni kiełkowania nasion s liczba nasion, które skiełkowały w danym dniu, n ostatni dzień trwania doświadczenia. W każdej kombinacji stosowano po dziesięć powtórzeń (szalek). Przedstawione wyniki stanowią średnie, ± SE, n = 10. 3

4 Wigor siewek traw eksponowanych do badanych preparatów oceniano biotestem paskowym. W tym celu po 20 nasion obu gatunków traw układano na paskach bibuły filtracyjnej o wymiarach 5x25 cm i przykrywano mniejszym paskiem bibuły (3x20). Tak przygotowane próby wstawiano do wysokich zlewek o pojemności 100 ml i zalewano 10 cm wody destylowanej (kontrola) oraz chlorku wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorku sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorku sodu i chlorku wapnia pozbawione ww. dodatków w stężeniach 4, 8, 12 g dm -3 (Fot. 2). Po 7 dniach inkubacji w termostacie (Fot. 3) mierzono długość korzeni i części nadziemnej. W każdej kombinacji stosowano po cztery powtórzenia (zlewki). Przedstawione wyniki stanowią średnie, ± SE, n = 4. Metodyka doświadczenia wazonowego: Rośliny badanych gatunków potraktowano chlorkiem wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorkiem sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorkiem sodu i chlorkiem wapnia bez ww. dodatków w stężeniach: 5 g dm -3 dla róży 10 g dm -3 dla rajgrasu 5 g dm -3 dla kanny. Powyższe stężenia preparatów dobrano dla poszczególnych gatunków bazując na wynikach wcześniejszych doświadczeń prowadzonych w Samodzielnym Zakładzie Przyrodniczych Podstaw Ogrodnictwa z chlorkiem sodu. Po traktowaniu rośliny uprawiano przez 3 tygodnie, w tym czasie wykonywano obserwacje i pomiary: obserwacje fenotypowe roślin dokumentacja fotograficzna (przez cały czas doświadczenia) pomiar zawartości chlorofilu (Chlorophyll Content Meter, CCM-200, Opti-Science, USA) po 7, 14, 21 dniach doswiadczenia pomiar fluorescencji chlorofilu a (Handy PEA, Hansatec, UK) po 7,14,21 dniach podczas zbioru oznaczono akumulację świeżej masy części nadziemnej po 22 dniach. Uzyskane w badaniach wyniki opracowano statystycznie przy pomocy dwu- i trójczynnikowej analizy wariacji ANOVA. Do wykonania obliczeń korzystano z programu 4

5 statystycznego Statgraphics 4.1 Plus. Istotność różnic pomiędzy kombinacjami oceniano testem t-studenta przy poziomie ufności α = 0,05. Dane przedstawiają średnie, ± SE, n = od 4 od 10, w zależności od ocenianej cechy. WYNIKI Zadanie 1. Ocena kiełkowania i wigoru siewek traw w obecności chlorku wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorku sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorku sodu i chlorku wapnia pozbawione ww. dodatków. Oceniając wpływ badanych preparatów na trawy na etapie kiełkowania siewek, stwierdzono, że nasiona rajgrasu angielskiego i kostrzewy czerwonej najlepiej kiełkowały w obecności wody destylowanej (kontrola) (Wykres 1), a każdy z zastosowanych preparatów powodował zmniejszanie zdolności kiełkowania nasion. U rajgrasu angielskiego kiełkowanie obniżało się najmniej u roślin traktowanych 4 g CaCl 2 z dodatkami (96 % kontroli), najbardziej zaś u traktowanych 12 g NaCl i NaCl z dodatkami (89 % kontroli). Nasiona kostrzewy czerwonej wykazywały niższą zdolność kiełkowania, niż rajgras. Także u tego gatunku obserwowano zmniejszenie kiełkowania pod wpływem badanych preparatów, jedynie nasiona eksponowane do 4 g CaCl 2 z dodatkami kiełkowały nieistotnie lepiej niż w kontroli. Najsłabiej (47 % kontroli) kiełkowały nasiona traktowane 12 g NaCl dm NIR α=0,05 raygras =5,99 NIR α=0,05 kostrzewa =9, % rajgras 40 kostrzewa 20 0 Kontrola NaCl 4g NaCl 8g NaCl 12g 4g 8g 12g NaCl+D 4g NaCl+D 8g NaCl+D12g +D4g +D 8g +D12g Wykres 1. Zdolność kiełkowania nasion rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba w obecności, podłożu preparatów do odladzania ulic. Wyniki przedstawiają średnie ± SE, n=10 5

6 Preparaty do odladzania powodowały wydłużenie czasu kiełkowania jednego nasienia (Indeks Piepera). U rajgrasu czas ten wydłużał się wraz ze zwiększeniem stężenia soli w podłożu, krócej kiełkowały jedynie nasiona w obecności 4 g CaCl 2 z dodatkami, najdłużej traktowane 12 g NaCl z dodatkami (Wykres 2). U kostrzewy czerwonej istotnie krócej niż w kontroli kiełkowały nasiona eksponowane do niższych stężeń preparatów na bazie CaCl 2 (4 i 8 g dm -3 ), a nieznacznie krócej w obecności 4 g NaCl + D dm -3, oraz 8 g CaCl 2 + D dm -3, w pozostałych kombinacjach preparatów odnotowano wydłużenie kiełkowania, najdłużej aż o 2,5 dnia dłużej kiełkowały nasiona eksponowane do 12 g NaCl dm -3 (Wykres 2) NIR α=0,05 raygras =0,313 NIR α=0,05 kostrzewa =0, dni rajgras 4.0 kostrzewa Kontrola NaCl 4g NaCl 8g NaCl 12g 4g 8g 12g NaCl+D 4g NaCl+D 8g NaCl+D12g +D4g +D 8g +D12g Wykres 2. Średni czas kiełkowania jednego nasiena rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba w obecności, podłożu preparatów do odladzania ulic. Wyniki przedstawiają średnie ± SE, n=10 W ocenie wpływu badanych preparatów na wigor siewek rajgrasu angielskiego i kostrzewy czerwonej stwierdzono zróżnicowaną reakcję gatunkową. Siewki kostrzewy, były mniejsze, miały krótsze korzenie i koleoptyle, a ich masa, z wyjątkiem roślin traktowanych 4 i 8 g CaCl 2 dm -3 była niższa niż w kontroli, najniższa w kombinacji 12 g NaCl + D dm -3 (Wykres 3). U rajgrasu natomiast mniejszą masę siewek niż w kontroli odnotowano u roślin eksponowanych do NaCl bez dodatków, a istotnie najniższą w 12 g NaCl z dodatkami. 6

7 Największą masę miały siewki rosnące w obecności 4 g NaCl + D dm -3, nie była to jednak różnica istotna statystycznie. Siewki obu badanych gatunków miały najdłuższe korzenie w warunkach kontrolnych, a istotnie najkrótsze po ekspozycji do 12 g NaCl + D dm -3. Z pośród preparatów do odladzania najmniej ograniczał wzrost korzeni chlorek wapnia w ilości 8 g dm -3 (Wykres 4) NIR α=0,05 raygras =0,0517 NIR α=0,05 kostrzewa =0, g roślina rajgras kostrzewa Kontrola NaCl 4g NaCl 8g NaCl 12g 4g 8g 12g NaCl+D 4g NaCl+D 8g NaCl+D12g +D4g +D 8g +D12g Wykres 3. Świeża masa siewek rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. Wyniki przedstawiają średnie ± SE, n= NIR α=0,05 raygras =1,286 NIR α=0,05 kostrzewa =0, cm rajgras kostrzewa Kontrola NaCl 4g NaCl 8g NaCl 12g 4g 8g 12g NaCl+D 4g NaCl+D 8g NaCl+D12g +D4g +D 8g +D12g 7

8 Wykres 4. Średnia długość korzenia siewek rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. Wyniki przedstawiają średnie ± SE, n=4 Badane preparaty ograniczały wzrost części nadziemnej siewek kostrzewy czerwonej, najmniej (o 7 %) u roślin traktowanych 8 g CaCl 2 dm -3, najbardziej w (aż o 80 %) 8 g NaCl dm -3. Natomiast siewki rajgrasu miały krótszą część nadziemną niż w kontroli po ekspozycji do NaCl we wszystkich stężeniach oraz do 8 g CaCl 2 + D dm -3 i 12 g NaCl + D dm -3. W pozostałych kombinacjach koleoptyle było dłuższe niż w kontroli, najdłuższe u siewek eksponowanych do 8 NaCl + D dm -3 (Wykres 5) NIR α=0,05 raygras =1,627 NIR α=0,05 kostrzewa =0,310 cm roślina rajgras kostrzewa 0.0 Kontrola NaCl 4g NaCl 8g NaCl 12g 4g 8g 12g NaCl+D 4g NaCl+D 8g NaCl+D12g +D4g +D 8g +D12g Wykres 5. Średnia długość części nadziemnej siewek rajgrasu angielskiego (Lolium perenne L.) odm. Solen oraz kostrzewy czerwonej (Festuca rubra L.) odm. Nimba eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. Wyniki przedstawiają średnie ± SE, n=4 Zadanie 2. Porównanie tolerancji zasolenia w podłożu przez rośliny Rosa rugosa Thumb., Canna x generalis, Loluim perenne L., powodowanego przez chlorek wapnia z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr i chlorek sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorek sodu i chlorek wapnia pozbawione ww. dodatków. Trzytygodniowa ekspozycja badanych roślin do preparatów do odladzania powodowała obniżenie akumulacji świeżej masy części nadziemnej. Jedynie u paciorecznika ogrodowego rosnącego w obecności CaCl 2 oraz róży pomarszczonej traktowanej CaCl 2 + D odnotowano nieznaczne zwiększenie akumulacji biomasy względem kontroli (Wykres 6). 8

9 250 NIR α=0,05 gatunek =15,65 NIR α=0,05 preparat =20, g św.m Rajgras Kanna Róża 50 0 kontrola NaCl NaCl + D + D Wykres 6. Świeża masa roślin: Canna x generalis, Rosa rugosa L., Lolium perenne L. eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. Wyniki przedstawiają średnie ± SE, n=5 Istotnie najmniejszą biomasę wytworzyły rośliny eksponowane do samego chlorku sodu (u rajgrasu 19 %, u kanny 69 %, u róży 75 % kontroli). U roślin eksponowanych do preparatów na bazie CaCl 2 obniżenie akumulacji biomasy oraz wizualne uszkodzenia spowodowane zasoleniem były mniejsze, co było najlepiej widoczne na roślinach rajgrasu angielskiego (fot. 4) U roślin róży pomarszczonej (traktowanych 5 g preparatów na dm -3 podłoża), a szczególnie paciorecznika ogrodowego (traktowanych 15 g preparatów na dm -3 podłoża) nie obserwowano tak dużych objawów zasolenia jak to miało miejsce u rajgrasu. Objawy te były najlepiej widoczne u roślin traktowanych NaCl i NaCl z dodatkami (Fot. 5, 6, 7), a u róży wyraźne także u roślin eksponowanych do CaCl 2 w obu wariantach (Fot. 8, 9, 10). Stan roślin róż pogarszał się z czasem (Fot. 11, 12, 13), podczas gdy u kanny objawy zasolenia nie nasilały się widocznie. 9

10 W pracy analizowano zawartość chlorofilu w liściach badanych roślin. Stwierdzono zróżnicowana reakcję gatunkową na zastosowane preparaty oraz w czasie od traktowania. Zawartość chlorofilu obniżała się najbardziej, względem kontroli, u rajgrasu angielskiego, najmniej u kanny. U wszystkich gatunków zawartość chlorofilu najbardziej, w stosunku do kontroli, obniżała się u roślin traktowanych NaCl z dodatkami (Wykres 7). Zawartość chlorofilu 21 po traktowaniu zwiększała się, co mogło być spowodowane utratą turgoru liści % kontroli dni 14dni 21dni 20 0 NaCl NaCl + D + D NaCl NaCl + D + D NaCl NaCl + D + D Róża Kanna Rajgras Wykres 7. Zawartość chlorofilu w liściach: Canna x generalis, Rosa rugosa L., Lolium perenne L. eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. Czerwoną linią oznaczono zawartość chlorofilu w kontroli, a wyniki wyrażono w % kontroli. Zastosowane preparaty do odladzania ulic modyfikowały badane parametry fluorescencji chlorofilu a. Potencjalna wydajność fotochemiczna fotosystemu II (Fv/Fm), która jest współczynnikiem bezwładnym, a przez to stabilnym, była najwyższa w kontroli. Generalnie każdy z zastosowanych preparatów obniżał potencjalną wydajność fotochemiczną, najmniej u roślin eksponowanych do CaCl 2, najbardziej, istotnie, u roślin wszystkich gatunków eksponowanych do NaCl (Wykres 8). Ponadto u paciorecznika ogrodowego i róży pomarszczonej odnotowano nieznaczne podwyższenie Fv/Fm w dłuższym czasie od traktowania, natomiast u rajgrasu jego istotne obniżenie, szczególnie u roślin eksponowanych do NaCl w obu wariantach, co było odzwierciedleniem złej kondycji tych roślin (Fot. 4). Podobnie zmieniały się wartości indeksu witalności (P.I.). P.I. był najwyższy w kontroli i obniżał się istotnie u roślin rosnących w obecności, w podłożu, preparatów do odladzania ulic, najbardziej po ekspozycji do NaCl (Wykres 9), a nieistotnie najmniej u roślin 10

11 rosnących w obecności CaCl 2. Indeks witalności zwiększał się u róży i kanny po 21 dniach od traktowania, a u rajgrasu zmniejszał się NIR α=0,05 gatunek =0,0173 NIR α=0,05 preparat =0,0223 wartości względne dni 14dni 21dni kontrola NaCl NaCl + D + D kontrola NaCl NaCl + D + D kontrola NaCl NaCl + D + D Róża Kanna Rajgras Wykres 8. Potencjalna wydajność fotochemiczna (Fv/Fm) w liściach: Canna x generalis, Rosa rugosa L., Lolium perenne L. eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. 6 NIR α=0,05 gatunek =0,303 NIR α=0,05 preparat =0,390 5 wartości względne dni 14dni 21dni 1 0 kontrola NaCl NaCl + D + D kontrola NaCl NaCl + D + D kontrola NaCl NaCl + D + D Róża Kanna Rajgras Wykres 9. Indeks witalności (P.I.) w liściach: Canna x generalis, Rosa rugosa L., Lolium perenne L. eksponowanych do preparatów do odladzania ulic w podłożu. Podsumowując należy stwierdzić, że wszystkie zastosowane preparaty wpływały niekorzystnie na wzrost i rozwój badanych roślin, przy czym najbardziej szkodliwy był 11

12 chlorek sodu, najmniej chlorek wapnia. Preparaty na bazie NaCl i CaCl 2 z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr wykazywały pośrednią szkodliwość, przy czym uzyskane wyniki nie upoważniają do jednoznacznego stwierdzenia o zdecydowanie mniejszej szkodliwości jednego z nich. Zaznaczył się natomiast negatywny wpływ wysokich stężeń wszystkich preparatów na rośliny. WNIOSKI: 1. Chlorek wapnia i chlorek sodu z dodatkiem modyfikatorów wg patentu RP nr oraz chlorek sodu i chlorek wapnia bez ww. dodatków zmniejszały i wydłużały kiełkowanie nasion rajgrasu angielskiego i kostrzewy czerwonej. 2. Badane preparaty w różnym stopniu ograniczały wzrost i rozwój siewek, najmniej chlorek wapnia, najbardziej chlorek sodu. 3. Zastosowane preparaty powodowały zmniejszenie akumulacji biomasy przez rośliny róży pomarszczonej, paciorecznika ogrodowego i rajgrasu angielskiego. 4. Stwierdzono istotne obniżenie indeksu witalności (P.I.) u roślin eksponowanych do preparatów do odladzania ulic. 5. Spośród zastosowanych preparatów do odladzania ulic najmniej szkodliwy dla roślin był chlorek wapnia, najbardziej chlorek sodu. Ze względu na wartość zlecenia oraz czas jego realizacji wyniki pochodzą z jednej serii doświadczeń i obejmują stosunkowo ograniczoną liczbę badanych cech. Podkreślić należy, że dla celów publikacyjnych oraz dla zachowania rzetelności badawczej wymaga się aby doświadczenia kamerowe i szklarniowe były wykonane co najmniej dwukrotnie. Wydaje się również uzasadnionym aby ocena w/w preparatów nie tylko została powtórzona, ale także obejmowała analizę większej ilości cech. Dla dogłębniejszego poznania problemu należałoby podjąć szersze badania obejmujące analizę większej ilości parametrów fizjologicznych, biochemicznych, zmian składu mineralnego roślin oraz wpływu powyższych preparatów na stan gleb i pojazdów. Tym samym należałoby zaplanować szerszą skalę badań w kooperacji z innymi jednostkami badawczymi i przy udziale środków finansowych z innych źródeł. Kierownik projektu Kierownik SZPPO Zleceniodawca Dr Mariola Wrochna Prof. dr hab. S.W. Gawroński Mgr inż. Janusz Amanowicz 12