UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT NAUK O LITERATURZE POLSKIEJ IM. IRENEUSZA OPACKIEGO

Transkrypt

1 UNIWERSYTET ŚLĄSKI W KATOWICACH WYDZIAŁ FILOLOGICZNY INSTYTUT NAUK O LITERATURZE POLSKIEJ IM IRENEUSZA OPACKIEGO mgr Iwona Stępień Lechoń warszawski i Lechoń nowojorski O Dzienniku Jana Lechonia Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof AJD dr hab Elżbiety Hurnik Katowice 2013

2 Spis treści WSTĘP WPROWADZENIE O Lechoniu diaryście 1 Warszawa, Paryż, Nowy Jork miasta Jana Lechonia 14 2 Dziennik Lechonia wyznaczniki gatunkowe 34 3 O anegdotycznej i wspomnieniowej warstwie zapisków Lechonia 49 CZĘŚĆ PIERWSZA Dziennik świadectwem nowojorskiej egzystencji Lechonia 11 Różne oblicza Nowego Jorku Przyroda w Dzienniku Obyczajowość amerykańska w świetle dziennikowych zapisów Lechonia77 14 W kręgu kobiet (Zofia Kochańska, Stanisława, Nowicka, Cecylia Burr) Lechonia kontakty emigracyjne z Wierzyńskim Mieczysław Grydzewski portret przyjaciela i wydawcy Związki uczuciowe Lechonia O Najdroższej Osobie w zapiskach dziennikowych Działalność Lechonia w Radiu Wolna Europa Praca twórcza w świetle dziennikowych zapisów 128 CZĘŚĆ DRUGA Lechoniowa rekonstrukcja Dwudziestolecia międzywojennego w świetle dziennikowego zapisu 21 W kręgu rodzinnym Fascynacja Lechonia teatrem Salony warszawskie w kontekście zapisków dziennikowych Pławowice w dziennikowych wspomnieniach O Wronczynie i Niusi Jackowskiej Początki Pikadora i Skamandra w świetle dziennikowych zapisów Wśród dawnych znajomych Franciszek Fiszer Portret Stefana Wiecheckiego Wiecha Artur Oppman ( Or-Ot ) sylwetka piewcy Warszawy Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w świetle zapisków diarystycznych W kręgu romantycznej tradycji Adam Mickiewicz 205

3 212 Stanisław Wyspiański w dziennikowym zapisie Kult Stefana Żeromskiego Józef Piłsudski portret Naczelnika i Dziadka O Julianie Tuwimie historia przyjaźni Czesława Miłosza portret dziennikowy Zapiski Lechonia o Gałczyńskim Lechoń o Jarosławie Iwaszkiewiczu O Antonim Słonimskim Gombrowicz w oczach Lechonia 262 UWAGI KOŃCOWE 268 BIBLIOGRAFIA 270

4 Wstęp Jan Lechoń od początku swojej literackiej kariery przyciągał uwagę czytelników, krytyków oraz badaczy literatury Rosnąca od lat liczba publikacji poświęconych Lechoniowi świadczy o popularności autora Karmazynowego poematu i znaczeniu jego twórczości w historii literatury Recenzje i omówienia jego twórczości poetyckiej wyszły m in spod pióra Wilama Horzycy 1, Emila Breitera 2 czy Karola Wiktora Zawodzińskiego 3 nieocenionych krytyków Dwudziestolecia międzywojennego Wieloaspektowość twórczości literackiej poety pozostawała w centrum zainteresowania badaczy i historyków literatury w okresie powojennym 4 Modele lektury Lechoniowych wierszy nie mają charakteru zamkniętego dyskursu czy też jednoznacznie zakończonego procesu odczytań Pojawiają się wciąż nowe wątki interpretacyjne Tom 7 Skamandra, wydany przed laty w Katowicach pod redakcją Ireneusza Opackiego, w całości poświęcony był twórczości Lechonia Opacki jest autorem ważnych publikacji sytuujących twórczość poety w kręgu problematyki narodowej 6 Propozycję lekturową lirycznej twórczości Lechonia, począwszy od tomów młodzieńczych aż po ostatnie wiersze emigracyjne, przedstawia m in Joanna Kisielowa 7 Autorka zaakcentowała swoiste, retoryczne 5 1 Zob: W Horzyca, Karmazynowy poemat, Skamander 1920 nr 3, przedr [w:] tegoż, Dzieje Konrada, Warszawa1930 Nadto: tegoż, Pomiędzy niebem a ziemią, Wiadomości Literackie 1924, nr 6 2 Zob: E Breiter, Srebrne i czarne, Świat 1924 nr 46 3 Zob: K W Zawodziński, Poezja, Przegląd Warszawski 1925 nr 40, przedr [w:] tegoż, Wśród poetów [dot Srebrne i czarne ], Kraków Zob np: T Mikulski, Lechonia tęsknota do literatury polskiej, Zeszyty Wrocławskie 1947 nr 2, przedr [w:] tegoż, Miniatury krytyczne, Warszawa 1976; J Kwiatkowski, Czerwone i czarne O poezji Jana Lechonia, Życie Literackie 1956 nr 39 40, przedr [w:] tegoż, Szkice do portretów, Warszawa 1960; A Hutnikiewicz, Sztuka poetycka Jana Lechonia, Zeszyty Naukowo-Społeczne Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Nauki Humanistyczno-Społeczne, z 3, Toruń 1960; Cz Zgorzelski, Srebrne i czarne Lechonia, Pamiętnik Literacki 1967 z 1, przedr [w:] tegoż, Od Oświecenia ku Romantyzmowi i współczesności, Kraków 1978; M Piechal, O Janie Lechoniu, [w:] tegoż, Żywe źródła, Warszawa Szkice o twórczości Jana Lechonia, Skamander, t 7, red I Opacki, Katowice 1991 Tu: J Sawicka, Późna twórczość Jana Lechonia; A Węgrzyniakowa, Tworzywo Lechoniowej poezji ( musi umrzeć w życiu, co ma powstać w pieśni ); A Nawarecki, Skok inscenizacja Sonda wyobraźni poetyckiej wierszy ostatnich Jana Lechonia, przedruk: tenże, Rzeczy i marzenia O wyobraźni poetyckiej skamandrytów, Katowice 1993; Z Marcinów, Poeta boski i ludzki O składnikach legendy Jana Lechonia Rekonesans 6 I Opacki, Lechoń i polskie mity, Skamander, t 8, red I Opacki Katowice 1991; (Wydanie osobne: Kielce 1993), przedruk [w:] tegoż, Król Duch, Herostrates i codzienność Szkice, Katowice 1997; I Opacki, Wokół Karmazynowego poematu Jana Lechonia, Pamiętnik Literacki 1966, z 4, przedruk: tenże, Dramat narodowej wyobraźni Wokół karmazynowego poematu Jana Lechonia, [w:] I Opacki: Poetyckie dialogi z kontekstem Szkice o poezji XX wieku, Katowice 1979 oraz [w:] tegoż: Król Duch, Herostrates 7 J Kisielowa, Retoryka i melancholia O poezji Jana Lechonia, Katowice

5 ukształtowanie wierszy oraz śledziła w utworach egzystencjalne niepokoje poety, jego rozterki i obsesje W innych pracach poddawała też analizie wybrane wiersze poety 8 ; w książce Imiona lęku 9 proponuje lekturę wiersza Stanisława Balińskiego Lechoń w konfrontacji z literackim paradygmatem Doszukuje się tu m in charakterystycznych cech stylistyki, tonacji, uczuciowości poezji autora Arii z Kurantem Wiersz w tym ujęciu staje się swoistą propozycją lektury poezji, zgodnie z przekonaniem, że Lechoń w pewnym sensie jest napisany Lechoniem 10 Piotr Pochel w książce Intertekstualne gry w liryce Jana Lechonia i Tadeusza Różewicza 11 bada związki twórczości poetyckiej autora Arii z kurantem z tradycją romantyczną, która go tak mocno fascynowała Obok prac skupionych wokół twórczości lirycznej poety równie ważne są inne poczynania, które dookreślają twórczą sylwetkę Lechonia Stanisław Kaszyński w książce Cudowny świat teatru 12 pokazał poetę jako pasjonata sztuki teatralnej autora artykułów dotyczących teatru, aktorskiego świata czy też krytyka sztuk teatralnych, z łatwością poruszającego się w tym świecie Książka ukazuje rolę poety w kształtowaniu barwnej kultury Dwudziestolecia Kultury, jaką przedłuża on w sposób zamierzony w emigracyjnej rzeczywistości Nowego Jorku, czego dowodem są wspomnienia zawarte w Dzienniku 13 Poeta kreśli w nim żywe, wielowymiarowe sylwetki przedstawicieli świata artystycznego Dwudziestolecia 14 Godny podkreślenia jest fakt, iż portrety ludzi z kręgu inteligencji warszawskiej tworzy na emigracji, utrwalając fenomen epoki międzywojennej Warszawy 8 J Kisielowa, Juwenilia Jana Lechonia, [w:] Mity, stereotypy, konwencje Prace ofiarowane Włodzimierzowi Wójcikowi, red B Gutkowska, M Kisiel, E Tutaj, Katowice 1995; J Kisielowa, Srebrne i czarne Jana Lechonia Próba lektury retorycznej, [w:] Stulecie skamandrytów, red K Biedrzycki, Kraków 1996; J Kisielowa, Uwięziony w nostalgii ( Aria z kurantem J Lechonia) oraz tejże: Toast, przewrotność i śmierć ( Toast J Lechonia), [w:] Poezja polska Interpretacje, red K Heska Kwaśniewicz, B Zeler, Katowice 2000; J Kisielowa, Od marzenia do prawdy najgłębszej O wierszu Jana Lechonia Spotkanie, [w:] przez oko przez okno, red M Tramer, W Bojda, A Bąk, Katowice J Kisiel, Pośmiertna maska Jana Lechonia O Lechoniu Stanisława Balińskiego, [w:] tejże, Imiona lęku Szkice o poetach i wierszach, Katowice Tamże, s P Pochel, Intertekstualne gry w liryce Jana Lechonia i Tadeusza Różewicza, Katowice J Lechoń, Cudowny świat teatru Artykuły i recenzje , zebrał, oprac, wstępem opatrzył S Kaszyński, Warszawa J Lechoń, Dziennik, wstęp i konsultacja edytorska R Loth: t 1, (30 sierpnia grudnia 1950), Warszawa 1992; t 2, (1 stycznia grudnia 1952), Warszawa 1992; t 3, (1 stycznia maja 1956), Warszawa 1993 Pierwsze wydanie Dziennika miało miejsce w Londynie w latach nakładem Wiadomości i Polskiej Fundacji Kulturalnej 14 Wspomnienia Jana Lechonia o pisarzach, artystach, politykach Dwudziestolecia zamieszczonych w czasopismach krajowych oraz emigracyjnych złożyły się na tom: J Lechoń, Portrety ludzi i zdarzeń, opr P Kądziela, Warszawa

6 w wygnańczej ojczyźnie Potwierdzają to liczne dziennikowe wspomnienia o osobach i zdarzeniach, utrzymane często w konwencji anegdotycznej Biografia poety staje się obszarem poddanym naukowej penetracji we wspomnieniowym nurcie i w epistolografii Ważną rolę w jego twórczości odgrywają listy do przyjaciół, które ujawniają fakty biograficzne i tajniki pracy twórczej Po raz pierwszy poznajemy Lechonia jako epistolografa w zbiorze listów do Anny Jackowskiej opracowanym przez Romana Lotha 15, który pisze we wstępie: Leży oto przed nami tekst niejednoznaczny, wpisany zarówno w wielką tradycję polskiej epistolografii, jak i w życie pisarza, jednocześnie modelowany literacko i intymnie prywatny 16 Kolejne wydania książkowe korespondencji to listy adresowane do Mieczysława Grydzewskiego 17 oraz najnowsze, skierowane do Zofii i Rafała Malczewskich 18 Dwa ostatnie zbiory odsłaniają emigracyjny byt Lechonia: wszechstronną aktywność w nowojorskim środowisku emigracji i rejestrowanie zmagań z procesem twórczym Przejmujące są listy, w których Lechoń uwydatnia kojącą moc przyjaźni z Rafałem Malczewskim borykającym się z dotkliwą chorobą, Beata Dorosz pisze: Ten krzepiący dar przyjaźni i pomoc otrzymywał Malczewski od człowieka, który z trudem radził sobie z własnym losem i jego ciężarowi ostatecznie nie podołał Tam jednak, gdzie trzeba było podać pomocną dłoń ten (jak wydawało się wielu postronnym obserwatorom) egocentryczny Lechoń okazywał się człowiekiem umiejącym obdarować innych ponad wszelką miarę, zdobywając się na determinację, siłę, pomysłowość i zarazem dyskrecję i takt, gdy wspierał upokarzające malarza starania o pieniądze, zapewniające mu choćby nędzną egzystencję Listy 20, niezależnie od czasu, w jakim powstały, rzucają światło na biograficzne fakty i wyznaczają szeroki obszar, chętnie penetrowany przez badaczy Również literatura wspomnieniowa poświęcona Lechoniowi poddaje wiele J Lechoń, Listy do Anny Jackowskiej, opr R Loth, Warszawa Tamże, s Mieczysław Grydzewski Jan Lechoń, Listy , t 1 2, opr B Dorosz, Warszawa Jan Lechoń Zofia i Rafał Malczewscy Coraz trudniej żyć a umrzeć strach Listy , opr B Dorosz, Warszawa Tamże, s Spora część listów opublikowana została w czasopismach Zob np H Szletyński, Listy Jana Lechonia do Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów, Życie Literackie 1982 nr 1; J A Kosiński, Listy trzynastoletniego Lechonia, Twórczość 1978 nr 7; Listy Arnolda Szyfmana do Jana Lechonia , Pamiętnik Teatralny, Rok XXXI, zeszyt 1 4, Warszawa 1982; T Januszewski, Listy Jana Lechonia do Stanisława Balińskiego, Kwartalnik Literacki 1998 nr 3; E Krasiński, Jan Lechoń, Tymon Terlecki Korespondencja, Dialog 1984 nr 12 3

7 możliwości badawczych, daje pogląd na jego twórczość i biografię Wspomnienia przyjaciół mają często charakter apologetyczny, co nie oznacza, że brakuje im rzetelności w odtwarzaniu faktów i obiektywizmu; ukazują poetę w perspektywie relacji międzyludzkich, środowiskowych; uwieczniają Lechonia warszawskiego i nowojorskiego, wykazują dysonans pomiędzy przestrzeniami, w jakich żył Zbiór Pamięci Jana Lechonia 21 powstały po tragicznej śmierci poety zawiera wspomnienia o Lechoniu na różnych etapach jego życia Ukazuje Lechonia warszawskiego poetę, teatromana, cygana, miłośnika kawiarnianego stylu życia, kreśli rysy poety paryskiego dyplomaty i snoba oraz nowojorskiego: emigranta tęskniącego za ojczyzną, zmagającego się z twórczą niemocą oraz codziennością trudnej wygnańczej egzystencji Wiele tych tekstów przedrukowano w późniejszym wydaniu Wspomnień o Janie Lechoniu 22 Cennym dokumentem obyczajowoliterackim ilustrującym kontakty towarzyskie autora Srebrnego i czarnego, jest książka Beaty Dorosz Księga gości Jana Lechonia 23 Zawiera ona wpisy osób odwiedzających Lechonia, począwszy od 1932 roku aż po ostatnie lata nowojorskie Znacząca rola badaczki w tropieniu śladów Lechonia nowojorskiego jest bezsporna, co dokumentuje także książka Lechoń nowojorski 24 Emigracyjna twórczość poetycka, obwarowana dziennikowym komentarzem, potwierdza autentyzm przeżyć człowieka mieszkającego z dala od swojej ojczyzny Nowojorski etap życia i twórczości autora Dziennika jest wciąż badany i dopełniany Wśród publikacji odnoszących się do tego okresu ważne miejsce zajmują prace: Wojciech Wyskiel, Kręgi wygnania Jan Lechoń na obczyźnie Stanisław Jan Kowalski, Jan Lechoń jako redaktor i publicysta w okresie nowojorskim 26, Marian Stępień, Jan Lechoń w Nowym Jorku 27 Wyskiel, autor pracy podejmującej wspomniane wyżej zagadnienie, skupił się na ustaleniu strategii emigracyjnej, od której uzależnił kondycję polskiego emigranta Teoretyczna koncepcja pracy podaje problem w sferze uogólnień; są one jednak podstawą 25, 21 Pamięci Jana Lechonia, [aut] S Baliński i [in], nakł Wiadomości, Londyn Wspomnienia o Janie Lechoniu, opr P Kądziela, Warszawa Księga gości Jana Lechonia, opr B Dorosz, Toruń Lechoń nowojorski W setną rocznicę urodzin Poety, opr B Dorosz, Warszawa 1999 Beata Dorosz jest autorką innych książek poświęconych Lechoniowi: Lechoń i Tuwim dzieje trudnej przyjaźni, Warszawa 2004 Zob także: Jan Lechoń, W mym sercu jak w bursztynie Wybór wierszy i przekładów poetyckich oraz dramaty poetyckie, wybór i wstęp B Dorosz, Warszawa W Wyskiel, Kręgi wygnania Jan Lechoń na obczyźnie, Kraków S J Kowalski, Jan Lechoń jako redaktor i publicysta w okresie nowojorskim, Lublin M Stępień, Jan Lechoń w Nowym Jorku, Katowice

8 niezbędną w tropieniu emigracyjnego losu i złożoności osobowości Lechonia Szczegółową pracą opartą na źródłowych materiałach jest wspomniana publikacja Kowalskiego Prezentuje ona obszernie aktywność emigracyjną Lechonia jako redaktora Tygodnika Polskiego Autor skupia się głównie na sylwetce poetyredaktora i publicysty zaangażowanego w tworzenie powojennego ładu w środowisku emigracyjnym Niezwykle cenna i pomocna jest bibliografia wierszy i artykułów Lechonia publikowanych w Tygodniowym Serwisie Literackim Koła Pisarzy z Polski, Tygodniowym Przeglądzie Literackim Koła Pisarzy z Polski, Tygodniku Polskim, londyńskich Wiadomościach Kowalski robi zestawienie wystąpień Lechonia przed mikrofonem Radia Wolna Europa i Głosu Ameryki Książka Stępnia ukazuje z kolei szerszą perspektywę życia Lechonia w Nowym Jorku Wnikliwa analiza materiałów źródłowych ujawnia postawę publicysty głoszącego z przekonaniem swoje poglądy, nawet kosztem konfliktów ze środowiskiem emigracyjnym Autor książki opiera się na literaturze wspomnieniowej, wydobywając niezwykle wyraziście zakreślone przez Lechonia portrety ludzi z przeszłości Marian Stępień skupia się na analizie Dziennika jako dzieła będącego głównym źródłem informacji o wygnańczej egzystencji, ukazując Lechonia obywatela Stanów Zjednoczonych, porównując jego postawę z postrzeganiem Ameryki przez Kazimierza Wierzyńskiego, Juliana Tuwima czy Czesława Miłosza Ideową postawę autora Dziennika dookreśla jego sylwetka literacka Druga część książki poświęcona jest stosunkowi Lechonia do tradycji literackiej (romantycznej) oraz analizie emigracyjnej twórczości poetyckiej Funkcję poety jako krzewiciela życia kulturalnego na emigracji dokumentuje autor pracy poprzez omówienie nowojorskiego wieczoru zorganizowanego z okazji ukazania się Poezji zebranych Lechonia w 1954 roku; podczas tego wieczoru jego główny bohater zagrał Astolfa w Odludkach i poecie Aleksandra Fredry 28 Zainteresowanie badaczy Lechoniem nowojorskim jest wciąż żywe Niewątpliwie Dziennik stanowi cenne źródło autobiograficzne, które poszerza wiedzę na temat emigracyjnej egzystencji autora Zajmuje badaczy m in tajemnica samobójczej śmierci Lechonia Jednakże diariusz w przywołanych publikacjach nie jest głównym i jedynym materiałem badawczym W książce Jan Lechoń w Nowym Jorku jest Dziennik przedmiotem szczegółowej analizy w jednym z rozdziałów; autor 28 M Stępień, Nowojorski wieczór Lechonia, [w:] Dobra pamięć Księga Pamiątkowa poświęcona Profesorowi Tomaszowi Weissowi, red M Zaczyński, F Ziejka, Kraków

9 bada gruntownie status Lechonia nowojorskiego, analizując jego pozycję w relacjach międzyludzkich, środowiskowych, nie uwzględnia jednak funkcjonowania w dziennikowych zapiskach epoki Dwudziestolecia, którą autor Arii z kurantem pieczołowicie odtwarza Obszarem mało dotychczas badanym jest Lechoń warszawski w świetle diariuszowego zapisu Duża liczba opracowań związanych z nowojorską egzystencją autora Marmuru i róży wiąże się z obszernym nurtem badań nad literaturą XX wieku, który obejmuje szeroko pojętą literaturę emigracyjną po 1939 roku Staje się ona m in przedmiotem naukowych roztrząsań w odniesieniu do kodu współczesnej literatury narodowej Tym można tłumaczyć wielość publikacji podejmujących problematykę umiejscowienia literatury emigracyjnej w procesie historycznoliterackim, jej periodyzacji, typologii i założeń teoretycznych 29 Kontekst literatury powstającej na obczyźnie warunkuje atrakcyjność i popularność badań nad życiem i twórczością Lechonia, odsłania aspekt ideologiczno-polityczny twórczości powstałej na wygnaniu W tym względzie na plan pierwszy wysuwa się przywołana wcześniej praca Wyskiela, określająca typy strategii emigracyjnych (wygnaniec odmieniec przeszczepieniec) Próbę ogólnego zdefiniowania emigracji, określenia statusu pisarza tworzącego poza granicami ojczystego kraju podjął Marek Pytasz 30, który skupił się na czynnikach społeczno-politycznych wyznaczających cele wychodźstwa Praca ta ukazuje różne koncepcje literatury tworzonej na wygnaniu, wskazuje na bodźce pozwalające zaistnieć twórcy emigrantowi na rynku wydawniczym oraz w świadomości czytelniczej, ujawnia dyskursywny kod porozumiewania się autora dzieła z czytelnikiem, dychotomiczność egzystencji na uchodźstwie 31 Książka tego samego autora Nowe opowieści o niektórych dolegliwościach bycia poetą 29 M Kisiel, Pokolenia i przełomy Szkice o literaturze polskiej drugiej połowy XX wieku, Katowice 2004; M Kisiel, Zmiana Z problemów świadomości literackiej z przełomu w Polsce, Katowice 1999; M Kisiel, O próbach typologii polskiej na obczyźnie po 1939 roku, [w:] Proza polska na obczyźnie Problemy dyskursy uzupełnienia, t 1, red Z Anders, J Pasterski, A Wal, Rzeszów M Pytasz, Wygnanie emigracja diaspora Poeta w poszukiwaniu czytelnika, Katowice Cyt za tenże: Polski konsekwentny emigracyjny pisarz i jego czytelnik żyli powtórzę raz jeszcze w świecie dychotomicznym, musieli zacząć zdawać sobie sprawę z dramatycznego rozpięcia między nowoczesnym światem cywilizacji Zachodu a zapamiętanym oraz idealizowanym, anachronicznym, zatrzymanym w czasie i przestrzeni obrazem utraconej ojczyzny, s

10 emigracyjnym i inne historie 32 jest próbą zbudowania teorii literatury emigracyjnej, zbudowania typologii pisarza na obczyźnie Wśród opracowań na temat szeroko pojętej literatury emigracyjnej za publikację podstawową należy uznać Literaturę polską na obczyźnie 33 pod red Tymona Terleckiego To obszerne podręcznikowe opracowanie ukazuje wpływ II wojny światowej (i jej skutków) na dorobek pisarzy powstały poza Polską Praca podzielona jest na części poświęcone literaturze wojskowej, publicystyce, literaturze dokumentarnej, słownikom i wydawnictwom encyklopedycznym oraz nekrologii W upowszechnianiu wiedzy o drugiej emigracji ważną rolę spełniają: Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 34 oraz Leksykon polskiej literatury emigracyjnej 35 Upowszechnianie w kraju literatury emigracyjnej w końcu lat 80 XX wieku narzuciło konieczność porządkowania wiedzy podstawowej o twórcach działających na obczyźnie, ich dorobku twórczym, instytucjach wydawniczych Cennym źródłem ukazującym najważniejsze, najbardziej charakterystyczne zjawiska kultury rozwijającej się poza krajem są Szkice o literaturze emigracyjnej półwiecza Marii Danilewicz Zielińskiej Autorka skupia się na politycznych orientacjach emigracji, charakteryzuje ośrodki emigracyjne, poszczególnych przedstawicieli, instytucje wydawnicze, analizuje specyfikę gatunków literackich uprawianych na obczyźnie Próbę usystematyzowania emigracyjnej części literatury narodowej podejmują dwa tomy Literatury emigracyjnej Pierwszy tom zawiera szkice dotyczące twórczości polskich poetów-emigrantów Drugi z kolei jest uzupełnieniem pierwszego; podnosi kwestię ważnych gatunków i rodzajów pisarstwa (w literaturze polskiej) na obczyźnie (artykuły o prozie artystycznej, reportażu, przekładach, o dramacie, teatrze) W konsekwencji opracowanie to stało się swoistą 32 M Pytasz, Nowe opowieści o niektórych dolegliwościach bycia poetą emigracyjnym i inne historie, Katowice 2006 Książka jest drugą częścią publikacji Marka Pytasza, Kilka opowieści o niektórych dolegliwościach bycia poetą emigracyjnym i inne historie, Katowice Literatura polska na obczyźnie , red T Terlecki, t 1, Londyn 1964, t 2, Londyn Mały słownik pisarzy na obczyźnie , red B Klimaszewski, EW Nowakowska, W Wyskiel, Warszawa J Zieliński, Leksykon polskiej literatury emigracyjnej, Lublin 1989 Autor wykluczył z zestawienia twórców, którzy wrócili do kraju oraz tych, którzy umarli na obczyźnie lub podczas wojny 36 M Danilewicz Zielińska, Szkice o literaturze emigracyjnej półwiecza , Wrocław 1992 Oprócz tego wskazać można trzytomowe wydanie Druga Wielka Emigracja , tam: A Friszke, Życie polityczne Emigracji, t 1, Warszawa 1999; P Machcewicz, Emigracja w polityce międzynarodowej, t 2, Warszawa 1999; R Habielski, Życie społeczne i kulturalne emigracji, t 3, Warszawa 1999 Nadto: M Stępień, Dalekie drogi literatury polskiej (szkice o literaturze emigracyjnej), Kraków Literatura emigracyjna , t 1, red M Pytasz, Katowice 1994; Literatura emigracyjna , t 2, red J Olejniczak, Katowice

11 syntezą różnorodnych zjawisk składających się na fenomen literatury emigracyjnej W pracach badawczych nad tym obszarem ważną rolę odgrywa Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydawane publikacje Archiwum Emigracji 38 ukazują zjawisko emigracyjności w różnych aspektach Badacze podejmują zagadnienia literatury powstającej w różnych ośrodkach z punktu widzenia literackiego, polityczno-ideowego, w porównaniu z innymi dziedzinami sztuki, np malarstwa, kierują uwagę na kwestię pism społeczno-literackich 39 Pracą, która niewątpliwie systematyzuje emigracyjną działalność Lechonia, jest bibliografia zawartości czasopism, które autor Dziennika redagował 40 Może ona służyć jako narzędzie do pogłębiania wiedzy o życiu i twórczości redaktora, może także stanowić skuteczną pomoc w badaniach nad czasopiśmiennictwem i literaturą emigracyjną To tłumaczy związek zainteresowania badaczy życiem i twórczością Lechonia z doświadczeniem emigracyjności 41 Lechoń jako autor Dziennika staje się obiektem naukowych rozważań przede wszystkim w związku z zagadnieniem autobiografizmu w literaturze XX wieku Forma dziennika, wpisana w koncepcję literatury niefikcjonalnej, potwierdza związek twórczości Lechonia z tym właśnie, szeroko pojętym zjawiskiem Według Phillipe a Lejeune, autobiografia to kategoria społecznego międzyludzkiego porozumienia Stanowi wiarygodny kod, za pomocą którego przekazywane są uniwersalne wartości 42 Zagadnienie autentyzmu w literaturze z punktu widzenia teorii literatury podjęła w latach 90 XX wieku Regina Lubas Bartoszyńska w książce Między autobiografią a literaturą 43 Autorka skupiła się na genezie 38 Archiwum Emigracji Studia szkice dokumenty, red S Kossowska, M A Supruniuk, Archiwum Emigracji 2009 z 1 (10) 39 Wiadomości i okolice Szkice i wspomnienia, red I oprac M A Supruniuk, Archiwum Wiadomości, t 2, Toruń B Czarnecka, R Moczkodan, Tygodniowy Serwis Literacki Koła Pisarzy z Polski Tygodnik Polski Bibliografia zawartości, red S Kossowska, M A Supruniuk, Toruń 2006 Pisma redagowane w Stanach Zjednoczonych przez Lechonia stanowiły cenne źródła informacji, wyrażały poglądy zbiorowości emigracyjnej, miały charakter opiniotwórczy, odnosiły się do polityczno kulturalnej roli Ameryki i Europy 41 Zob: A Galant, Emigracja i trudna prywatność w Dzienniku Jana Lechonia, [w:] Pisarz na emigracji Mitologie Style Strategie przetrwania, red H Gosk, A S Kowalczyk, Warszawa 2005; W Lewandowski, Emigrant w poszukiwaniu wiary i nadziei O pewnym wierszu Jana Lechonia, [w:] Pisarz na emigracji Mitologie Zob: A Galant, Dziennik Jana Lechonia i Dziennik z Iowa Grzegorza Musiała dwa scenariusze emigracji, [w:] Proza polska na obczyźnie, t 2 42 P Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu O autobiografii, red R Lubas-Bartoszyńska, przekł z [fr] W Grajewski, Kraków 2001 Lejeune jest współzałożycielem Stowarzyszenia na rzecz Autobiografii i Dziedzictwa Autobiograficznego W badaniach skupia się nie tylko na autobiografiach znanych twórców literackich, ale również tekstów o zwykłych, zapomnianych ludziach 43 R Lubas-Bartoszyńska, Między autobiografią a literaturą, Warszawa 1993 Jest także autorką pracy: Style wypowiedzi pamiętnikarskiej, Kraków

12 omawianego zjawiska, wskazując na czynniki warunkujące jego ekspansję w literaturze W polu problematyki związanych z autentyzmem oraz autobiografizmem znajdują się takie zagadnienia, jak: sylwiczność 44, autentyzm literatury 45 Wśród teoretyków czyniących przedmiotem swoich badań tę tematykę (począwszy od lat 70 i 80 XX wieku) należy wymienić Jerzego Jarzębskiego 46, Małgorzatę Czermińską 47, Ryszarda Nycza 48 Barbara Gutkowska analizuje różnorodne formy autobiograficzne powstałe w latach na przykładzie dziewięciu szkiców 49, skupiając swoją uwagę nad formą dziennika w kontekście rozważań nad diariuszem Witolda Gombrowicza oraz Zygmunta Mycielskiego Rozwój form autobiograficznych przypada na Dwudziestolecie międzywojenne Wiąże się z demokratyzacją literatury, czemu sprzyjała jawność życia publicznego, widowiskowość intymności Jednostki dążyły do rozgłosu, bycia w polu uwagi opinii publicznej i literackiej 50 Druga wojna światowa podniosła wyraźnie znaczenie dokumentu, reportażu, autentycznych świadectw; zahamowała ewolucję form szafujących zmyśleniem Nieskrępowane korzystanie z niefikcyjnych gatunków przypada na czasy odwilży, czyli po roku 1956 List, esej, wspomnienie, notatnik, dziennik to przykładowe gatunki pisarstwa autobiograficznego; licznie reprezentowane w literaturze krajowej i emigracyjnej, stanowią ważny rozdział polskiej literatury Również renesans literatury opartej na świadectwach autentyzmu tłumaczyć można mnogością wydań dzienników 44 Specyfiką polskich dzienników pisarzy jest dokonująca się w nich aktualizacja XVII i XVIII wiecznych sylw domowych; współczesne dzienniki są więc w ujęciu wielu badaczy XX wieczną odmianą barokowych i oświeceniowych silva rerum Takie cechy dzienników, jak: prowincjonalizm, partykularyzm, hybrydyczność, autobiograficzność, autotematyzm, procesualność, sylwiczność, niegotowość ; stały się w drugiej połowie XX w literackimi wartościami Zob J Olejniczak, Dzienniki intelektualne, [w:] Słownik literatury polskiej, red M Piechota, M Pytasz, Katowice 2008, s Termin autentyk użyty został przez Jerzego Jarzębskiego (Kariera Autentyku, 1979) Prawda o człowieku i jego świecie, którą powinien oddawać utwór literacki, przesuwa się coraz bardziej w obręb osobistych, jednostkowych doświadczeń ja autorskiego, który przyznaje rację tezie, że to on sam i jego życie stanowią uniwersalny klucz do rozwiązania zagadki otaczającego nas świata Zob: M Bernacki, M Pawlus, Słownik gatunków literackich, wstęp, S Jaworski, Bielsko-Biała, s J Jarzębski, Powieść jako autokracja, Kraków M Czermińska, Autobiografia i powieść czyli pisarz i jego postacie, Gdańsk 1987 Zob także: tejże, Autobiograficzny trójkąt: świadectwo, wyznanie i wyzwanie, Kraków R Nycz, Sylwy współczesne, Kraków B Gutkowska, Odczytywanie śladów W kręgu dwudziestowiecznego autobiografizmu, Katowice E Kasperski, Autobiografia Sytuacja i wyznaczniki formy, [w:] Autobiografizm przemiany, formy, znaczenia, red H Gosk, A Zieniewicz, Warszawa 2001 Zob także: I Skwarek, Dlaczego autobiografizm? Powieści autobiograficzne dwudziestolecia międzywojennego, Katowice

13 Należy wymienić: Dzienniki Zofii Nałkowskiej, Dzienniki Marii Dąbrowskiej, Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Dziennik Witolda Gombrowicza i Dziennik Jana Lechonia Michał Głowiński popularność tego zjawiska wiązał z kryzysem powieści powojennej, która nie potrafiła sprostać wymaganiom czytelniczym w drugiej połowie XX wieku 51 Podobne stanowisko reprezentowała Czermińska, upatrując w gatunkach autobiograficznych szansy dokonania ważnych odkryć duchowych, poszerzenia wiedzy o intymnej sferze życia człowieka 52 Niewątpliwie do pełniejszej analizy rzeczywistości potrzebne były obok powieściowej opisowości, szczegółowości doświadczenia indywidualnych przeżyć jednostki Dostrzegał to wcześniej Tomasz Burek, uważając, że w biografiach, autobiografich, listach, pamiętnikach czy dziennikach, wiarygodną materią literacką są osobiste doświadczenia pisarza; prawda literacka staje się wówczas prawdą przeżytą 53 Dziennik jako gatunkowa kategoria autobiografizmu stał się podstawą badań na obszarze teorii literatury Chodzi o porządkujące normy w zakresie genezy oraz zdefiniowania gatunku, ustalenia cech charakterystycznych dla dziennika W tym względzie na podkreślenie zasługują prace Lidii Łopatyńskiej 54 (z lat 50 XX wieku) oraz późniejsze opracowania Joanny Podolskiej 55 (lata 90 XX wieku) O roli odbiorcy w dzienniku jako ważnym komponencie jego struktury pisała w latach 70 Czermińska 56 Badaczka skupiła się na naukowej analizie modelu komunikacyjnego w dzienniku Z kolei Głowiński w pracy Powieść a dziennik intymny 57 (1973) podjął problematykę literackości dziennika, analizując go w kontekście zasad kompozycyjnych dzieła literackiego sensu stricte Autor przyjął stanowisko, że dziennik trudno jednoznacznie zakwalifikować jako dzieło sztuki Utwór literacki tworzy zorganizowaną całość, poddana dyrektywom kompozycja proponuje odbiorcy ujednolicony zespół znaczeń, czyli świat przedstawiony w powieści posiada założone z góry sensy W tym znaczeniu dziennik nie jest dziełem, 51 M Głowiński, Tak jest dziwnie, tak jest inaczej, Teksty 1973 nr 4, s 9 52 M Czermińska, Postawa autobiograficzna [w:] Studia o narracji, red J Błoński, S Jaworski, J Sławiński, Wrocław 1982, s T Burek, Powieść utajona, Odra 1973 nr 10, s L Łopatyńska, Dziennik osobisty, jego odmiany i przemiany, Prace Polonistyczne, Seria VIII, Łódź J Podolska, Refleksje nad kształtem dziennika literackiego, Prace Polonistyczne, Seria XLVI 1990, red K Poklewska, Wrocław M Czermińska, Rola odbiorcy w dzienniku intymnym, [w:] Problemy odbioru i odbiorcy Z dziejów form artystycznych w literaturze polskiej, red T Bujnowski, J Sławiński, Wrocław M Głowiński, Powieść a dziennik intymny, [w:] tegoż, Gry powieściowe Szkice z teorii i historii form narracyjnych, Warszawa

14 jest formą bez formy Granice diariusza są nieokreślone, notacje można ciągnąć w nieskończoność lub urwać w przypadkowym momencie Diarystę nie obowiązuje konsekwencja, wybór tematów zależy wyłącznie od niego samego Poszczególne zapisy nie są od siebie zależne merytorycznie, brak więc jest zależności i wewnętrznych związków treściowych Zatem dziennik to utwór heterogeniczny, w którym jedynym organizującym czynnikiem jest upływający czas Mimo braku wyraźnych kryteriów tematycznych i kompozycyjnych dzienniki tworzą bogaty, wciąż odkrywany obszar zainteresowań badaczy literatury W historii polskiej diarystyki duże znaczenie mają wydane już dwukrotnie dzienniki Marii Dąbrowskiej z cennym wstępem Tadeusza Drewnowskiego 58 oraz dzienniki Zofii Nałkowskiej w opracowaniu Hanny Kirchner 59 Ewolucja postawy pisarskiej autorek dzienników, różnorodność tematyczna diariuszy, ich wartość dokumentarna i artystyczna staje się podstawą wnikliwej analizy we wstępie pióra Kirchner Kontekst biograficzny, społecznopolityczny, nurt osobisty, zagadnienie szczerości, relacja zapisów dziennikowych i twórczości literackiej wyznaczają kierunek badań nad dziennikami Tym tropem badawczym podążają również autorzy licznych, choć rozproszonych prac poświęconych Dziennikowi Jana Lechonia 60 Dokonywana jest w nich próba systematyzacji gatunkowych wyznaczników dziennika jako tworu paraliterackiego Opracowania politematycznej struktury diariusza stawiają w centrum uwagi podejmowane przez autora nurty tematyczne: opisy własnych twórczych dokonań, refleksje o sztuce (malarstwie, filmie, teatrze, koncertach), komentarze do własnych, 58 T Drewnowski, Wstęp do: M Dąbrowska, Dzienniki , wyd II, Warszawa H Kirchner, Wstęp do: Z Nałkowska, Dzienniki , Warszawa Zob np: A Hutnikiewicz, Dziennik Lechonia, [w:] tenże, Portrety i szkice literackie, Warszawa 1976; K Adamczyk, Dziennik jako wyzwanie Lechoń, Gombrowicz, Herling Grudziński, Kraków 1976; K Krakowiak, Obraz osobowości autora w Dzienniku Jana Lechonia, [w:] Polska literatura emigracyjna, red W Białasiewicz, Lublin 1983; J Olejniczak, Dziennik Jana Lechonia próba lektury, [w:] Skamander, t 7; A Berent, Czytając Dziennik Jana Lechonia, Więź 1983, nr 7; M Wyka, Dziennik Jana Lechonia autoterapia, sny, przepowiednie, [w:] tejże, Szkice z epoki powinności, Kraków 1992; H Gosk, Dokument ludzki O Dzienniku Jana Lechonia, Przegląd Humanistyczny 1994 nr 3; M Stępień, Nad Dziennikiem Jana Lechonia, [w:] tegoż, Dalekie drogi literatury polskiej, Kraków 1989; J Czapski, Lechoń i jego Dziennik [w:] tegoż, Tumult i widma, Kraków 1992; B Faron, Dzienik intymny Jana Lechonia, [w:] tegoż, Spotkania i powroty, Warszawa 1995; A Kochańczyk, Więc czegom nie powiedział niech będzie ukryte O Dzienniku Jana Lechonia, [w:] W stronę współczesności Studia i szkice o literaturze polskiej po 1939 roku, red Z Anders, Rzeszów

15 bieżących lektur, analiza politycznej rzeczywistości, formułowanie sądów na tematy aktualnych wydarzeń i ludzi, często kontrowersyjnych i niesprawiedliwych, ujawnianie swoich sympatii i antypatii Dziennik tworzy zatem portret Lechonia emigranta, ukazuje jego egzystencję w środowisku emigracyjnym Terapeutyczna funkcja dziennika (codzienne zapisy są formą psychoterapii zaleconej przez lekarza) staje się podstawą wnikliwej analizy intymnej sfery życia poety Prywatność poety skłania do polemik ujmujących zagadnienie szczerości dziennika w kontekście związku homoseksualnego z najdroższą osobą, tragicznej biografii poety Codzienny nakaz zapisu wymaga na diaryście próbę uporządkowania własnego życia Lechoń podejmuje próbę zrekonstruowania obrazu własnej osobowości, zilustrowania wewnętrznych napięć i konfliktów Forma dziennikowego zapisu służy jako narzędzie do uchwycenia duchowego wizerunku autora W tym obszarze penetracji podlega model komunikacji w dzienniku, szukanie sensów dziennikowego zapisu w zależności od adresata W dotychczasowych badaniach nad Dziennikiem brakuje szczegółowego omówienia sposobów istnienia Dwudziestolecia międzywojennego na kartach diariusza Zakorzenienie poety emigranta w młodzieńczej epoce ujmuje nieprzychylny Lechoniowi Czesław Miłosz, diagnozując jednocześnie jego stosunek do tradycji: Nie mogę lekkomyślnie przejść obok głównej cechy Lechonia, jego zakochania w polskości Tę czuł jak nikt, i idealizował, ale też wskutek tego był odgrodzony od świata 61 Niniejsza praca jest próbą wyłonienia z Dziennika i zanalizowania tych zapisów, które ustanowiły kondycję poety, człowieka osadzonego w nowojorskiej rzeczywistości i twórcy zakorzenionego w Dwudziestoleciu Praca miała za zadanie wyraźnie uwypuklić dwie płaszczyzny dziennikowego zapisu W pierwszej części pracy skupiłam się na odtworzeniu nowojorskiej egzystencji poety w świetle dziennikowych zapisów Wspomnienia stanowią ważny rozdział w diariuszu pozwalający zrekonstrować Dwudziestolecie międzywojenne w Dzienniku jako epokę bogatą w fakty literacki, barwne postacie i zdarzenia, anegdoty, ale też formująca sferę wartości Uwzględnienie tej płaszczyzny rzuca nowe światło na postawę twórczą oraz dopełnia portret Lechonia emigranta Funkcjonowanie okresu 61 Cz Miłosz, Abecadło Miłosza, Kraków 1997, s

16 międzywojennego w emigracyjnej czasoprzestrzeni stanowi drugą, zasadniczą część pracy Wydarzenia towarzyskie czy kulturalne, spotkania z czasów przedwojennych mają w świetle dziennikowych zapisów szczególny wymiar Dawny świat Lechonia okazuje się być dla niego światem teraźniejszości emigracyjnej Dziennik przybiera formę pamiętnika 13

17 Wprowadzenie O Lechoniu diaryście 1 Warszawa, Paryż, Nowy Jork miasta Jana Lechonia Trzy fazy życia Jana Lechonia związane są ściśle z życiową odyseją, która obejmuje Warszawę, Paryż i Nowy Jork Każdy etap tej wędrówki oznacza istnienie w innej czasoprzestrzeni twórcy, ustanowionej poprzez różnorodne czynniki zewnętrzne: historyczne, polityczne, kulturowe oraz obyczajowe To swoiste zróżnicowanie jest bardzo istotne w biografii Lechonia, stanowi bowiem o wielowymiarowości i złożoności życia jak również twórczości autora Srebrnego i czarnego Leszek Serafinowicz przyszedł na świat w Warszawie 13 marca 1899 roku jako syn Marii i Władysława Serafinowicza W rodzinie wywodzącej się ze żmudzkiej szlachty kultywowano tradycje służby i pracy narodowej Dziad ze strony ojca był żołnierzem napoleońskim, później oficerem Królestwa Polskiego zesłanym w sołdaty po 1831 roku Ojciec Lechonia, oprócz urzędniczego stanowiska w zarządzie kolei warszawsko-wiedeńskiej, w 1917 roku, pełnił funkcję kierowniczą w przytułku dla starców na Starym Mieście przy ul Przyrynek Doniosłość tego faktu wiąże się z historycznym aspektem tego miejsca, bowiem stamtąd w 1830 roku wyruszyła na miasto kawaleria belwederczyków Ogromne przywiązanie do tradycji romantycznej oraz społecznictwo ojca miało niebagatelny wpływ na kształtowanie się osobowości Lechonia Nie bez znaczenia była rola matki Marii Niewęgłowskiej, nauczycielki geografii 1 Zajęła się ona domową edukacją syna, rozwijała jego pasje Oto co na temat owych zamiłowań pisze starszy brat Lechonia: Od najmłodszych lat przejawiał wielkie zamiłowanie do książek Interesowała go przy tym nie beletrystyka, ale raczej książki historyczne z ilustracjami, reprodukcjami obrazów i fotografii 2 Nie umiejąc jeszcze czytać, Lechoń z ogromnym zainteresowaniem wysłuchiwał historycznych opowieści matki W wieku pięciu lat został redaktorem obrazkowego pisma Gazeta Mamy i Leszka poświęcona Janowi Nitowskiemu 1 A Hutnikiewicz, Jan Lechoń , [w:] Obraz Literatury Polskiej Literatura polska w okresie międzywojennym, seria 6, t 2, red J Kądziela, J Kwiatkowski, I Wyczańska, Kraków 1979, s Cytuję za: J A Kosiński, Jana Lechonia chłopięca fascynacja Napoleonem, Skamander, t 8 Szkice i interpretacje, red I Opacki, Katowice 1991, s 48 14

18 historykowi i krytykowi literatury Dopełnieniem studiowania na komplecie matki były wspólne wyjścia do Zachęty, będące źródłem głębokich przeżyć estetycznych Ponadto chłopiec grał w przedstawieniu amatorskim o legendarnym Lechu reżyserowanym przez domowego nauczyciela Choć treść tej sztuki wydawała się nudna, to jednak mały aktor z entuzjazmem wyczekiwał premiery 3 Przykłady te wyraźnie ilustrują atmosferę rodzinnego domu, tradycyjno-historyczny klimat dzieciństwa przyszłego poety Jego rodzice, choć nie zapisali się niczym szczególnym w życiu społecznym tamtego czasu, jednak reprezentowali inteligencję polską sprzed pierwszej wojny światowej, dziedziczkę zarazem pozytywizmu jak również powstania 4 Dlatego też ta niepowtarzalna aura, w której wzrastał Leszek, wpłynęła na jego życiową i twórczą postawę Kolejny ważny etap w życiu poety to okres szkolny W latach uczył się w gimnazjum Rozbudowany program humanistyczny Szkoły Realnej im Stanisława Staszica w Warszawie oraz szkoły im Edwarda Konopczyńskiego w pełni odpowiadał zdolnościom i zamiłowaniom poety Potwierdzeniem tego był szkolny debiut poetycki, wydanie dzięki pomocy ojca dwóch tomików poetyckich: Na złotym polu (1912) i Po różnych ścieżkach (1914) 5 Oto jak Lechoń skomentował okres szkolnej nauki i poetyckiego debiutu w odpowiedzi na ankietę Wiadomości Literackich Jak się uczyli współcześni wybitni pisarze polscy? z 1926 roku: Niewiele zaś wytłumaczyłbym z siebie, notując po prostu, że miałem, i mam zresztą, niezwykłą pamięć, że zdając maturę nie potrfiłem wyciągnąć pierwiastka kwadratowego z 2a 2, że w szkole, od najmłodszych klas, zajmowałem się rozmaitymi samokształceniami, teatrami amatorskimi, słowem tym, co dialekt lwowski określa sugestywną onomatpeją szurum-burum [ ] przyznam się jednak do tego, że literaturą zacząłem się interesować bardzo wcześnie, ale w sensie raczej wąchania książek i domyślania się ich treści nie czytania: [ ] Mając lat trzynaście wydałem pierwszy zbiorek moich wierszy, po roku drugi; oba są rzadkością bibliograficzną, [ ] Drugi zbiorek dedykowany był Leopoldowi Staffowi w słowach wyrażających więcej entuzjazmu niż zrozumienia jego poezji 6 3 Tamże, s 49 4 A Hutnikiewicz, Jan Lechoń , s Tamże, s J Lechoń, Jak się uczyli współcześni wybitni pisarze polscy?odpowiedzi na ankietę Wiadomości Literackich, Wiadomości Literackie 1926, nr 3 15

19 Lechoń jako młodzieniec był także świadkiem doniosłych, historycznych wydarzeń Wybuch pierwszej wojny światowej zintensyfikował upojenie legendą Legionów i miłość do Józefa Piłsudskiego 7 Zrozumiała zatem wydaje się życiowa postawa Lechonia przejawiająca się w skrajnym tradycjonalizmie, historyzmie, co zbliżyło poetę do myślowego konserwatyzmu Ponadto czynnikiem podbudowującym taką postawę stał się udział Leszka już jako studenta Uniwersytetu Warszawskiego (1916) w wykładach Juliusza Kleinera, Bolesława Chlebowskiego i Władysława Tatarkiewicza 8 Czasy uniwersyteckie w biografii poety okazały się swoistą ekspozyturą wszechstronnej aktywności Jako student literatury i filozofii podjął współpracę z czasopismem młodzieży akademickiej Pro Arte et Studio 9 Oprócz swoich tekstów poetyckich zamieszczał tam również recenzje teatralne Wokół tego pisma skupili się przyszli skamandryci Realizowało ono młodopolski model poezji, stąd cechował je tradycjonalizm, epigoństwo, koturnowość zasad estetyzujących Z czasem jednak charakter pisma uległ zmianie, pojawiły się tendencje dążące do uniezależnienia się poezji od historii To dążenie nie oddaliło Lechonia od pisma Przeciwnie, w 1919 roku został redaktorem naczelnym czasopisma wychodzącego pod zmienionym tytułem Pro arte Równolegle do działalności czasopiśmienniczej, Leszek był aktywnym członkiem Koła Polonistów, gdzie zyskał rozgłos jako doskonały mówca Wygłosił w imieniu młodzieży akademickiej pożegnalną mowę podczas uroczystości pogrzebowych Henryka Sienkiewicza oraz rektora Józefa Brudzińskiego 10 W biografii Lechonia nie sposób pominąć działalności skupionej wokół kawiarni Pod Picadorem Spotkania te rozpoczęły się w 1918 roku i w swoisty sposób określały kulturę i klimat umysłowy ówczesnej Warszawy Publiczność uczestniczyła w wieczorach poetyckich organizowanych przez przyszłych skamandrytów Nonszalancki dowcip, żartobliwa prowokacja mieszały się z poezją najwyższego lotu 11 Do literackiej legendy przeszedł Lechoń czytający swój wiersz pt Mochnacki i inne utwory Fakt ten uwiecznił Roman Kramsztyk, portretując poetę trzymającego w ręku książkę Na jej stronie tytułowej widnieje zapis: Lechonius 7 R Loth, Wstęp [w:], Jan Lechoń, Poezje, opr R Loth, Wrocław, 1990, s XII 8 Tamże, s IX 9 A Hutnikiewicz, Jan Lechoń , s R Loth, Wstęp, s X XI 11 J Stradecki, W kręgu Skamandra, Warszawa 1977, s

20 varsoviensis florentissimus et cabaretissimus 1899 tj warszawski, najznakomitszy, wspaniale kabaretowy Działalność kawiarniana Pikadorczyków trwała do 1919 roku W tym samym czasie powstała grupa poetycka Skamander 12 Autorem jej nazwy był Lechoń, on też wygłosił słowo wstępne w imieniu jej członków 13 Lechoń zatem objawiał aktywność i wszechstronne zaangażowanie w kształtowanie atmosfery i życia kulturalnego ówczesnej Warszawy Taką pozycję ugruntował mu wczesny debiut poetycki: Przyjęto go jako jedno z objawień nowej poezji, choć nic w nim nie było z wyzwania, młodzieńczej burzy i tego co w potocznym rozumieniu uchodzi za krzyk pokolenia Podziwiano rękę mistrza i dojrzałość jego utworów, a mistrz, który je napisał, nie miał jeszcze dwudziestu lat Tom zachwycił tradycjonalistów i nowatorów 14 Mowa tu o Karmazynowym poemacie, obejmował on tylko siedem wierszy, które paradoksalnie przesądziły o sławie młodego autora Nie należy zapominać, że Lechoń wydał dwa tomiki jeszcze w wieku szkolnym, co z pewnością zaważyło na jego literackiej legendzie: Jan Lechoń, genialne dziecko Warszawy, które zachwyciło salony literackie Warszawy dwoma tomikami wierszy napisanych w wieku szkolnym, również wyglądem potwierdzał powszechne wyobrażenie o poecie biednym, beztroskim i roztargnionym, którego świadomość rzadkim bywa gościem w codzienności Rychło stał się ulubieńcem zarówno literackiej kawiarni, jak i dyplomatycznych salonów 15 Leszek Serafinowicz cieszył się dużym uznaniem i wzbudzał sympatię wśród kawiarnianej publiczności Urzekał swoją erudycją, oryginalnym sposobem bycia, nietuzinkowym poczuciem humoru Hanna Mortkowicz-Olczakowa, przyjaciółka wydawcy, ponadto wskazuje na charakterystyczny typ urody i specyficzny styl ubierania, potwierdzając tym samym cygańską duszę artysty: W porównaniu z Wierzyńskim wydawał mi się brzydalem Był chudy jak szparag i pochylony naprzód, miał długi, trochę krzywy nos i zapadnięte małe usta Ale owe przygodne rozmowy prowadzone w tym czy innym kącie księgarni, były tak 12 O przynależności Lechonia do kręgu skamandryckiego traktuje m in książka: A Tuszyńska, Krzywicka Długie życie gorszycielki, Kraków 2009, s 425, R Loth, Wstęp, s XV XVI 14 J Sakowski, Żałobny pas lity, [w:] Pamięci Jana Lechonia, aut S Baliński i [in] nakładem Wiadomości, Londyn 1958, s 3 15 A Zawada, Dwudziestolecie literackie, Wrocław 1995, s 32 17