polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo literaturoznawstwo

Transkrypt

1 polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo literaturoznawstwo kulturoznawstwo wieku polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo latynistyka kulturoznawstwo wiek upolonistykaslawistyka hellenistyka polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo HUMANISTYKA literaturoznawstwo WIEKU Badania doktorantów Wydziału Polonistyki UW kulturoznawstwo wieku polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo latynistyka kulturoznawstwo wiek polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo literaturoznawstwo kulturoznawstwo wieku polonistyka hellenistyka slawistyka latynistyka bałtystyka kulturoznawstwo językoznawstwo polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka slawistyka literaturoznawstwo kulturoznawstwo wieku polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznawstwo latynistyka kulturoznawstwo wiek kulturoznawstwo wieku polonistyka slawistyka hellenistyka latynistyka bałtystyka językoznaw-

2 2 Patronat honorowy: Dziekan Wydziału Polonistyki UW prof. dr hab. Stanisław Dubisz Opiekun naukowy projektu: prof. UW dr hab. Marek Prejs Zespół redakcyjny: mgr Anita Pieńkowska i mgr Agata Wdowik Projekt graficzny i skład: mgr Anita Pieńkowska Korekta: mgr Agata Wdowik Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego Warszawa 2010

3 3 SŁOWO WSTĘPNE HUMANISTYCZNY (OD)BIORCA mgr Jagoda Wierzejska (ILP, Zakład Literatury XX wieku) Identyfikacja tekstu jako autobiografii o krytycznej interpretacji autobiograficznej mgr Piotr Seweryn Rosół (ILP, Zakład Literatury XX wieku) Spis treści Literatura i patologiczne. Witold Gombrowicz i Jean Genet 15 mgr Anna Zawalska (IFK, Zakład Literatur i Języków Klasycznych) Permanentna gra z badaczem. Na tropie nawiązań literackich w twórczości Teodora Parnickiego TRANSGRESJE HUMANISTYCZNE mgr Ewa Dulna-Rak (IJP, Zakład Leksykologii i Kultury Języka) Słownictwo teatralne czterech osobowości teatru XX wieku: Juliusza Osterwy, Leona Schillera, Arnolda Szyfmana, Aleksandra Zelwerowicza mgr Małgorzata Pieczara (IPS, Zakład Komunikacji Medialnej i Retoryki) Emily Dickinson: granice przekładu. Refleksje nad Obrazowaniem poetyckim w polskim i włoskim tłumaczeniu Wiersza 712: Because I could not stop for Death mgr Agata Wdowik (IPS, Zakład Edytorstwa i Stylistyki) Obraz formacji oświecenia w publicystyce na przykładzie debaty z 1948 roku wywołanej książką Wacława Borowego O poezji polskiej w wieku XVIII HUMANISTYCZNY BÓL mgr Maria Magner (IPS, Zakład Edytorstwa i Stylistyki) Niewiastę dzielną któż znajdzie? O Judycie Rafała Leszczyńskiego/Wacława Potockiego mgr Anna Kryszczuk (ILP, Zakład Literatury i Kultury Epok Dawnych) Reinterpretacja tematu cierpienia Hioba w polskiej poezji renesansowej podobieństwa i różnice struktury cierpienia w Księdze Hioba oraz w Rymach duchownych Sebastiana Grabowieckiego mgr Marta Chojnacka (IJP, Zakład Budowy Gramatycznej Współczesnego Języka Polskiego) Ból wśród opisów uczuć w polszczyźnie 95 HUMANISTYKA POSTHOLOCAUSTOWA mgr Anna Mach (ILP, Zakład Literatury XX wieku) Poetyka postpamięci i etyka świadkowania w badaniach Marianne Hirsch 105 mgr Paweł Dobrosielski (IKP, Zakład Kultury Współczesnej) Człowiek bez niewinności figura Zagłady w literaturze nie-holocaustowej

4 4 mgr Joanna Woźnicka (IKP, Zakład Teatru i Widowisk) O antysemityzmie w dramacie i teatrze polskim XIX wieku. Podmiot represjonowany ZBIOROWOŚĆ OCZYMA HUMANISTY mgr Piotr Dąbrowski (IPS, Zakład Edytorstwa i Stylistyki) Rola szkolnictwa w rozwoju literatury polskiej w XVIII wieku Stanisław Konarski i reforma szkół pijarskich (zarys problematyki) mgr Anna Wietecha (ILP, Zakład Pozytywizmu i Młodej Polski) Wobec poznania. Drogi pozytywistów. Prolegomena 137 HUMANISTYCZNE PENETRACJE POGRANICZ mgr Zuzanna Ossowska (ILP, Zakład Komparatystyki) Na pograniczu muzyki i literatury kilka słów o problemach badań interdyscyplinarnych mgr Bartłomiej Czarski (IFK, Zakład Studiów nad Renesansem) Stemmata w oczach badaczy epok dawnych jako punkt wyjścia do dalszych rozważań genologicznych mgr Julia Doroszewska (IFK, Zakład Literatur i Języków Klasycznych) Rzeczywistość zdeformowana. Opowieści niesamowite Flegona z Tralleis 161 JĘZYK W PROCESIE HUMANISTYCZNYM mgr Yordanka Ilieva-Cygan (IPS, Zakład Edytorstwa i Stylistyki) Leksyka dotycząca budownictwa w języku polskim i bułgarskim 170 mgr Anna Niepytalska-Osiecka (IJP, Zakład Leksykologii i Kultury Języka) Metodologia badania leksyki polskich alpinistów 175 HUMANISTA WCIELONY mgr Artur Szarecki (IKP, Zakład Kultury Współczesnej) Ciało, praca, zarządzanie: zarys problematyki 184 mgr Anita Pieńkowska (ILP, Zakład Literatury XX wieku) Cielesność unarodowiona a Teresa, dziecko nieudane Janiny Surynowej-Wyczółkowskiej mgr Jagoda Rodzoch-Malek (IJP, Zakład Kultury Języka Polskiego i Leksykologii) ANEKS Seks w języku polskim. Słowo seks i jego derywaty odbite w polskich słownikach Wiktor Dynarski, Jakub Szestowicki BIOGRAMY Tożsamość jako źródło cierpień albo o niewystarczalności metodologii

5 5 Słowo wstępne Na Państwa ręce składamy niniejszy tom będący owocem dwudniowych obrad konferencyjnych, które odbyły się w grudniu 2009 roku w ramach projektu Humanistyka wieku. Ciągłe przeobrażenia Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, a zwłaszcza intensywny rozwój Studium Doktoranckiego stały się źródłem inicjatywy, której podstawowym celem jest stwarzanie przestrzeni umożliwiającej doktorantom publiczne prezentowanie efektów pracy naukowej. Projekt Humanistyka wieku składa się z trzech części: 1. Strony internetowej gromadzącej informacje z życia naukowego badaczy humanistyki, m.in. o sesjach i spotkaniach uniwersyteckich, konferencjach krajowych i zagranicznych ( 2. Corocznej konferencji; 3. Pokonferencyjnego tomu. Na Wydziale Polonistyki UW prowadzone są obecnie badania polonistyczne, slawistyczne, hellenistyczne, latynistyczne i bałtystyczne w zakresie literaturoznawstwa, kulturoznawstwa i językoznawstwa. Różnorodność tę odzwierciedlił szeroki obszar tematyczny referatów wygłoszonych podczas konferencji, czego dowodem są artykuły zamieszczone w niniejszym tomie. Prelegenci prezentowali rezultaty swoich badań w ramach paneli, których układ został odzwierciedlony w publikacji pokonferencyjnej. Zgodnie ze wstępnymi założeniami, doktoranci ze wszystkich instytutów zostali przemieszani, tak, by przyjmowane przez nich różne perspektywy badawcze prowadziły do jak największej liczby inspirujących skojarzeń oraz dyskusji metodologicznych. Rozważania na temat humanistyki wieku rozpoczyna refleksja na temat triady: nadawca komunikat odbiorca. Otwierający konferencję panel humanistyczny (od)biorca podejmuje refleksję nad prozą autobiograficzną XX wieku, pułapkami zastawianymi na czytelników przez autorów oraz zależnościami pomiędzy wybranymi tekstami literackofilozoficznymi. Teksty w duchu klasycznej polonistyki obecne są działach humanistyczny ból oraz zbiorowość oczyma humanisty. W pierwszym z nich prezentowane są badania nad tematem kategorii bólu w literaturze staropolskiej oraz językoznawcza analiza uczucia bólu. W drugim z wymienionych paneli skoncentrowano się na praktykach epistemologicznych w XIX-wiecznej prozie oraz projektach generalnej przebudowy szkolnictwa w polskim wieku świateł zwłaszcza w kontekście odbiory zbiorowego.

6 6 Symptomatyczne wydaje się zdominowanie rozważań konferencyjnych przez tematy dotyczące różnych typów przesunięć oraz pogranicz. Ilustrują je analizy kulturowego, literackiego i językowego obrazu epok oraz ich przełomów: w badaniach genologicznych, recepcyjnych, tematycznych, teoretycznoliterackich i translatologicznych. W publikacji znaleźć więc można refleksje nad: wizją teatru w języku jego XX-wiecznych twórców, wartościowaniem epoki oświecenia w publicystyce XX-wiecznej, problemami związanymi z prowadzeniem badań interdyscyplinarnych oraz badań nad przekładam, jak również marginalizowaną wobec kanonu literatury starożytnej ewokację rzeczywistości zdeformowanej oraz zawarty w aneksie (niewygłoszony na konferencji, a warty uwagi) referat studencki o metodologii dyskursów gender i queer. W panelu język w procesie wśród badań językoznawczych, nawiązujących do transgresyjności, znalazły się rozpoznania dotyczące leksyki alpinistów oraz leksyki dotyczącej budownictwa w perspektywie komparatystycznej. Prelegenci humanistyki postholocaustowej zaproponowali czytanie tekstów kultury po Zagładzie za pomocą kategorii postpamięci oraz człowieka bez niewinności, także na przykładach z literatury nie-holocaustowej. W panelu tym znalazła się również analiza antysemityzmu w dramacie i teatrze XIX wieku, o którym nie sposób dziś mówić bez kontekstu wydarzeń II wojny światowej. Konferencję zamknęły refleksje nad szeroko rozumianym humanistą wcielonym, który świadomy tak swej duchowej, intelektualnej, jak i organicznej natury zafascynowany jest dyskursem wprowadzającym materialny charakter jego bytu w przestrzeń rozważań badawczych. Referaty wygłoszone podczas pierwszego spotkania w ramach projektu Humanistyka wieku niezaprzeczalnie świadczą o swoistej tendencji do konstruowania coraz bardziej interdyscyplinarnych dysertacji doktorskich, co ilustruje kierunek rozwoju badań na Wydziale Polonistyki UW. Serdecznie zapraszamy do lektury. mgr Anita Pieńkowska i mgr Agata Wdowik

7 HUMANISTYCZNY (OD)BIORCA

8 mgr Jagoda Wierzejska Identyfikacja tekstu jako autobiografii o krytycznej interpretacji autobiograficznej Ten, kto podejmie heroiczny trud studiowania współczesnych teorii autobiografii, tworzących już niemal nieogarnialną literaturę, prędzej czy później zauważy pewną niezgodność, jaka zarysowuje się między sferą konstatacji w owych teoriach a ich apriorycznymi założeniami. Z jednej strony, w zdecydowanej większości rozpraw dotyczących tej problematyki akcent nie pada na bezpośrednią dostępność rzeczywistości minionej w dokumentarnym zapisie, lecz na akt autobiograficzny wysiłek sporządzania tekstu o przeszłości, ale pod dyktando teraźniejszej świadomości autora. Skutkuje to takim podejściem do autobiograficznego podmiotu, które uwzględnia, że autor w materii biograficznej autoprezentacji tworzy sobowtóra, zastępującego jego konkretne bycie tym oto indywiduum, symbolicznym bytem w przekazie słownym bytem, który pozostaje do piszącego Ja w relacji asymetrii, dystansu, tego, co Bachtin określa terminem wnienachodimost. Z drugiej strony, w owych rozprawach także gdy w odpowiedzialny sposób korzystają one z osiągnięć zwrotu lingwistycznego 1 nie rezygnuje się z kategorii odniesienia do przeszłości jako rzeczywistości zewnętrznej (pozajęzykowej) oraz z kategorii Ja jako punktu wyjścia i dojścia sensów autobiograficznej narracji, na tyle podobnego do Ja autorskiego, by przywrócić mu spójność i zagwarantować sensowność jego egzystencji. Niezgodność ta nie delegitymizuje, naturalnie, wspomnianych teorii, nakazuje je jednak przemyśleć, i to nie tylko jako teoretyczne konstrukty, ale przede wszystkim jako świadectwa lektury tekstów autobiograficznych, nader cenne, bo dokonane przez profesjonalnych 1 Termin zwrot lingwistyczny bywa łączony z Derridiańskim hasłem nie ma nic poza tekstem, faktycznie odnosi się on jednak do analitycznej filozofii języka potocznego, traktowanej jako przeciwwaga dla metafizycznego charakteru dotychczasowej filozofii. Jest to znaczenie, jakie tej formule nadał Richard Rorty we wstępie do redagowanej przez siebie antologii The Linguistic Turn: Recent Essays in Philosophical Method (Chicago 1967). Dodać należy, że w późniejszych pracach określeniem metafizyczne objął on także stanowiska analityków oksfordzkich.

9 9 czytelników. W mojej opinii, nie istnieją immanentne wskaźniki autobiograficzności przekazu; istnieje natomiast określony sposób jego interpretacji jako autobiografii. Oznacza to, że żaden tekst nie jest autobiografią, dopóki nie zostanie przeczytany w specyficzny sposób. Teorie, o których mowa, pozwalają dokonać rzeczy niebagatelnej, a mianowicie sprecyzować specyfikę takiego czytania czytania, które dalej nazywam tradycyjną interpretacją autobiograficzną. Wynika z nich (z owych teorii), że odbiorca klasyfikuje utwór jako autobiografię, jeżeli jest w stanie dokonać jego lektury z założeniem referencjalności oraz odpowiedniości Ja tekstowego i Ja autorskiego. Zarejestrowanie efektu korespondencji języka i rzeczywistości, a w szczególności podmiotu tekstu i autora (nawet, gdy nie zostanie rozpoznane jako efekt) jawi się zatem jako determinanta autobiograficznej interpretacji danej wypowiedzi. Takie spostrzeżenie pozwala dookreślić konceptualne warunki możliwości owej interpretacji: po pierwsze dualistyczną i referencjalną teorię języka, po drugie wizję ekspresywnego, poznającego siebie podmiotu. Wiadomo, że oba wymienione warunki mają charakter historyczny, to znaczy, iż prezentują tylko pewne podejście do związku słowa i rzeczy oraz do problemu podmiotu, które ukształtowało się w kulturze Zachodu i którego proces umacniania, a następnie aplikowania przemocą można prześledzić. Pierwszy warunek referencjalna, dualistyczna koncepcja języka to, zdaniem Josefa Mitterera 2 oraz rzeszy współczesnych antropologów i filozofów języka 3 rezultat przezwyciężenia ograniczeń kultury synkretycznej, którą charakteryzowało sklejenie języka ze światem. Według niektórych badaczy, dualistyczne ujęcie referencji utrwaliło się późno: Tzvetan Todorov na przykład dowodzi, że miało to miejsce na progu nowożytności 4, a Michel Foucault stoi na stanowisku, iż dopiero w XVII wieku, kiedy trójkowy system znaków, obowiązujący w świecie zachodnim od czasów stoicyzmu, przeobraził się w układ binarny, zdefiniowany przez logików z Port-Royal jako związek elementu znaczonego i znaczącego 5. Drugi warunek interpretacji autobiograficznej wizja ekspresywnego, poznającego siebie Ja mógł się ukształtować 2 Por. J. Mitterer, Tamta strona filozofii. Przeciwko dualistycznej zasadzie poznania, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 1996 oraz Ucieczka z dowolności, przeł. A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa Por. m.in. E. Gellner, Plough, Sword and Book. The Structure of Human History, London 1988, a wśród prac polskojęzycznych: A. Pałubicki, Przedteoretyczne postaci historyzmu, Warszawa 1984, J. Kmita, Magiczne źródło kultury, Odra 1984, nr 4; M. Buchowski, W. Burszta, Status języka w świadomości magicznej, Etnografia Polska, t. XXX, 1986, nr 1; A.P. Kowalski, Myślenie przedfilozoficzne. Studia z filozofii kultury i historii idei, Poznań 2001, E. Bińczyk, Obraz, który nas zniewala. Współczesne ujęcia języka wobec esencjalizmu i problemu referencji, Kraków Por. T. Todorov, Podbój Ameryki. Problem Innego, przeł. J. Wojcieszak, Warszawa Por. M. Foucault, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, przeł. T. Komendant, Gdańsk 2006, s. 50 i n. Trójkowa organizacja znaku, przekonuje Foucault, była dużo bardziej złożona, odwoływała się bowiem do formalnej dziedziny oznak, treści, jaką one wskazują oraz podobieństwa między oznaką a oznaczaną rzeczą (tzw. koniunktury, το τύγχανον). Ponieważ jednak odwzorowanie określa zarówno formę, jak i treść znaków wszystkie te trzy elementy zlewają się w jedną figurę.

10 10 w konsekwencji dokonanego przez Descartesa rozdziału substancji myślącej i rozciągłej. Upraszczając to nad wyraz skomplikowane zagadnienie, można powiedzieć, że Cogito Kartezjańskie, przejrzyste dla samego siebie i jak stwierdził Maurice Merleau-Ponty milczące, nieskalane ekspresją słowną 6, źródłowo uwikłane zostało w aporię funkcjonowania świadomości; aporię, która sprowadza się do wykluczonego z punktu widzenia logiki Kartezjusza, ale jednak nieuniknionego uprzedmiotowienia siebie (Cogito) w relacji epistemologicznej, której paradygmatem jest refleksja. Pokartezjańskie Ja, aby poradzić sobie z tą aporią i wszystkimi innymi, jakie z niej wynikły, musiało zacząć mówić, i to mówić o sobie. Poznając siebie, przyjmowało homeopatyczny lek autobiografii: pogłębiało rozdział między sobą jako podmiotem a sobą jako przedmiotem refleksji w nadziei, że dzięki temu doprowadzi do autointegracji. Zbadanie historyczności warunków, w wyniku których tradycyjna interpretacja autobiograficzna skupia się na poszukiwaniu korespondencji między językiem a rzeczywistością oraz między Ja tekstowym a Ja autorskim, skłania do wniosku, który zrazu wydaje się zaskakujący, a który wart jest uwzględnienia. Otóż, jeżeli współczesne teorie autobiografii dokonują autobiograficznej kwalifikacji tekstu, zakładając, po pierwsze, jego referencjalność (coś, co zaczęło się kształtować w starożytnej Grecji, a do świadomości masowej trafiło, być może, dopiero w nowożytności) oraz, po drugie, relację wiążącą Ja autorskie/podmiot autorefleksji z Ja tekstowym/jej przedmiotem (coś, co możliwe stało się po Kartezjuszu), to znaczy, że ową kwalifikację należy uznać za właściwą i uzasadnioną tylko w obrębie szeroko rozumianej nowoczesności. Tytułem wyjaśnienia: nowoczesność pojmuję jako długotrwałą epokę, dla której okresem założycielskim była nowożytności, a której progi epokowe przypadały kolejno na przełom oświeceniowo-romantyczny, początek modernizmu (wyznaczony przez twórczość Baudelaire a i jego spadkobierców), rozwój awangard pierwszej połowy XX wieku oraz moment schyłku i przewartościowania konceptów modernistycznych w latach 60. minionego stulecia. Wyciągnięty tu wniosek nie oznacza, rzecz jasna, że przed nowożytnością, a ściślej, przed Kartezjuszem, niewłaściwie odczytywano utwory będące relacjami tych samych osób, których życia dotyczą. Oznacza on natomiast, że interpretacja autobiograficzna w swej współczesnej postaci jest sposobem rozumienia wypowiedzi, który wyrósł z pnia nowoczesnego (choć w nowoczesności zmiennego) poglądu na związek człowieka, świata i języka. Oznacza on również, że w stosunku do tekstów przednowoczesnych interpretacja taka 6 Por. M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji (fragmenty), przeł. J. Migasiński, P. Stefańczyk, Warszawa 1993, s Francuski filozof uznał możliwość dotarcia do takiego Ja za nierealną, por. tenże, Widzialne i niewidzialne, przeł. M. Kowalska, J. Migasiński, R. Lis, I. Lorenc, wstęp J. Migasiński, Warszawa 1996, s. 176.

11 11 jest nie w pełni relewantna 7. Adekwatnie zaaplikowana do utworu nowoczesnego, wskazuje ona bowiem, że Ja autobiograficzne jest zawsze złożonym konstruktem: zarazem oryginalnym i stanowiącym pewien wariant nowoczesnego, pokartezjańskiego subiectum. Można by się zastanawiać: skoro interpretacja autobiograficzna, pojmowana zgodnie z tym, jak się jej współcześnie dokonuje, stanowi wynalazek nowoczesności, czy jest możliwa dziś, w czasach schyłku nowoczesności lub wręcz ponowoczesności, jakaś inna interpretacja autobiograficzna, powiedzmy nie-tradycyjna, w odróżnieniu od tamtej, którą nazwałam tradycyjną? Nie wykluczam tego, choć przyznaję, że nie zamierzam tworzyć takiego alternatywnego projektu czytania, ponieważ stoję na stanowisku, że nasze rozumienie autobiografii jest wciąż tak głęboko osadzone w paradygmacie kartezjańskim, że tylko całkowita przebudowa myślenia o podmiocie może je (owo rozumienie) uczynić nieatrakcyjnym w przyszłości. Dlatego mój projekt jest skromniejszy. Sprowadza się on do tego, by tradycyjną interpretację autobiograficzną wzbogacić o element auto-krytyki, przy czym terminu krytyka używam tu w znaczeniu Kantowskim. Krytyczna interpretacja autobiograficzna to, w moim zamyśle, sposób lektury poszerzony o wymiar sprawdzania i problematyzowania własnych warunków możliwości. Inaczej mówiąc, to interpretacja, która po pierwsze, uznaje, że sama narzuca tekstowi siatkę sensów związanych z domniemaną korespondencją języka i rzeczywistości oraz Ja tekstowego i Ja autorskiego, po drugie, zdaje sprawę z tego, że sensy owe stanowią efekt wytworzony w akcie lektury; po trzecie konceptualizuje procedury ich wytwarzania. Narzędzi, a także legitymizacji takiemu modelowi czytania dostarcza retoryka. Stanowi ona inwentarz figur na tyle otwarty i zmienny, że, pozwalając badać konkretne mechanizmy działające w tekście, wychodzi jednocześnie naprzeciw antyesencjalizmowi i relacjonizmowi proponowanej interpretacji autobiograficznej. Ujmowana za Paulem de Manem jako paradygmat językowy par exellence 8, czyli konstytutywna cecha każdej działalności 7 Generalnie rzecz ujmując, podobne stanowisko zajmuje Philippe Lejeune, choć nieco inaczej sytuuje granice czasowe relewancji proponowanej przez siebie definicji autobiografii. Badacz pisze, że nie zamierza [ona.] objąć więcej niż okres dwóch wieków (od roku 1770) i dotyczy wyłącznie literatury europejskiej, co nie jest równoznaczne z negowaniem istnienia pisarstwa osobistego przed rokiem 1770 lub poza Europą; znaczy to po prostu, że nasz dzisiejszy sposób pojmowania autobiografii staje się anachroniczny lub nierelewantny poza tak zakreślonymi granicami, tenże, Pakt autobiograficzny, przeł. A. Labuda, [w:] tenże, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, pod red. R. Lubas-Bartoszyńskiej, przeł. W. Grajewski, S. Jaworski, A. Labuda, R. Lubas-Bartoszyńska, Kraków 2001, s. 22. Por. tenże, Czy można zdefiniować autobiografię?, przeł. R. Lubas- Bartoszyńska, [w:] tenże, Wariacje, dz. cyt.,, s Por. P. de Man, Alegorie czytania. Język figuralny u Rousseau, Nietzschego, Rilkego i Prousta, przeł. A. Przybysławski, Kraków 2004, s. 129.

12 12 dyskursywnej człowieka, negująca przedstawieniową strukturę znaku i jego tetycznie 9 referencjalne odniesienie, retoryka nie tylko czyni zadość literackości tekstu odczytywanego autobiograficznie; zyskuje ona także rozstrzygające znaczenie epistemologiczne w procesie autobiograficznego odczytania, ponieważ nie pozostawia wątpliwości, że znaczenia autobiograficzne nie odnoszą się w prosty sposób do przed- i pozajęzykowej rzeczywistości, a zarazem mówi o tym, jak my interpretatorzy owe znaczenia ustanawiamy. Ze względu na taką retoryczną orientację, która każe analizować figury wypowiedzi nie estetycznie, jako ozdobniki, lub semantycznie, jako znaczenie figuratywne, lecz jako siłę zrywającą stosunek reprezentacji języka i świata, i ustanawiającą ich relację na zasadzie analogii, byłabym skłonna krytyczną interpretację autobiograficzną określić również mianem retorycznej. Krytyczna lub retoryczna interpretacja autobiograficzna nie rezygnuje z kategorii odniesienia. Przeciwnie, uznaje słuszność zdania Paula Johna Eakina, że bez tej kategorii o autobiografiach mówić się nie da; przynajmniej nie w zgodzie z aktualną pragmatyką ich lektury. Odniesienie traktuje jednak jako efekt wytworzony retorycznie. Efekt ów powstaje nie tyle w punktach odpowiedniości utworu literackiego danego autora oraz jego życia, traktowanego jako druga, bardziej stabilna strona dyskursu, ile na styku utworu i autorskiego tekstu życia, definiowanego analogicznie, jak ma to miejsce w koncepcji Edwarda Balcerzana, koncepcji pochodzącej jeszcze z lat 70. i, jak mniemam, niewystarczająco wykorzystanej w polskim literaturoznawstwie 10. Za Balcerzanem pojmuję tekst życia pisarza jako wypowiedź, a co za tym idzie jako przekaz o charakterze tropologicznym, na który składają się fakty w znaczeniu przyjętym przez Haydena White a, czyli zdarzenia opisane tak, aby posiadały atrybuty wątku fabularnego opowieści 11. Fakty te budują życio-rys twórcy: historię o jego życiu, cechującą się zawsze pewną dozą ikoniczności i schematyczności (tj. operującą określonymi, powtarzalnymi figurami) oraz pewną dozą oryginalności (tj. konfigurującą owe figury w swoisty sposób). Krytyczna interpretacja autobiograficzna wychwytuje momenty nawiązywania się retorycznej gry między utworem a tak rozumianym tekstem życia; momenty, kiedy utwór zdaje się być motywowany przez tekst życia, a zarazem do niego odnosić, takie więc, gdy ten pierwszy generuje wiarygodny efekt lustrzanego odbijania się w drugim. 9 Od teza. Termin w takim, polskim, brzmieniu wprowadził Michał Paweł Markowski w tłumaczeniu wywiadu Ta dziwna instytucja zwana literaturą. Z Jacques em Derrida rozmawia Derek Attridge, [w:] Dekonstrukcja w badaniach literackich, pod red. R. Nycza, Gdańsk Przedruk z Literatury na Świecie 1998, nr Por. E. Balcerzan, Biografia jako język, [w:] Biografia Geografia Kultura literacka, pod red. J. Ziomka, J. Sławińskiego, Wrocław Por. H. White, Zdarzenie historyczne, przeł. R. Borysławski, [w:] tenże, Proza historyczna, pod red. E. Domańskiej, przekład zbiorowy, Kraków 2009.

13 13 Wychwycenie rzeczonej gry to ni mniej ni więcej tylko identyfikacja mechanizmów tekstowych (zespołów tropów i figur), które stwarzają wrażenie prawdziwości relacjonowanych przeżyć i wydarzeń oraz służą konceptualizacji autobiograficznego podmiotu, czy precyzyjnie: podmiotu, który w interpretacji jawi się jako autobiograficzny. Jeśli zdać sobie z tego sprawę, jasnym się staje, że krytyczna interpretacja autobiograficzna nie prowadzi więcej: nie może prowadzić do weryfikacji dokumentarnej zawartości utworu literackiego. Stosowanie w odniesieniu do niej (lub w niej) kategorii logiki dwuwartościowej (prawdy i fałszu) jest nieadekwatne, nie stwierdza ona bowiem, gdzie tekst odnosi się, a gdzie nie odnosi do rzeczywistości zgodnie z dualistyczną zasadą referencji; nie sprawdza też, na ile Ja tekstowe potwierdza tożsamość źródłowego Ja autorskiego. Nie należy przez to jednak rozumieć, że interpretacja tego rodzaju ignoruje kwestię prawdy autobiografii, ani że godzi się na dekonstrukcję autobiograficznego podmiotu lub wręcz ją powoduje. Nie inaczej niż w interpretacji tradycyjnej, prawda i autobiograficzny podmiot pozostają w niej zagadnieniami centralnymi. Ta pierwsza wszelako pojmowana jest retorycznie jako spójny zbiór efektów językowych, zrozumiałych i przekonujących w perspektywie tekstu życia autora. Ten drugi natomiast stanowi oś efektów prawdziwości tekstu, utworzoną podobnie jak tekst życia z mechanizmów zarazem oryginalnych i typowych; z tym że oryginalnych to znaczy w tym przypadku: właściwych danemu dziełu, a typowych przypominam wcześniej postawioną tezę to znaczy charakterystycznych dla konkretnej fazy nowoczesności (trwającej od przełomu oświeceniowo-romantycznego z antecedencjami w okresie nowożytnym). Krytyczna/retoryczna interpretacja autobiograficzna podsumujmy poczynione uwagi to zatem taki sposób identyfikacji tekstu jako wypowiedzi autobiograficznej, który nie odwołuje się do zasad normatywnej poetyki gatunku autobiograficznego i nie szuka dowodów na zasadność przerzucenia mostu między literaturą a rzeczywistością, ale podkreśla retoryczne działanie tekstu, prowadzące do konstytucji podmiotu odtworzonego przez język nawiązuję do terminu defacement Paula de Mana 12 i przezeń dotworzonego, tj. ukształtowanego niczym rozpoznawalna persona; podmiotu, który jak greckie pojęcie schéma odsyła jednocześnie do budujących go figur oraz do konkretnej pozycji ciała, z jaką należy go kojarzyć. Podejście takie wyróżniają trzy zasadnicze cechy: po pierwsze koncentracja na odbiorcy, któremu przypisuje się rozstrzygającą rolę w procesie budowania autobiograficznego sensu; po drugie uznanie autobiograficznego Ja za konstrukt uwierzytelniający się na mocy retorycznej gry utworu literackiego z tekstem życia autora; po trzecie podkreślenie, 12 Por. P. de Man, Autobiografia jako od-twarzanie, przeł. M.B. Fedewicz, [w:] Dekonstrukcja w badaniach literackich, pod red. R. Nycza, Gdańsk Przedruk z Pamiętnika Literackiego 1988, nr 2.

14 14 że podmiot autobiograficzny to jeden ze sposobów istnienia nowoczesnego ja, o jego nowoczesności zaś świadczą ramy czasowe okresu, w którym dominuje referencjalna interpretacja autobiografii. Ze względu na te właściwości retoryczna interpretacja autobiograficzna posiada zalety w znikomym stopniu obecne w odczytaniu tradycyjnym. Przede wszystkim jest projektem metodologicznie spójnym. Nie odnosi tekstu do poza-tekstu, lecz tropi dwukierunkowe oddziaływanie utworu literackiego (ściślej: obecnych w nim podmiototwórczych figur) oraz faktów tworzących tekst życia pisarza, rozumianych jako opowiedziane zdarzenia (czyli: znów podmiototwórczych figur). Tym samym ujawnia, że narzucenie utworowi sensów związanych z rzekomą korespondencją języka i świata oraz Ja tekstowego i Ja autorskiego to skutek uboczny uchwycenia gry między obiema sferami wspomnianych figur z tym że uchwycenia niewystarczająco uwrażliwionego na retorykę tekstu. Dalej, interpretacja taka problematyzuje swoje procedury, a przynajmniej jest świadoma, że za przedmiot analizy ma nie co innego niż figuratywne źródła określonych efektów sensu. Dzięki temu nie tylko pokazuje, jak zrobione jest autobiograficzne subiectum, ale również zdradza, że ona sama powołuje je do życia i determinuje jako wcielenie Ja istniejącego w świecie, który od Kartezjusza przestaje być ludzkim domem. W końcu krytyczna interpretacja autobiograficzna unika wielu błędów dotychczas rozwijanych teorii autobiografii: z jednej strony znanych, nie raz komentowanych uproszczeń dziewiętnastowiecznego autobiografizmu, z drugiej i to jest zdecydowanie ważniejsze niedoskonałości niektórych współczesnych teorii, zacierających wyjątkowość autobiografii oraz różnice między podmiotem autobiograficznym i nieautobiograficznym. Dla proponowanego modelu lektury bowiem autobiografia stanowi tekst wyjątkowy: domagający się uwierzenia i do uwierzenia możliwy; podobnie jak wyjątkowy jest dla niej autobiograficzny podmiot: nie pomimo, a dzięki tekstowemu statusowi prezentujący ludzkie oblicze.

15 mgr Piotr Seweryn Rosół Literatura i patologiczne. Historia uwiedzionego podmiotu w pisarstwie Witolda Gombrowicza i Jeana Geneta. Wprowadzenie Witold Gombrowicz w Dzienniku: Genet! Genet! Wyobraźcie sobie, co za wstyd, przyplątał się do mnie ten pederasta, ciągle za mną chodził, ja idę ze znajomymi, a tu on na rogu, gdzieś, pod latarnią, i jakby kiwał daje mi znaki! Zupełnie jakbyśmy byli z tej samej branży! Kompromitacja! A także możliwość szantażu! Przed wyjściem z hotelu wyglądałem przez okno nie ma go wychodzę... jest! Jego plecy stulone zerkają na mnie! (Dz III, s. 133) 1. Genet, nieoczekiwany znak władzy, jest wszędzie nie dlatego, że wszystko obejmuje, ale dlatego, że zewsząd się wyłania 2, Genet, znak pragnienia, przeciwnie, to inny we mnie, który nieoczekiwanie przekroczył moje ciało. Wyłania się w spojrzeniu i patrzy, a patrząc, zawłaszcza swój obiekt, uwodzi go, odciąga na bok, gdzieś, za róg, przyciąga do siebie z dala od znajomych, wytrąca z oczywistości świata, przezroczystości języka. Z pewnością uwodzenie, seducere, jest obietnicą spełnienia pragnienia, na ten jeden raz wyłonionego spod powierzchni (duszy, ciała, skóry, świadomości), powołaniem do momentalnego istnienia tego, co skrywane, a co nagle odnajduje swoje przeznaczenie, 1 Teksty Witolda Gombrowicza cytuję za wydaniem: W. Gombrowicz, Dzieła, pod red. J. Błońskiego, a później też i J. Jarzębskiego, Kraków , używając następujących skrótów: B Bakakaj (=Dzieła, t. I), T Trans-Atlantyk (=Dzieła, t. III), D Dramaty (=Dzieła, t. VI), H Publicystyka, wywiady, teksty różne (=Dzieła, t. XIII, tu opublikowana jest m.in. Historia (Operetka) Fragmenty). Inne teksty cytuję za późniejszymi wydaniami wedle następującego klucza: F Ferdydurke (=Dzieła, t. II), Kraków 2005, K Kosmos (=Dzieła, t. V), Kraków 2000, O Opętani (=Dzieła, t. XI), Kraków WPA Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie, (=Dzieła, t. XV), Kraków Dziennik, Testament i teksty rozproszone podaję według paginacji z wydania jubileuszowego (Kraków 2004): Dz I Dziennik (=Dzieła, t. VII), Dz II Dziennik (=Dzieła, t. VIII), Dz III Dziennik (=Dzieła, t. IX), V I Varia I. Czytelnicy i krytycy, V II Varia II. Polemiki i dyskusje, V III Varia III. List do Ferdydurkistów, R Testament. Rozmowy z Dominique de Roux. I w końcu P Pornografia, Paryż M. Foucault, Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, T. Komendant i K. Matuszewski, Warszawa 1995, s. 84. Władza jest wszędzie nie dlatego, że wszystko obejmuje, ale dlatego, że zewsząd się wyłania.

16 16 symulacją bezpośredniości 3, z pewnością też obietnicy tej nie dotrzymuje: Wydawało mi się, że to ja wywołałem Geneta, ja go sobie wymyśliłem, jak wymyśliłem sceny z moich książek A jeśli przewyższał mnie, to jak twór własnej mojej wyobraźni. Ale poczułem się niewyraźnie ta bratnia dusza była, hm, kompromitująca Nie tylko to jednak. Ta ręka, która próbowała dotykać mnie w sposób niedozwolony pod latarnią, była tak zimna! (Dz III, s. 134). Zarówno w świecie Gombrowicza, jak i o ileż trudniej to wyjaśnić Geneta w istocie nikt nikogo nie dotyka, a każde spotkanie odbywa się w serii ukradkowych spojrzeń, które dotykają najgłębiej. Oznacza to, że podmiot w istocie nie nawiązuje relacji z innym podmiotem, lecz zamienia go od razu w przedmiot (ikonę, obraz, fetysz), pozbawia twarzy i tak od-twarza bez końca. Podmiot miłosny, powie Barthes, wycofuje się z rzeczywistości i zamyka w świecie stworzonych przez siebie obrazów nieobecnego Ukochanego, do których pragnie przylgnąć. Fragmenty dyskursu miłosnego Gombrowicza i Geneta opatrzone są jednak wstydliwą dedykacją 4, dlatego porządek Wyobrażony okazuje się ledwie wątłą przesłoną, spod której zawsze wyziera bolesna rzeczywistość, nadmiar obrazów ujawnia brak fundujący pragnienie, całość okazuje się częścią. Genet, natrętny i irytujący nie daje spokoju, daje znaki, które odnoszą podmiot wprost do tego, co w nim i w świecie potworne, obrzydliwe, przeklęte, 3 M.P. Markowski, Występek. Eseje o pisaniu i czytaniu, Warszawa 2001, s Pisze Barthes o dedykacji: Muszę więc uznać, że nie mogę dać ci tego, co, jak wierzyłem, dla ciebie napisałem: miłosna dedykacja jest niemożliwa (nie zadowolę się światowym podpisem, udając, że dedykuję ci dzieło, które wymyka się nam dwojgu). Operacja w którą uwikłany jest inny, nie jest podpisem. Jest czymś głębszym, wpisem: inny zostaje wpisany, wpisał siebie w tekst; zostawił w nim zwielokrotniony ślad. Gdybyś był tylko odbiorcą dedykacji w tej książce, nie wyszedłbyś poza twój ciężki los obiektu (miłości) boga; ale twoja obecność w tekście, z racji tego choćby, że jesteś w nim nie do rozpoznania, nie jest obecnością figury analogicznej, lecz obecnością siły, która staje się wówczas nader aktywna. Nieistotne jest zatem, że czujesz się ciągle zmuszony do milczenia, że twój własny dyskurs zdaje ci się zdławiony pod ciężarem monstrualnego dyskursu podmiotu miłosnego (R. Barthes, Fragmenty dyskursu miłosnego, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 1999, s. 130) Nieistotne zatem, że Gombrowicz w przeciwieństwie do Geneta nikomu swych dzieł nie dedykuje, istotne, że same te dzieła są właśnie dedykacją (wpisem a nie podpisem), albowiem postaram się to pokazać wstydliwy obiekt pragnień zostawia w nich zwielokrotniony ślad swej obecności i choć nie ma nawet swego imienia, jest wszędzie i zewsząd się wyłania. Inny, wpisany w tekst, jest moim sobowtórem, wyobrażonym obrazem mnie samego, nad którym już nie panuję. Spotkanie z nim daje rozkosz i zarazem wzbudza wstręt, to moment pierwszy historii uwiedzionego podmiotu a zarazem zapowiedź dialektyki przyciągania i odpychania, w którą wpisane są wszelkie napięcia i natręctwa narracji Gombrowicza i Geneta. Oto miara jego obecności w tekście bez niego żadna opowieść się nie rozpocznie, ale ta którą rozpoczyna, rozpadnie się niechybnie na fragmenty a będą to, rzecz jasna, fragmenty dyskursu miłosnego. Nie ulega zatem wątpliwości, że ów obiekt pragnień, który jest zarazem obiektem dedykacji, ma zawsze charakter wyobrażony i fantazmatyczny, dlatego nie powinno dziwić, że Matka Boska Kwietna, podobnie jak i poemat Le Condamné à mort dedykowana jest (w sensie podpisu) Maurice owi Pilorge owi, dwudziestoletniemu mordercy, straconemu 12 marca 1939 roku, mimo, że Genet nigdy go nie poznał (a jednak nigdy nie napisałbym tej książki, gdyby nie Maurice Pilorge, którego śmierć wciąż jeszcze znaczy moje życie goryczą. Jego pamięci książkę tę poświęcam ) a jednocześnie dedykowana jest (w sensie wpisu) wielu innym, których nie da się właściwie rozpoznać: A zatem korzystając z pomocy moich nieznanych kochanków, zamierzam napisać tę opowieść. Bohaterami będą właśnie oni, przyklejeni do ściany, oni i ja, który tu jestem, zamknięty (J. Genet, Matka Boska Kwietna, przeł. i posłowiem opatrzył K. Zabłocki, Warszawa 1994, s. 9).

17 17 Realne, idiotyczne, do tego zatem, co w polu dominującego dyskursu od dawna miało tylko jedną nazwę i nazywało się patologiczne. Oto niezwykły paradoks: Genet zamknięty w panoptycznym spojrzeniu wiedzy-władzy (także w sensie całkiem dosłownym, w więzieniu 5 ) powtarza dokładnie w zapisie autobiograficznym (nie tylko w Dzienniku złodzieja) genealogię nowoczesnego podmiotu anormalnego, którą Michel Foucault w Les Anormaux 6 wywodzi z figury potwora, pensjonariusza zakładu karnego oraz onanisty, a jednocześnie w fikcyjnym spotkaniu z Gombrowiczem, nieoczekiwanie odsyła do niej i wówczas przywołuje mechanizm ujarzmiania, dyscyplinowania ciała, produkcji prawdy oddzielającej normalne od patologicznego. Moje pragnienie chce powiedzieć Gombrowicz w oczach władzy, a więc w świecie stworzonej przez nią oczywistości (evidentia zakorzeniona jest ewidentnie w widzeniu) zawsze jest podejrzane i to, jak widać, w podwójnym sensie: ujrzane, nieustannie obserwowane przez panoptyczną władzę, a zarazem potencjalnie choćby subwersywne, bo niejasne, dziwne, niedostępne, dlatego moja fascynacja wpisana w postać mojego sobowtóra to nic innego jak wstyd i kompromitacja. Stąd nieustanne poczucie zagrożenia, osaczenia, stąd lęk przed ujawnieniem tajemnicy skrytej przez spojrzeniem innego (bliźniego) i wielkiego Innego (równie panoptycznej jak Foucaultowska władza Lacanowskiej instancji porządku Symbolicznego). Stąd wreszcie (z tego miejsca w języku) wydobywa się głos Gombrowicza tak bojaźliwy i pogardliwy zarazem: co za wstyd, przyplątał się do mnie ten pederasta. Wiadomo przecież dokładnie skąd się Genet przyplątał z pikiety, z więzienia, ze szpitala, nie stąd (nie ze wspólnego nam, normalnego, znanego świata), lecz skądinąd (ze świata obcego, monstrualnego, patologicznego), a może po prostu znikąd (tj. mimo wszystko nie wiadomo jednak skąd). Jego spojrzenie jest zatem czytelnym i widocznym znakiem tego, co nieczytelne i niewidoczne, niesie w sobie pamięć występnych, zakazanych pragnień usuniętych w dyskursie pod postacią patologii, które jednak raz po raz 5 Zob.: M. Foucault, Panoptyzm, [w:] tenże, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Warszawa Zob. M. Foucault, Les Anormaux. Cours au Collège de France, , Paris W wykładach odsłaniających stopniowo genealogię nowoczesnego podmiotu anormalnego, oplecionego znakami monstrualności, opatrzonego potwornym znamieniem odsyłającym do nieredukowalnej różnicy między nim a światem, Foucault wskazuje na trzy figury, odgrywające zasadniczą rolę w tym rodowodzie: potwora, pensjonariusza zakładu karnego oraz onanisty (zob.: Cours du 22 janvier 1975, [w:] tenże, Les Anormaux, dz. cyt., s. 56: La généalogie, par conséquent, de l individu anormal nous renvoie à ces trois figures : le monstre, le correctionnaire, l onaniste ). Właśnie te trzy figury o czym warto przypomnieć w kontekście tego, co patologiczne tworzą autobiografię literacką Geneta. Oznacza to, że łączą w sobie zarówno patologiczne doświadczenia pisarza (będzie to długa lista czynów sprzeciwiających się prawu i moralności), jak i patologiczną pracę tekstu (którą odsłonić może psychoanaliza i dekonstrukcja).

18 18 wracają na powierzchnię tekstu w figurze sobowtóra, w historii uwiedzionego podmiotu, najważniejszej, jak sądzę, historii opowiadanej wciąż przez Gombrowicza, ale i samego Geneta. Anomalia powiada Georges Canguilhem, analizując nowoczesny dyskurs medyczny i zapowiadając niejako analizy Foucaulta jest odchyleniem indywidualnym, które nie pozwala całkowicie utożsamić ze sobą dwóch istot żywych [...] Różnorodność nie jest jednak chorobą. Anomalia nie oznacza patologicznego. Patologiczne implikuje pathos, konkretną i bezpośrednią świadomość cierpienia i takie samo poczucie bezsilności, świadomość życia, które doznało uszczerbku. Patologiczne to wszak anormalne 7. Anomalia wprowadza różnicę w świecie, który odtąd będzie miał wiele twarzy, oddaje głos przygodności, pojedynczości. Patologiczne, przeciwnie, wynajduje podobieństwa wśród tego, co nie tylko inne, ale i wykluczone, snuje analogie wśród chaosu zdarzeń, którym od razu pragnie nadać sens negatywny. Anomalia to doświadczenie odchylenia, łagodne odstępstwo od przyjętej normy, to spotkanie z innością; patologiczne to traumatyczne doświadczenie tego samego (anormalnego, które powraca), to spotkanie z tożsamością. Jeśli normalność zawsze podszyta jest materiałem patologicznym, jeśli, powiada Gombrowicz, jest linoskoczkiem nad otchłanią anormalności. Ileż utajonego szału zawiera zwykły porządek (F, s. 244), to zadaniem literatury, jak je widzą i opisują obaj pisarze, będzie nie tylko wprowadzenie prywatnej patologii 8 w obszar dyskursu, lecz i ujawnienie patologicznego rdzenia w tym, co powszechnie uchodzi za normalne. O ile pierwsze zadanie przybliża ją do terapii psychoanalitycznej, o tyle drugie otwiera w niej przestrzeń dla dekonstrukcji. Ale literatura Gombrowicza i Geneta rozpięta jest między normalnym a patologicznym jeszcze i w innym sensie, rozpięta jest mianowicie między krytyką a kliniką bo choć literatura w ogóle, powie Gilles Deleuze 9, niewątpliwie jest zdrowiem, la littérature est une santé, to samo pisanie jest właściwie szaleństwem samego języka ( l écrivain entraîne la langue hors de ses sillons coutumiers, il la fait délirer 10 ), które wszędzie (w tekście) pozostawia ślady swego rodowodu. Historia uwiedzionego podmiotu od samego początku wkracza zatem na ścieżki występne 7 G. Canguilhem, Normalne i patologiczne, Gdańsk 2000, s Pisze w Testamencie: Wszak ta przeklęta moja patologia została ze mnie wyrzucona i była zawarta w książce, była już tylko tematem moim, nie mną. Ciesz się więc autorze! Tym razem dotarłeś do głębokich swoich wstydów i wyrzuciłeś je z siebie. I oto zamienione w strefę subkultury, śmietnisko twoje staje się twoją dumą. Ciesz się, odkrywco subkulturalnej strefy! Ba! (T, s. 45). 9 Deleuze łączy pisanie (écrire) z patrzeniem (voir), słyszeniem (entendre) i szaleństwem (délire). O ile szaleństwo jest jedynym mechanizmem tekstu (processus), zdolnym wprowadzić do języka nowy, obcy język (a jest to wedle Prousta, cytowanego przez Deleuze a, prawdziwe zadanie pisarza), o tyle literatura powstająca na granicy tego, co patologiczne (l état clinique), przekształcająca to, co zobaczone i usłyszane w to, co powiedziane, by pozostać literaturą, a więc zdrowiem, granicy tej oczywiście nie może przekroczyć. Zob.: G. Deleuze, Critique et clinique, Paris Tamże, s. 9.

19 19 (patologiczne) także i w sensie obcego języka, od samego początku kroczy śladami owego szaleństwa. Nie znaczy to jednak, że zmierza w stronę milczenia, jak powie Foucault, w stronę szaleństwa, nieobecności dzieła 11, przeciwnie, historia ta, łącząc rozkosze życiowe z rozkoszami tekstualnymi (to marzenie Barthesa), jest przecież, może przede wszystkim, opowieścią o pisaniu rozwijanym pod nieobecność Ukochanego. Jest zatem Genet sobowtórem Witolda Gombrowicza, jest jego wstydliwym obiektem pragnień, tyleż nieobecnym, odległym, co niemal z nim tożsamym. Odwodzi od tego, co zwykłe i oswojone, wiedzie zaś od razu w stronę tego, co niezwykłe i obce. Jest Genet tym wszystkim, co w pisarstwie Gombrowicza niesamowite, a zatem, powie za Schellingiem Freud, tym wszystkim, co ma pozostać w tajemnicy, w ukryciu, co zaś wyszło na jaw 12, tym, co budzi lęk, co zostało wyparte, ale powraca w spojrzeniu, tym, co od dawna znane, oswojone, ale zdążyło się wyobcować, przybrało postać sobowtóra. Bo właśnie związek tych trzech elementów: spojrzenia, obecności sobowtóra oraz gwałtownego powrotu tego samego, wyznacza dla Freuda warunek zaistnienia das Unheimliche 13. Spojrzenie Spojrzenie Geneta jest dla Gombrowicza tak nieznośne, albowiem jest zarazem panoptyczne, jak i uwodzące. W wykładzie filozoficznym pisarz wykłada krótko: jesteśmy wystawieni na spojrzenie innego 14, a oznacza to, że doświadczenie bycia obserwowanym jest dla człowieka doświadczeniem źródłowym. Tę antropologię widzenia dobrze oddaje stwierdzenie Jacques a Lacana: nous sommes des êtres regardés dans le spectacle du monde. 11 Zob. M. Foucault, Szaleństwa, nieobecności dzieła, [w:] tenże, Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura, Warszawa S. Freud, Niesamowite, [w:] tenże, Dzieła. T. III, Pisma psychologiczne, przeł. R. Reszke, Warszawa 1997, s Szukając literackich przedstawień niesamowitego sięga Freud po Opowieści nocne E.T.A. Hoffmanna, w których pojawia się motyw Piaskuna. Wydziera on oczy nieposłusznym dzieciom, a lęk o oczy, lęk przed oślepieniem w języku marzeń sennych występuje w zastępstwie lęku przed kastracją. Niesamowite, to, co ukryte przed wejrzeniem obcych oczu związane jest z motywem sobowtórstwa, tj. utożsamianiem jednej osoby z drugą, podwojeniem ja, powrotem tego samego, w ogóle z momentem niezamierzonego powrotu, powtórzenia, a także z poczuciem nieobecności, lękiem przed śmiercią, powrotem do dawnej ojczyzny [die Heimat], czyli do łona matki, itd. 14 W. Gombrowicz, Przewodnik po filozofii w sześć godzin i kwadrans, przeł. B. Baran, [w:] Gombrowicz filozof, wybór i oprac. F.M. Cataluccio i J. Illg, Kraków 1991, s Podobna myśl pojawia się w opowiadaniu Szczur, gdzie bohater Skorabkowski pragnąc zwabić okolicznego zbójcę i zbira, sławnego pod nazwą Huligana przywiązuje swego sługę, Ksawerego do drzewa, a ten, orientując się po jakimś czasie, czemu niemiłosiernie wydano go przestrzeni nocnej, tak oto pojmuje swą sytuację wcale nie jako wyjątkową, lecz raczej, przynależną doświadczeniu powszechnemu: Ksawery przeklinał, że nie możemy zniknąć, że musimy być wystawieni na widok, choć nie chcemy, chociaż nie możemy, że ktoś inny może nas wystawić i uczynić za nas z nami to, co jest ponad nasze siły, a dalej jeszcze przeklinał widoczność naszego ciała od nas niezależną (B, s. 174).

20 20 Ce qui nous fait conscience nous institue du même coup comme speculum mundi 15. Patrzenie i bycie obserwowanym wytwarza i podtrzymuje wszelką tożsamość wyraźne są związki Gombrowicza z Paulem Ricoeurem 16 O sobie samym jako innym sugeruje od razu, że bycie sobą w przypadku siebie samego zakłada inność w stopniu tak głęboko wewnętrznym, że jedno nie daje się pomyśleć bez drugiego, że jedno przechodzi raczej w drugie. A jednak sytuacja podmiotu poddanego nieustannej obserwacji jest tyleż konieczna, co bolesna, albowiem pisze dalej Lacan w dialektyce oka i spojrzenia nie ma spotkania, lecz u samej podstawy [jest] kuszenie 17. Za każdym rogiem ukryć się może niebezpieczne, napastliwe, kuszące spojrzenie. Posuwam się piachem i ziemią tych ulic pisze Gombrowicz w Dzienniku nigdy nie mając pewności, czy ktoś mi się nie przygląda, wzrok może dopaść ze wszystkich stron, gęstwiny są zaludnione (Dz III, s. 30). Kiedy patrzę na przedmiot powiada za Lacanem Slavoj Žižek on zawsze już patrzy na mnie, i to tak, jak ja go nie mogę ujrzeć. Innymi słowy pisze dalej Žižek oko oglądające przedmiot jest po stronie podmiotu, podczas gdy spojrzenie jest po stronie przedmiotu 18. Właśnie dialektyka oka i spojrzenia rodzi ową historię, w której nie ma spotkania, a zatem patrzenia wprost, lecz nieustanne uwodzenie, a zatem, powie Žižek, patrzenie z ukosa. W finale pierwszego rozdziału Ferdydurke Józio spogląda spode łba : Co się dzieje? Boże! Czym prędzej przywróciłem głowę do zwykłej pozycji i spojrzałem na niego, ale wzrok był nie mój, był to wzrok spode łba, dziecinny i przepojony żakowską nienawiścią (F, s. 21). W Kosmosie Witold powiada: żebym ja musiał tak tylko bokiem, na boku, spode łba, tam gdzie ręce, rękawy, ramiona, szyja, zawsze na peryferiach, a twarzą w twarz tylko od czasu do czasu, przy święcie (K, s. 37) 19. Ilekroć podmiot zbliża się do nieuchwytnego obiektu swoich pragnień, skazany 15 J. Lacan, Le séminaire. Live XI. Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse, Paris 1973, s. 71. Autor nawiązuje tu do francuskiej tradycji fenomenologicznej, a zwłaszcza prac Maurice a Merleau-Ponty ego związanych z fenomenologią percepcji. 16 W odniesieniu właśnie do Ferdydurke Gombrowicz pisał: Mocą tego, że ja jestem zawsze dla innego, obliczony na cudze widzenie, mogący istnieć w sposób określony tylko dla kogoś i przez kogoś, egzystujący jako forma poprzez innego (Dz II, s. 8). Por. dialektykę bycia sobą i bycia innym u Paula Ricoeura, bardzo zbliżoną do dialektyki Gombrowicza. Ricoeur chce pokazać, że bycie sobą nie tylko nie wyklucza bycia (czymś/kimś) innym, ale tego wręcz wymaga. Pisze on: O sobie samym jako innym sugeruje od razu, że bycie sobą w przypadku siebie samego zakłada inność w stopniu tak głęboko wewnętrznym, że jedno nie daje się pomyśleć bez drugiego, że jedno przechodzi raczej w drugie, jak powiedziałoby się w języku heglowskim (O sobie samym jako innym, Warszawa 2005, s. 9). Formowanie człowieka Gombrowiczowskiego jest właśnie takim przechodzeniem jednego w drugie, ale, o czym mniej u Ricoeura, przechodzeniem niezwykle dla podmiotu bolesnym, traumatycznym: Zaprawdę, w świecie ducha odbywa się gwałt permanentny, nie jesteśmy samoistni, jesteśmy tylko funkcją innych ludzi, musimy być takimi, jakimi nas widzą (F, s. 12) 17 J. Lacan, dz. cyt., s S. Žižek, Patrząc z ukosa. Do Lacana przez kulturę popularną, przeł. J. Margański, Warszawa 2003, s Autor nawiązuje do Lacanowskiej koncepcji logiki spojrzenia jako obiektu. 19 Na marginesie (czy rzeczywiście na marginesie?) dodam, że sam Gombrowicz, który, zdaniem Carlosa Mastronardiego pragnął upodobnić swoją osobowość do tego, co głosił, a także zdaniem wielu innych świadków, zawsze konstruował siebie w towarzystwie z wielką precyzją na wzór swoich bohaterów, ten właśnie Gom-