Komunikacja z cudzoziemcami: konsekwencje prawne tłumaczenia

Transkrypt

1 Komunikacja z cudzoziemcami: konsekwencje prawne tłumaczenia Porównanie praktyk w krajach V4: w Polsce, na Węgrzech, w Czechach, na Słowacji oraz na Ukrainie Liga Praw Człowieka, Bratysława Mgr. Helena Tužinská, PhD. Lipiec 2011 Projekt finansowany ze środków Funduszu Wyszehradzkiego Wnioski przedstawione w niniejszym opracowaniu zostały oparte na obserwacjach i doświadczeniu wszystkich uczestników projektu, a także na refleksji nad aktualnym stanem faktycznym w latach Nasze wnioski i zalecenia nie są skierowane do konkretnego typu organów administracji publicznej. Termin przesłuchanie oznacza w niniejszym opracowaniu każdy kontakt pomiędzy przedstawicielem władz państwowych a cudzoziemcem, jako że zidentyfikowane w raporcie problemy dotyczą wszystkich instytucji państwowych, jednakże w różnym stopniu. W celu uzyskania szczegółowych informacji odnośnie konkretnych instytucji patrz: raporty narodowe. 1

2 Wstęp Komunikacja między ludźmi, mówiącymi w różnych językach, jest czymś w rodzaju przygody: każdy język bowiem przypisuje słowom znaczenia we właściwy dla siebie sposób. Jeżeli nie dysponujemy dobrym tłumaczem, może dojść do nieporozumień. Sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej w przypadku komunikacji funkcjonariuszy publicznych z cudzoziemcami. Obywatele innych państw, starający się o pozwolenie na pobyt, stoją bowiem na pozycji petentów, urzędnicy zaś są decydentami. Tłumacz jawi się w takiej sytuacji jako neutralny pośrednik. W praktyce jednakże okazuje się, iż dobrej jakości tłumaczenie nie jest oczywistością. Niniejszy raport porównawczy stanowi wynik doświadczeń prawników zdobytych podczas obserwacji sposobu i jakości tłumaczenia dokonywanego przez organy państwowe w krajach V4 oraz na Ukrainie. Projekt mający na celu porównanie praktyk stosowanych w trakcie tłumaczenia dokonywanego w ramach postępowań dotyczących cudzoziemców został zainicjowany przez słowacką Ligę Praw Człowieka. W 2010 roku we współpracy z polską Helsińską Fundacją Praw Człowieka, węgierskim Komitetem Helsińskim, czeską Organizacją na rzecz Pomocy dla Uchodźców (OPU) oraz ukraińskim Caritasem Liga złożyła wniosek o dofinansowanie projektu przez Fundusz Wyszehradzki. Specjaliści z regionu V4, zajmujący się przede wszystkim udzielaniem pomocy prawnej cudzoziemcom, zgodnie stwierdzili, że dziedzina tłumaczenia wymaga szczególnej uwagi, ponieważ jakość świadczonych usług jest od dłuższego czasu niezadowalająca, nieefektywna i nie odpowiada poczynionym nakładom finansowym. W marcu 2011 r. odbyło się w Bratysławie seminarium, podczas którego zostały zaprezentowane wyniki przeprowadzonych obserwacji, a także (w raportach narodowych) wysunięto propozycje kilku istotnych zaleceń w tej kwestii. Raporty narodowe zawierają szczegółowe informacje dla każdego państwa. Powstały one na podstawie charakterystyki narodowego systemu prawa i najczęściej odnotowywanych błędów, które pojawiają się w tłumaczeniach podczas postępowania. Praktyczne przykłady podane w publikacjach pochodzą z obserwacji prawników oraz innych pracowników organizacji, a także z doświadczeń samych cudzoziemców. Podstawowe problemy związane z tłumaczeniem zostały opisane w niniejszym raporcie, aczkolwiek nie znaczy to, iż występują one w każdym przypadku. Mimo iż treść ustaw i ich stosowanie różnią się w poszczególnych środkowoeuropejskich państwach, w niniejszym opracowaniu prezentujemy przekrojowe zagadnienia, które w mniejszym lub większym stopniu dotyczą całego regionu. Wszystkie raporty narodowe zostały identycznie zatytułowane: Practices in interviewing immigrants: legal implications. Sporządzili je specjaliści w zakresie prawa ds. cudzoziemców: dla Polski Maja Tobiasz, dla Ukrainy Kristina Jarošová, dla Węgier Orsolya Szantai Vecsera, dla Czech Hana Franková oraz dla Słowacji Zuzana Števulová. Przedstawiony raport porównawczy oraz raporty narodowe są dostępne na stronie fundatora: oraz na stronach internetowych wszystkich pięciu partnerów projektu: Cel powyższych raportów jest dla wszystkich państw jednakowy: jest nim podniesienie świadomości o zasadniczym wpływie tłumaczenia na przebieg postępowania z cudzoziemcami. W niektórych krajach V4 UNHCR albo organizacje pozarządowe zorganizowały kursy szkoleniowe dla tłumaczy i osób wydających decyzje w urzędach migracyjnych. W kontakcie z cudzoziemcami pozostaje jednak o wiele więcej podmiotów pracownicy organizacji państwowych i samorządowych (Straż Graniczna, przedstawiciele Urzędów Pracy oraz urzędów migracyjnych), dla których niniejszy tekst może posłużyć jako punkt wyjścia dla następnych 2

3 projektów. Naszym celem jest zwrócenie uwagi na niepożądane i powtarzające się zjawiska, mające miejsce mimo dążenia wszystkich zainteresowanych podmiotów do poprawnego postępowania. Założenia Przedstawiciele państw V4 i Ukrainy posiadają doświadczenie w kwestiach będących przedmiotem zainteresowania niniejszego projektu dodatkowo poparte własnymi obserwacjami. Wielokrotnie odnotowywaliśmy skargi dotyczące złego traktowania cudzoziemców oraz jakości tłumaczenia dokonywanego w związku z różnymi czynnościami urzędowymi oraz przy kontakcie cudzoziemców z władzami państwowymi. Zadajemy sobie zatem pytanie, czy istniejące normy prawne oraz ich stosowanie w praktyce gwarantują wystarczające poszanowanie podstawowych praw cudzoziemców, do jakich zalicza się kompetentne, odpowiadające prawniczej terminologii, tłumaczenie podczas postępowań. Ponadto, chcielibyśmy zwrócić uwagę na niebezpieczeństwa, na jakie są narażeni cudzoziemcy z powodu ciągle występujących przypadków niewłaściwego zachowania stwierdzonych przez uczestników projektu podczas obserwacji. Podczas badania skupiliśmy się na następujących czynnikach, gdyż mają one zasadniczy wpływ na jakość tłumaczenia: okoliczności i kontekst przesłuchania; czas i miejsce, w którym odbywa się przesłuchanie; osoby uczestniczące: przedstawiciel instytucji, tłumacz, cudzoziemiec; obecność/ nieobecność wykwalifikowanego tłumacza; standardy tłumaczenia w danej instytucji; znajomość terminologii prawniczej przez tłumacza; komunikacyjne i międzykulturowe zdolności tłumacza; wpływ instytucji oraz niezależność tłumacza; konsekwencje prawne niedokładnego tłumaczenia dla cudzoziemca; konsekwencje prawne niedokładnego tłumaczenia dla tłumacza; wpływ sposobu prowadzenia przesłuchania na przebieg tłumaczenia. Państwa V4 posiadają wspólne doświadczenia historyczne, należą do strefy Schengen. Obowiązują w nich umowy i porozumienia międzynarodowe, gwarantujące każdej osobie podstawowe prawa i wolności człowieka. Państwa Grupy Wyszehradzkiej oraz Ukraina ponoszą odpowiedzialność wynikającą z tychże umów międzynarodowych, dotyczących zresztą nie tylko migracji. Raporty narodowe 1 pokazują, iż w kwestii traktowania cudzoziemców na Ukrainie, w Polsce, na Węgrzech, w Czechach i na Słowacji występują podobne, a nawet identyczne problemy. Zidentyfikowane problemy są niepożądane zarówno z punktu widzenia samych cudzoziemców, jak również organów państwowych. Celem poniższego tekstu jest wskazanie najczęściej obserwowanych zjawisk, wymagających poprawy na poziomie narodowym i lokalnym. Podczas wyżej wspomnianego seminarium eksperci z poszczególnych państw omawiali alternatywne sposoby rozwiązania zidentyfikowanych problemów oraz przedstawiali propozycje zmian w powyższym zakresie. 1 Zobacz raporty narodowe:

4 Naszym celem nie jest opracowanie nowych zaleceń dla tłumaczy, ale identyfikacja luk w systemie, umożliwiających aktualnie nieprawidłowe postępowanie tłumacza. W przypadkach, w których dostrzegliśmy luki prawne pozwalające na powstawanie takich błędów, proponujemy zmiany systemowe. W przypadkach, gdy stwierdzono braki inne niż o charakterze prawnym, proponujemy wsparcie dla edukacji 2 osób, których działania i decyzje mają znaczący wpływ na sytuację cudzoziemców. Przyczyny problemów z tłumaczeniem w postępowaniach z udziałem cudzoziemców: presja czasu, częsta rotacja pracowników, nieznajomość profesjonalnego i poprawnego sposobu postępowania, niechęć do zmiany przyjętych, lecz nie spełniających swego zadania, procedur, formalizm oraz wymuszony charakter postępowania z cudzoziemcami, niewystarczająca motywacja pracowników oraz poczucie zbędności wykonywanej pracy, wewnętrzne wytyczne w antyimigracyjnym duchu, brak dbałości o konsekwencje błędnego tłumaczenia (zwiększenie liczby spraw odesłanych do ponownego rozpatrzenia, przewlekłość postępowania sądowego, a w związku z powyższym zwiększenie łącznej sumy nakładów finansowych na postępowanie, niemożność dochodzenia swoich praw, obniżenie jakości życia cudzoziemców). Korzyści płynące z kompetentnego tłumaczenia w postępowaniach z udziałem cudzoziemców: w długotrwałej perspektywie pozwala zaoszczędzić czas, jest ekonomiczne i pozwala na oszczędność środków publicznych, zapewnia poczucie pożyteczności pracy, respektuje prawa człowieka, przyczynia się do uelastycznienia postępowania sądowego, ma pozytywny wpływ na funkcjonowanie systemu, daje możliwość dochodzenia swoich praw, ma zasadniczy wpływ na dokładność protokołu przesłuchania, a w związku z powyższym gwarantuje dotrzymanie zasady sprawiedliwości, a także wpływa na ostateczny termin załatwienia sprawy, znajomość odpowiedniego, w pełni profesjonalnego sposobu postępowania podnosi standardy pracy, zmiana postawy przy postępowaniu z cudzoziemcami ułatwia komunikację, zmiana postawy i zachowania urzędników poprawia wizerunek państwa za granicą, podwyższenie jakości przesłuchania zapobiega konieczności ponownego rozpatrzenia tej samej sprawy, podwyższenie jakości pracy zmniejsza konieczność częstej wymiany personelu, spowodowanej subiektywnymi okolicznościami, chęć zmiany przyjętych, aczkolwiek słabiej funkcjonujących, procedur spowoduje uproszczenie postępowania. 2 Jednym z rezultatów tego projektu jest tłumaczenie poprzednich ustaleń badawczych na język angielski: Tužinská, H Zagadnienia opisu i tłumaczenia: wykorzystanie wiedzy z zakresu etnografii i antropologii przy prowadzeniu i tłumaczeniu rozmów z cudzoziemcami. Bratysława: Stimul. 4

5 Zidentyfikowane problemy i praktyczne zalecenia 3 1. problem: uczestnicy postępowania nie znają procedur urzędowych niedostępność informacji o postępowaniach, które dotyczą cudzoziemców, w innym języku niż język urzędowy danego państwa (SK), uczestnicy (zarówno cudzoziemcy, jak i tłumacze) nie otrzymują dokładnych informacji dotyczących przebiegu przesłuchania, co wynika z braku uregulowania w formie pisemnej wewnętrznych zasad przeprowadzania przesłuchań (PL), na początku postępowania cudzoziemcy nie są informowani o wszystkich swoich prawach i obowiązkach, sposobie przeprowadzenia przesłuchania ani o dalszym toku postępowania (PL), w postępowaniu uchodźczym cudzoziemcy często nie są świadomi, iż mają prawo zażądać zmiany tłumacza w uzasadnionym przypadku (CZ, SK, HU, PL), cudzoziemcy często nie mają świadomości, iż w niektórych postępowaniach administracyjnych zobowiązani są samodzielnie zapewnić sobie tłumacza (PL), wezwania na przesłuchanie (w różnym charakterze, przed różnymi organami) sporządzane są w języku urzędowym państwa; cudzoziemiec, nie rozumiejąc treści wystarczająco dobrze, nie zawsze stawia się w określonym miejscu w wyznaczonym czasie albo z wymaganym tłumaczem (PL, CZ, SK, HU), tłumaczenie decyzji przyjmuje formę ustną, bez uzasadnienia (HU, SK), niektóre materiały przeznaczone dla cudzoziemców są tylko w języku urzędowym państwa (SK, HU), z powodu skomplikowanych procedur administracyjnych cudzoziemcy niejednokrotnie zdani są wyłącznie na pomoc urzędu, także w przypadkach, kiedy nie zachodzi taka konieczność (SK, CZ). 1. zalecenia: zapewnienie znajomości procedur przed rozpoczęciem postępowania należy wytłumaczyć każdemu cudzoziemcowi, jaki przebieg mają procedury urzędowe, należy udostępnić dokładne informacje dotyczące przebiegu przesłuchania, wyjaśnić prawa i obowiązki cudzoziemca, łącznie z prawem do przerwy podczas przesłuchania, do szklanki wody czy prawa do przerwania przesłuchania i jego kontynuacji w innym dniu, wezwanie na przesłuchanie powinno zawierać następujące informacje: w jakim języku odbędzie się przesłuchanie, o prawie cudzoziemca do zmiany języka przesłuchania, o prawie cudzoziemca do zmiany tłumacza w trakcie przesłuchania, w związku z rozbieżnościami w rozumieniu pojęć (np. co znaczy wyrażać się krótko lub szczegółowo, które fakty są ważne lub o których faktach powinno się wspomnieć) konieczne jest, aby cudzoziemcy wiedzieli dokładnie, jakiego rodzaju informacje są od nich wymagane, wezwania wysyłane w związku z toczącym się postępowaniem administracyjnym powinny zawierać informację o potrzebie zapewnienia przez cudzoziemca tłumacza we własnym zakresie; informacja ta powinna być także w innym języku niż język urzędowy danego państwa, wezwania na przesłuchanie powinny być sporządzone w języku zrozumiały dla cudzoziemca, zależność od urzędów można zredukować poprzez zwiększenie dostępu do informacji w innych językach niż języki urzędowe państw, a także poprzez dostępność druków w kilku językach w formie elektronicznej, aby można byłoby wysłać je pocztą. 3 Skrót nazwy państwa w nawiasie (PL - Polska, SK - Słowacja, CZ - Czechy, HU - Węgry, UA - Ukraina) oznacza, że dane zjawisko zostało zaobserwowane w pewnym stopniu w danym państwie. Nie oznacza to, iż w innym państwie nie występuje, nie zostało jednak wprost stwierdzone w opracowaniu narodowym. 5

6 2. problem: stopień znajomości języka nie jest doprecyzowany podczas przekraczania granicy cudzoziemcy nie są informowani, że przesłuchanie może być przeprowadzone w języku, którego znajomość deklarują, mimo iż nie jest on ich językiem ojczystym (np. uczyli się go w szkole, ale stopień znajomości jest niewystarczający, by skutecznie komunikować się w nim z cudzoziemcem) (PL), niektórzy cudzoziemcy podają, iż władają jednym z języków światowych, przy czym używają raczej jego dialektu niż formy literackiej (np. francuski, angielski), a przesłuchanie przeprowadzane jest w literackiej formie języka (PL), dla niektórych języków albo dialektów nie ma w danym państwie tłumacza, rozmowę prowadzi się w języku angielskim/ francuskim oraz za pomocą telemostu z tłumaczem zewnętrznym, a podczas postępowania okazuje się, iż cudzoziemiec włada literacką formą języka angielskiego/ francuskiego (SK, HU, PL, UA), tłumacz nie przyznaje się do tego, że dialekt używany przez cudzoziemca zna tylko częściowo i nie stosuje dokładnego tłumaczenia (CZ, HU, SK, PL, UA), niedokładne tłumaczenie w przypadkach, gdy tłumacz niewystarczająco włada językiem, w którym prowadzi się postępowanie (zauważyliśmy na przykład, że afgańscy tłumacze zwykle mówią językami farsi i pasztu, ale w związku z tym, że tylko jeden z tych języków jest ich językiem ojczystym, niektóre specyficzne wyrazy zostały przetłumaczone niepoprawnie, ponieważ w językach tych ich znaczenia częściowo się różnią) (CZ, HU, SK, PL), wyżej wspomniane przybliżone tłumaczenie może doprowadzić do nagromadzenia nieścisłości na niekorzyść cudzoziemca (co ma wpływ na końcową ocenę treści przesłuchania), mimo iż pierwotnie cudzoziemiec mógł zeznawać dokładnie (CZ, HU, SK, PL, UA). 2. zalecenia: ustalenie poziomu znajomości języka zarówno przez cudzoziemca, jak i tłumacza cudzoziemcy powinni zostać poinformowani już przy przekraczaniu granicy, że przesłuchanie będzie przeprowadzone w języku, który zadeklarują jako im znany, osoby odpowiedzialne powinny ustalić, czy: cudzoziemiec używa dialektu albo formy literackiej języka oraz jakimi językami mówi biegle, cudzoziemiec zna inny język, którego tłumacz znajduje się na miejscu, bez konieczności stosowania połączenia satelitarnego, tłumacz biegle zna dialekt albo formę literacką tłumaczonego języka; przy czym osoba odpowiedzialna powinna dać tłumaczowi wystarczającą ilość czasu na wyjaśnienie możliwych nieścisłości wynikających z używania nietypowego dialektu. 3. problem: brak warunków sprzyjających atmosferze prywatności na granicach często spotyka się migrantów bez dokumentów, w złym stanie zdrowia, wyczerpanych w wyniku długotrwałego stresu (PL, CZ, HU, SK, UA), funkcjonariusze na przejściach graicznych pracują w uciążliwych warunkach, włącznie z pracą pod presją czasu (PL, CZ, HU, SK), w czasie postępowania cudzoziemiec nie ma zapewnionej prywatności potrzebnej podczas przesłuchania, ponieważ w pomieszczeniach urzędu znajdują się także osoby trzecie (PL, HU, SK), w niektórych urzędach albo na przejściach granicznych w jednym pomieszczeniu znajduje się więcej stanowisk przeznaczonych do przeprowadzania przesłuchań z cudzoziemcami, co powoduje, że uczestnicy różnych postępowań słyszą się nawzajem (PL, SK), 6

7 jeżeli protokół sporządza ta sama osoba, która dokonywała przeszukania cudzoziemca, to można przewidywać, że cudzoziemiec będzie nieufny w stosunku do tej osoby, a jego zeznania będą ograniczone (SK), jeżeli osoby odpowiedzialne za przeprowadzenie przesłuchania są w mundurach, może to u cudzoziemców wywoływać strach, ponieważ przypomina im sytuację zagrożenia, w jakiej się znaleźli w kraju pochodzenia, a o opisanie której są teraz proszeni (HU, SK), jeżeli tłumacz pochodzi z regionu prześladowcy albo reprezentuje inne wyznanie lub przynależność polityczną, cudzoziemiec ze strachu przed konsekwencjami upublicznienia danych osobowych oraz innych delikatnych kwestii, ograniczy znacznie swoje zeznania, w związku z czym mogą zostać pominięte ważne fakty potrzebne do uzyskania ochrony międzynarodowej (HU, UA, SK), jeżeli urzędnicy rozmawiają z tłumaczem w obecności cudzoziemca w języku urzędowym, którego on nie zna, podważają w ten sposób swoją bezstronność, podobnie jak w przypadku, kiedy tłumacz porozumiewa się z cudzoziemcami w obecności urzędników w języku tłumaczenia (SK, CZ, HU). 3. zalecenia: stworzenie warunków gwarantujących poszanowanie prywatności przesłuchanie powinno być prowadzone dopiero po udzieleniu cudzoziemcowi niezbędnej pomocy, gdy jest ona w stanie skoncentrować się na zeznaniach, przeprowadzający przesłuchanie powinni zdawać sobie sprawę z wpływu na jego przebieg następujących czynników: pory dnia lub nocy, kiedy dochodzi do kontaktu z cudzoziemcem, w jakim pomieszczeniu odbywa się przesłuchani oraz na ile zostały spełnione warunki sprzyjające atmosferze prywatności, przeprowadzający przesłuchanie powinni zdawać sobie sprawę, że zasadniczy wpływ na przebieg postępowania ma ilość i pochodzenie osób obecnych w pomieszczeniu, a także stosunek pracowników instytucji do cudzoziemca oraz kompetencje prawne, które mieli względem tego cudzoziemca w przeszłości, placówki graniczne powinny dysponować wystarczającą ilością pracowników, tak aby przesłuchanie cudzoziemca przeprowadzała osoba inna niż ta, która go zatrzymała i przeszukała, przybycie zainteresowanych, przedstawienie się, wyjaśnienie procedur, praw i obowiązków wszystkich zainteresowanych stron, częste przerywanie, brak cierpliwości lub dążenie do szybkiego zakończenia przesłuchania mają wpływ na proces przypominania sobie i na całokształt wypowiedzi cudzoziemca, zarówno tłumacz, jak i cudzoziemiec powinni zdawać sobie sprawę, iż mają prawo zażądać przerwy w przesłuchaniu, bez względu na okoliczności powinna być zapewniona swoboda wypowiedzi oraz ochrona prywatności w taki sposób, aby w czasie przesłuchania w pomieszczeniu obecni byli tylko osoba prowadząca rozmowę, cudzoziemiec i tłumacz, a informacje wrażliwe nie znalazły się w posiadaniu niepowołanych osób trzecich. 4. problem: powstają protokoły słabej jakości w niektórych przypadkach, na granicy, cudzoziemiec ma za zadanie własnoręcznie opisać przyczyny ucieczki z kraju pochodzenia, następnie są one tłumaczone i dołączane do akt postępowania uchodźczego (PL), funkcjonariusze nie informują cudzoziemca, jak szczegółowe powinny być ich zeznania oraz jakiego rodzaju informacje powinny być w nich zawarte (PL, HU, SK, CZ), wiele protokołów przesłuchania osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy pisanych jest odręcznie przez urzędnika, niektóre są mało czytelne (PL), 7

8 protokół przesłuchania cudzoziemca zawierający opis powodów złożenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy jest skrótowy, niekompletny, czasem bez profesjonalnego tłumaczenia (PL, CZ, HU, SK), tłumacz bywa świadkiem niedokładnego zapisu zeznania, lecz gdy stara się o wyjaśnienie znaczenia danych sformułowań, urzędnik mu przerywa (CZ, SK), protokół z granicy uważany jest za kluczowy i jakiekolwiek rozbieżności z późniejszymi zeznaniami są dowodem na niewiarygodność zeznań, przy czym nie są brane pod uwagę wyżej wymienione przeszkody ani aktualny stan zdrowia i psychiki cudzoziemca (PL, CZ, HU, SK), w niektórych przypadkach cudzoziemiec nie otrzymuje kopii protokołu przesłuchania (PL, SK, HU), jeżeli cudzoziemiec jest zainteresowany otrzymaniem kopii protokołu po zakończeniu przesłuchania, musi to pisemnie uzasadnić i za każdą stronę protokołu zapłacić (PL), decyzje tłumaczone są ustnie w skróconej formie, bez uzasadnienia; pełną wersję decyzji sporządza się pisemnie w języku urzędowym państwa, a dla cudzoziemca jest ona niezrozumiała (SK, CZ, HU). 4. zalecenia: sporządzanie dobrej jakości protokołów protokoły powinny być zawsze pisane na komputerze; w specyficznych przypadkach, jakie stanowią postępowania azylowe, powinno się sporządzić również nagranie dźwiękowe przesłuchania, po zakończeniu przesłuchania cudzoziemiec powinien w każdym wypadku automatycznie otrzymać kopię protokołu, bez obowiązku pisemnego uzasadnienia lub ustnego żądania, bezpłatnie i bezzwłocznie, protokół sporządzony na granicy jest siłą rzeczy krótki, może być też nieprawdziwy z powodu stanu emocjonalnego cudzoziemca i braku profesjonalnego tłumaczenia, dlatego, ze względu na warunki sporządzania tego protokołu, powinien on być traktowany marginalnie, w procesie decyzyjnym kluczową rolę powinno odgrywać kompetentnie przeprowadzone przesłuchanie w urzędzie migracyjnym, wraz ze sporządzonym, profesjonalnym tłumaczeniem, na którego dokonanie został przeznaczony wystarczająco długi czas, decyzje o przyznaniu którejkolwiek z form ochrony, jak też o przyznaniu zezwolenia na pobyt powinny być udostępnione cudzoziemcowi w pełnym brzmieniu w znanym przez niego języku, pracownicy państwowi, zwłaszcza pracujący na granicach, powinni mieć możliwość ciągłego podnoszenia kwalifikacji, komunikacja międzykulturowa powinna być częścią programu nauczania w akademiach policyjnych. 5. problem: tłumacz ma ograniczony zasób słownictwa podczas postępowań korzysta się z usług niewykwalifikowanych tłumaczy, którzy popełniają zasadnicze błędy, mające niezaprzeczalny wpływ na treść decyzji (CZ, HU, SK, UA, PL), a przede wszystkim: tłumacz w niewystarczającym stopniu posługuje się terminologią z dziedziny prawa i migracji (HU, CZ, SK, UA, PL), tłumacz nie zna realiów ani kultury państwa, z którego pochodzi cudzoziemiec, włącznie ze specyfiką wypowiedzi się w danym państwie; stworzone w ten sposób tłumaczenie zniekształca sens wypowiedzi cudzoziemca lub wręcz ją go pozbawia (PL, SK, HU, CZ), komunikacja między osobami z wykształceniem prawniczym jest dla tłumacza niezrozumiała, nie włada on zwrotami prawniczymi, które mogą mieć w kontekście prawnym inne znaczenie niż w języku codziennym, nawet znaczenie stałych związków wyrazowych, jak np. zezwolenie na pobyt i wniosek o nadanie statusu uchodźcy może się różnić (HU, SK, PL, CZ, UA), tłumacz czasem nieprawidłowo tłumaczy, iż cudzoziemcy zostaną umieszczeni w obozie dla uchodźców, przy czym w rzeczywistości umieszczeni zostają w ośrodkach detencyjnych (SK), 8

9 profesjonalny standard tłumaczenia nie został przyjęty i nie jest powszechnie stosowany przez władze państwowe (PL, HU, UA), nie istnieje rejestr tłumaczy przysięgłych (UA), zatrudnieni tłumacze nie przechodzą obowiązkowego szkolenia w zakresie prawa i migracji (HU, UA, PL, SK), na uniwersytetach nie prowadzi się ani zajęć z zakresu przekładu prawniczego skupionych na problematyce migracji ani zajęć z prawa cudzoziemskiego albo wiedza na nich przekazywana nie ma zastosowania w praktyce (HU, PL, SK, UA), osoby, które chcą zostać zarejestrowane jako tłumacze przysięgli, muszą ponieść niebywale wysokie koszty i przejść związane z tym procedury administracyjne (SK). 5. zalecenia: zaangażowanie w proces kształcenia tłumaczy znajomość specjalistycznej terminologii prawniczej powinna być warunkiem przy wyborze tłumacza, zmiana prawa w zakresie praktyki tłumaczeniowej, na podstawie której tłumacze nie musieliby być wpisani do oficjalnego rejestru, lecz powinni obowiązkowo pomyślnie przejść kursy poświęcone specyfice tłumaczenia dla obcokrajowców, na których zapoznaliby się z: terminologią prawniczą z dziedziny migracji, komunikacją międzykulturową, osobliwościami kulturowymi, włącznie z komunikacją werbalną i niewerbalną w wybranych krajach pochodzenia, do uniwersyteckich programów nauczania dla prawników, pracowników społecznych i tłumaczy należałoby włączyć obowiązkowe i fakultatywne przedmioty, umożliwiające zastosowanie wyników ich badań w praktyce, powinna istnieć możliwość sprawdzenia jakości każdego tłumaczenia w sprawach uchodźczych za pomocą nagrania dźwiękowego, powinien być sprawowany nadzór nad prowadzeniem i tłumaczeniem postępowań z udziałem cudzoziemców. 6. problem: tłumacz jest niedostępny z powodu braku tłumaczy albo wysokich kosztów tłumaczenia cudzoziemcowi tłumaczy osoba mu bliska, nie posiadająca kwalifikacji do tłumaczenia ani uprawnień do zarządzania danymi osobowymi, przez co powstaje ryzyko nadużycia tych danych (CZ, SK, HU, UA), osoba prowadząca postępowanie jednocześnie tłumaczy, a następnie wydaje decyzję w sprawie cudzoziemca (PL), niedostępność wykwalifikowanych tłumaczy w postępowaniu administracyjnym oraz językowokulturowe bariery niedoinformowanych imigrantów zwiększają rolę pośrednika, który w związku z powyższym może wykorzystywać wrażliwość cudzoziemca, żądać wysokiego wynagrodzenia finansowego i utrzymywać cudzoziemca w zależności od siebie oraz dopuszczać się handlu ludźmi (CZ, SK), cudzoziemiec nie mający do dyspozycji tłumacza, nie zgłasza się w terminie do urzędu pracy, ubezpieczalni, szkoły czy szpitala: nierozwiązany problem narasta, a w rezultacie kosztuje więcej (np. akcja służb ratunkowych) (PL, CZ, SK, UA), z powodu braku alarmowej grupy tłumaczy obserwuje się duży nacisk na administrację państwową oraz na prawników, ze względu na potrzebę tłumaczenia w kontaktach z lekarzami, ubezpieczycielami oraz urzędami pracy (UA, CZ, SK), 9

10 państwo nakłada obowiązek obecności tłumacza także w postępowaniach administracyjnych, w których nie płaci za jego usługi, czym narusza prawa uczestnika postępowania i stawia go w niewygodnej sytuacji (SK), w przypadku, gdy instytucja kieruje się zasadą wyboru najtańszego lub najłatwiej dostępnego tłumacza, może to odbić się na jakości tłumaczenia (HU, CZ, SK), tłumaczenie przez Internet, bez fizycznej obecności tłumacza, przeważnie jest niskiej jakości. Wiąże się to niemożnością uchwycenia pełnego kontekstu wypowiedzi cudzoziemca (HU). 6. zalecenia: stworzenie sieci i bazy danych wykwalifikowanych tłumaczy tłumacz powinien być fizycznie obecny, z wyjątkiem przypadku, kiedy nie można zapewnić tłumaczenia w inny sposób jak za pośrednictwem Internetu lub telefonu, tłumacz powinien być niezależny zarówno w stosunku do cudzoziemca, jak i władz państwowych 4, osoba prowadząca postępowanie nie powinna jednocześnie pełnić funkcji tłumacza, instytucje państwowe we współpracy z organizacjami pozarządowymi powinny stworzyć sieć oraz publicznie dostępną listę tłumaczy, którzy: ukończyliby kursy poświęcone specyfice tłumaczenia dla cudzoziemców włącznie z adekwatną terminologią prawniczą, nie musieliby być zapisani w rejestrze tłumaczy, byliby do dyspozycji za mniejsze wynagrodzenie niż tłumacze przysięgli, baza przeszkolonych tłumaczy byłaby dostępna zarówno dla cudzoziemców, jak i urzędów, platformę tłumaczy można stworzyć w podobny sposób, jak to zainicjowało OPU 5 (CZ) przy współpracy instytucji państwowych, organizacji pozarządowych, organizacji migracyjnych oraz zakładów translatoryki na uniwersytetach poprzez: staż zawodowy studentów kierunków tłumaczeniowych w organizacjach pozarządowych, udział organizacji pozarządowych w przygotowaniu uniwersyteckich kursów dla tłumaczy, udział pracowników uniwersyteckich w kształceniu tłumaczy, włączenie środowisk migrantów w szukanie odpowiednich kandydatów do świadczenia tej usługi, taka forma współpracy przynosi korzystne finansowo rozwiązania, w przypadku oczywistych kłopotów finansowych opłaty za tłumaczenie pokrywałoby państwo. 7. problem: tłumacz nie przestrzega kodeksu etyki tłumacza tłumacz jest niewystarczająco wykształcony: niskiej jakości tłumaczenie wywołuje sprzeczności i powoduje napięcie, tłumacz nie jest skoncentrowany podczas trwania całego przesłuchania (PL, SK, HU, CZ), tłumacz arbitralnie zwraca się do cudzoziemca z prośbą, żeby skracał swoje wypowiedzi (CZ, SK), tłumacz poddaje w wątpliwość zeznanie cudzoziemca bezpośrednio poprzez swoje komentarze lub poprzez wysyłanie komunikatów niewerbalnych (CZ, SK, HU, PL), tłumacz nie tłumaczy pytań osoby prowadzącej przesłuchanie dokładnie lub zadaje własne pytania (HU, CZ, PL, SK), 4 Zobacz: kodeks etyczny tłumacza. 5 W 2010 r. OPU rozpoczęło współpracę z Instytutem Translatologii Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Karola w Pradze. Pod specjalistycznym nadzorem studenci odbywają obowiązkowe praktyki zawodowe w OPU. Praktykantów angażuje się się w ramach dobrowolnej współpracy przede wszystkim przy wyjazdach do jednostek azylowych, udzielaniu doradztwa prawnego i społecznego w biurach OPU albo do pomocy przy postępowaniach z cudzoziemcami w urzędach. Więcej zobacz na a także czytaj o specjalnym kierunku community interpreting. 10

11 tłumacz nie przerywa cudzoziemcowi w mówieniu, przy czym nie robi notatek, a następnie podsumowuje i poważnie skraca zeznanie cudzoziemca, pomijając szczegóły, które później mogą odegrać zasadniczą rolę podczas oceny zeznań cudzoziemca (CZ, SK, HU, UA, PL), tłumacz we własnym zakresie rozmawia z cudzoziemcem podczas postępowania, a nie zdaje sobie sprawy z negatywnych konsekwencji, jakie może nieść jego postępowanie w stosunku do cudzoziemca (PL, SK, HU, CZ), urzędnik nie zauważy, że tłumacz tłumaczy powierzchownie albo niezupełnie rozumie zeznania cudzoziemca; tłumacz nie chce spowodować zwłoki w postępowaniu; cudzoziemiec nie wie, że może mieć zastrzeżenia, ponieważ nie został o tym poinformowany (PL), mimo że poziomu znajomości języka obcego przez tłumacza, włącznie z terminologią prawniczą, nie można sprawdzić na miejscu, jest mało prawdopodobne, że cudzoziemiec wyrazi swoje niezadowolenie z tłumaczenia bezpośrednio podczas przesłuchania, jako że jego zarzut musi zostać przetłumaczony przez tego samego tłumacza (PL), tłumaczenie niezgodne z zasadami etyki może się przyczynić do niewłaściwego przeprowadzenia postępowania z udziałem cudzoziemca, a nawet do odrzucenia jego podania z powodu rozbieżności (PL, SK, CZ), mimo iż UNHCR dysponuje specjalnym kodeksem etyki tłumacza i organizował szkolenia dla tłumaczy w postępowaniach azylowych (SK, CZ, UA), zdarza się, iż tłumacz nie zna i nie przestrzega podstawowych standardów tłumaczenia ani kodeksu etyki tłumacza (CZ, SK, UA), w praktyce nie przyjął się mechanizm monitorowania jakości tłumaczenia, umożliwiający ewentualne postępowanie dyscyplinarne w przypadkach naruszenia kodeksu etycznego, a w określonych przypadkach także zainicjowanie postępowania karnego, kiedy wystąpiło podejrzenie popełnienia przestępstwa (SK, PL) 6, nie istnieje kodeks etyczny dla tłumaczy nieprzysięgłych (PL, SK, CZ). 7. zalecenia: zatrudnianie tłumaczy przestrzegających kodeksu etyki tłumacza 7 regularna organizacja kursów szkoleniowych dla zatrudnionych tłumaczy, poinformowanie tłumacza o jego prawach i obowiązkach przed rozpoczęciem tłumaczenia, a jeżeli ich nie przestrzega - także w trakcie tłumaczenia, przy jednoczesnym wskazaniu konsekwencji karnoprawnych w przypadku podejrzenia popełnienia wyżej wspomnianych przestępstw, korzystanie z usług tych tłumaczy, którzy po przeczytaniu przedłożonego kodeksu etycznego pisemnie zobowiążą się do jego przestrzegania, nagrywanie i udostępnianie nagrania z przebiegu przesłuchania wszystkim uczestnikom postępowania, ponieważ jedynie nagranie audio/ audiowizualne gwarantuje możliwość późniejszej kontroli jakości tłumaczenia, cudzoziemiec powinien mieć możliwość wyrażenia swojego zdania na temat tłumaczenia pod nieobecność tłumacza, którego dotyczyłyby zarzuty, poprzez wypełnienie krótkiego kwestionariusza i umieszczenie w urzędowo zamkniętej skrzynce lub pisemnie, najpóźniej w terminie do 7 dni od przeprowadzenia przesłuchania, przy czym jego opinia zostałaby włączona do akt. 6 Przykładowo w Republice Słowackiej zgodnie z 347 Kodeksu karnego nieprawdziwa opinia biegłego, tłumaczenie, przekład albo 328 Kodeksu karnego korupcja i przyjmowanie łapówki. 7 Urząd Migracyjny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Słowackiej we współpracy z UNHCR opublikowało Kodeks etyczny tłumacza w postępowaniu azylowym w: Osobliwości tłumaczenia w postępowaniu azylowym (2010). Inny przykład standardu zawodowego dla tłumaczy przysięgłych w języku angielskim znajduje się w Hrehovčík, Bázlik (2009: 264). 11

12 8. problem: tłumacz wchodzi w inne role tłumacz sam stawia się w różnych pozycjach (PL, SK, HU, CZ), przede wszystkim: osoby wydającej decyzję (decyduje o zasadności wniosku), prawnika (udziela porad prawnych cudzoziemcom), funkcjonariusza (oferuje pomoc przy zwolnieniu lub załatwieniu dokumentów), pracownika socjalnego (wypowiada się na temat jego integracji), psychologa (prowadzi rozmowę, jak gdyby był terapeutą), specjalisty ds. kraju pochodzenia (porównuje to, co zostało powiedziane, z własną wiedzą o kraju pochodzenia), specjalisty ds. nauk społecznych (wypowiada się na temat zwyczajów w kraju pochodzenia, prawdziwości etnicznych i kulturowych wyrażeń, a tym samym na temat wiarygodności zeznań cudzoziemca), tłumacz wchodzi w w/w role bez reakcji ze strony urzędników, którzy powinni przeciwdziałać takim zachowaniom, jako że stoją one bezpośrednio w sprzeczności z interesem klienta, przedstawiciel instytucji toleruje to, że tłumacz w swoich komentarzach pod adresem cudzoziemca utożsamia się ze stanowiskiem instytucji (CZ, SK, HU), do podobnego konfliktu interesów dochodzi, jeżeli przedstawiciel instytucji, który prowadzi postępowanie, jednocześnie tłumaczy i podejmuje decyzję w sprawie danego cudzoziemca (PL), tłumacz zachowuje się w czasie przerwy jak członek instytucji, dla której tłumaczy, np. poprzez nieformalną rozmowę z urzędnikami i funkcjonariuszami (SK, PL, CZ), tłumacz wyraża swoją osobistą opinię, na przykład że cudzoziemiec mówił nieważne lub niezrozumiałe rzeczy. W pierwszym przypadku tłumacz wchodzi w rolę osoby wydającej decyzję, uprawnionej do decydowania o tym, co jest ważne a co nie, a w drugim - potwierdza swoją nieznajomość dialektu. W związku z tym przed organami II instancji podnoszony jest zarzut, iż tłumacz nie do końca rozumiał, o czym była mowa, więc protokół jest niekompletny lub zawiera niedokładnie przetłumaczone informacje (HU, CZ, PL, SK, UA), tłumacz samowolnie doradza cudzoziemcom, czy warto składać wniosek o nadanie statusu uchodźcy (HU, CZ, SK, UA), tłumacz w wyżej wymienionych przypadkach może dopuszczać się przestępstwa 8. Ponadto, namawia cudzoziemca do korupcji, oferując udramatyzowanie zeznań za dodatkową opłatę (HU, CZ, PL, SK), cudzoziemiec pyta tłumacza o radę, co powinien mówić, żeby spełniać kryteria nadania statusu uchodźcy (PL, SK, UA). 8. zalecenia: kontrola nad pełnieniem przez tłumacza wyłącznie takiej funkcji instytucja, zatrudniająca tłumacza, powinna zapewnić, iż będzie on pełnił wyłącznie taką funkcję, przestrzegał kodeksu etycznego oraz specjalnych wymogów prawnych, a także wstrzyma się od postępowania niezgodnego z prawem, osoby wydające decyzję powinny odbyć szkolenie w zakresie rozpoznawania symptomów niepoprawnego tłumaczenia, zaletą osoby wydającej decyzję jest znajomość języka cudzoziemca, lecz wyłącznie w kontekście możliwości sprawdzania tłumaczenia, gdyż jako przedstawiciel instytucji jest ona stronnicza, tłumacz powinien zachować neutralność podczas całego postępowania, także podczas przerw, aby w ten sposób wspierać autentyczność zeznań cudzoziemca, 8 Przykładowo w Republice Słowackiej zgodnie z 347 Kodeksu karnego; więcej informacji na 12

13 tłumacz, niezależnie od okoliczności, powinien przetłumaczyć pełny tekst oświadczenia cudzoziemca, w przypadku, gdy zeznanie cudzoziemca trwa nieprzerwanie przez dłuższy czas, tłumacz powinien wszystko dokładnie notować, tłumacz powinien mieć możliwość wyjaśnienia znaczenia zwrotów, jeżeli są zapisywane do protokołu niedokładnie, tłumacz powinien wiedzieć, że w przypadku niedokładnego zapisu nie jest zobowiązany do podpisania protokołu, upublicznienie ustalonych przez instytucję zasad tłumaczenia przy konkretnych postępowaniach. 9. problem: niedokładne tłumaczenie powoduje konsekwencje tylko dla cudzoziemca prawidłowość decyzji zależy od dokładności tłumaczenia, w sytuacji gdy tłumaczenia dokonuje członek rodziny, inny migrant, uchodźca lub urzędnik, osoby te mają dostęp do danych osobowych cudzoziemca (CZ, SK, HU, PL), cudzoziemiec obawia się wstrzymania lub zakończenia postępowania w przypadku, gdyby skarżył się na tłumacza podczas przesłuchania (PL, SK, CZ, HU, UA), każda rozbieżność jest dowodem niewiarygodności cudzoziemca w późniejszym postępowaniu (PL, SK, CZ, HU), jeżeli nawet cudzoziemiec zwróci uwagę, że nie powiedział tego, co jest zapisane w protokole, nie ma możliwości udowodnienia niedokładnego tłumaczenia (PL, SK, CZ, HU), jeśli osoba prowadząca przesłuchanie nie wyjaśni pojęcia prześladowanie albo pytanie dotyczące prześladowania zada dosłownie, a cudzoziemiec nie rozumie dokładnie znaczenia tego pojęcia - oświadcza, iż nie był prześladowany, mimo że jego życiu zagrażało niebezpieczeństwo (PL, SK, CZ), późniejsze wyjaśnianie niedokładnie wyrażonych opinii urzędy często interpretują jako oświadczenia mające na celu wprowadzenie w błąd lub sprzeczne (PL, SK, CZ, HU, UA), przez podpisanie protokołu cudzoziemiec wyraża zgodę z zapisem treści przesłuchania, co uniemożliwia udowodnienie błędów w tłumaczeniu: protokół pisany jest językiem urzędowym, a cudzoziemiec często nieotrzymuje jego kopii (PL, SK, CZ, HU, UA), zarzuty wobec niepoprawnego tłumaczenia nie są odnotowywane, ponieważ (PL, SK, CZ, HU, UA): cudzoziemcy nie chcą pogarszać własnej niedogodnej sytuacji, cudzoziemcy i tłumacze są często rodakami, ewentualnych błędów w prowadzeniu i tłumaczeniu przesłuchania nie można udowodnić z powodu braku nagrania dźwiękowego, nieporozumienia wynikające z niedokładnego tłumaczenia potęgują potencjalne koszty zarówno dla państwa, jak i dla cudzoziemca (PL, SK, CZ, HU). 9. zalecenia: udostępnienie protokołu przesłuchania cudzoziemcowi wdrożenie dobrej praktyki zapoznawania cudzoziemca z odpowiednimi prawami i obowiązkami 9 oraz ich wyjaśnieniem, włącznie z prawem do poddania w wątpliwość prawidłowości, a w uzasadnionych przypadkach nawet nie uwzględnienia tłumaczenia, w przypadku obecności pełnomocnika tłumaczenie jest bardziej staranne, zapewniona jest możliwość wglądu do protokołu i wprowadzania niezbędnych poprawek, w przypadku, gdy pełnomocnik jest nieobecny, do dyspozycji powinno być nagranie dźwiękowe, 9 Zgodnie z porządkiem prawnym państwa, na którego terytorium cudzoziemiec się znajduje. 13

14 osoba prowadząca przesłuchanie powinna mieć świadomość odmienności znaczenia wyrazów w różnych kontekstach kulturowych (np. pojęcia prześladowanie w różnych językach) i ustalić stan faktyczny za pomocą przeformułowania pytania 10, obowiązkowe nagrywanie przesłuchania przynajmniej w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy pozwoliłoby rozwiązać problem dokładności tłumaczenia, późniejszych odwołań i interpretacji treści protokołu; ocena zeznania byłaby sprawdzalna, cudzoziemiec powinien otrzymać kopię protokołu bezpośrednio po zakończeniu przesłuchania, bez pisemnego uzasadnienia lub ustnego żądania, bezpłatnie i bezzwłocznie, cudzoziemiec powinien mieć możliwość wyrażenia swojego zdania na temat tłumaczenia pod nieobecność tłumacza, którego dotyczyłyby zarzuty, poprzez wypełnienie krótkiego kwestionariusza i umieszczenie w urzędowo zamkniętej skrzynce lub pisemnie najpóźniej w terminie do 7 dni od przeprowadzenia przesłuchania, przy czym jego opinia zostałaby włączona do akt. 10. problem: przedstawiciel instytucji utrudnia tłumaczenie w niektórych przypadkach osoba prowadząca przesłuchanie podejmuje działania utrudniające wypowiedzenie się, odbijające się negatywnie na jakości tłumaczenia (PL, SK, CZ, HU) poprzez: niewyjaśnienie przebiegu całego postępowania cudzoziemcowi, nieprzygotowanie do przesłuchania, okazywanie niechęci wobec odmienności kulturowej, nieufność wobec cudzoziemców, niewłaściwe odnoszenie się w stosunku do cudzoziemca, nieokazywanie cudzoziemcowi uwagi, pośpiech przy prowadzeniu przesłuchania, zadawanie zamkniętych pytań, w niektórych przypadkach przerywanie wypowiedzi, samodzielne przeformułowanie wypowiedzi prowadzące do niewłaściwego zapisu, brak nagrania dźwiękowego, niewystawienie kopii protokołu cudzoziemcowi, niedotrzymywanie profesjonalnych standardów i procedur prawnych, niewerbalne i werbalne wyrażanie swojego osobistego stanowiska i stanowiska instytucji wobec cudzoziemca. 10. zalecenia: przeprowadzanie przesłuchania w sposób umożliwiający wysoką jakość tłumaczenia każda instytucja, stykająca się z cudzoziemcami, powinna podczas regularnych szkoleń dla swoich pracowników uwzględnić zasadniczy wpływ następujących czynników na przebieg postępowania i jakość tłumaczenia: stopień wyjaśnienia przebiegu całego postępowania cudzoziemcowi, stopień przygotowania do przeprowadzenia przesłuchania, stosunek do odmienności, stopień zaufania pomiędzy uczestnikami przesłuchania, wzajemny szacunek, 10 Szczegółowy opis, analiza oraz przykłady różnych technik komunikacji z cudzoziemcami są dostępne w publikacji Heleny Tužinskiej: Zagadnienia opisu i przekładu. Wykorzystanie wiedzy z zakresu antropologii i etnografii w prowadzeniu i tłumaczeniu interview z cudzoziemcami, Bratysława: Stimul 2010, w 2011 r. w języku angielskim na stronie 14

15 skupienie uwagi na wypowiedzi cudzoziemca, tempo prowadzenia przesłuchania, jakość zadawanych pytań, częstotliwość przerywania wypowiedzi, wierność i rzetelność zapisu, istnienie nagrania dźwiękowego, otrzymanie kopii protokołu przez cudzoziemca, stopień dotrzymywania profesjonalnych standardów, niewerbalne i werbalne wyrażanie swojego osobistego stanowiska i stanowiska instytucji wobec cudzoziemca. 15

16 Podsumowanie Zidentyfikowane problemy: 1. uczestnicy postępowania nie znają procedur urzędowych 2. stopień znajomości języka nie jest doprecyzowany 3. brak warunków sprzyjających atmosferze prywatności 4. powstają słabej jakości protokoły 5. tłumacz ma ograniczony zasób słownictwa 6. tłumacz jest niedostępny 7. tłumacz nie przestrzega kodeksu etyki tłumacza 8. tłumacz wchodzi w inne role niedokładne tłumaczenie powoduje konsekwencje tylko dla cudzoziemca 10. pracownik instytucji utrudnia tłumaczenie Adekwatne zalecenia: 1. sprawdzanie znajomości procedur 2. ustalanie poziomu znajomości języka zarówno przez cudzoziemca, jak i tłumacza 3. stworzenie warunków gwarantujących poszanowanie prywatności 4. sporządzanie protokołów dobrej jakości 5. zaangażowanie w proces kształcenia tłumaczy 6. stworzenie sieci i bazy danych wyszkolonych tłumaczy 7. zatrudnianie tłumaczy, przestrzegających kodeksu etyki tłumacza 8. kontrola nad pełnieniem przez tłumacza wyłącznie przypisanej mu funkcji udostępnienie zapisu postępowania cudzoziemcowi 10. przeprowadzenie przesłuchania w sposób umożliwiający wysoką jakość tłumaczenia Wymienione systemowe zalecenia partnerzy projektu proponują zastosować w różnym stopniu we wszystkich instytucjach, w których funkcjonariusze i urzędnicy państwowi stykają się z cudzoziemcami. Opisanie w niniejszym raporcie poważnych problemów nie oznacza, że taka sytuacja ma miejsce w każdym przypadku. Braki w tłumaczeniu mają niepożądane konsekwencje zarówno w postępowaniu o nadaniu statusu uchodźcy, jak i w innych postępowaniach administracyjnych, ponieważ mogą przedłużać postępowanie i podnosić jego koszty. Inwestycja w dokładne tłumaczenie w rezultacie obniża koszty postępowania, podnosząc jego efektywność. Ponadto zapewnienie profesjonalnego tłumaczenia przyczynia się do zapobiegania powstawaniu sprzeczności i do sprawiedliwego procesu. Tłumacz powinien władać odpowiednim zasobem słownictwa w zakresie terminologii prawniczej i migracyjnej, ponieważ stopień zrozumienia w/w terminologii jest wprost proporcjonalny do jakości dalszego postępowania urzędowego z udziałem cudzoziemca. Tłumacz powinien także posiadać umiejętność komunikacji międzykulturowej, znać precyzyjne wyrażenia opisujące realia danego państwa, inny kalendarz, sytuację polityczną, religijną, społeczną czy kulturową w państwie pochodzenia cudzoziemca. Znajomość reguł komunikacji werbalnej i niewerbalnej w obydwu państwach jest dowodem na jego profesjonalizm. 11 Przy czym tłumacz może popełnić błędy, którymi łamie ogólnie wiążące przepisy prawa. 12 Przykładowo w Republice Słowackiej włącznie ze wszczęciem postępowania karnego w przypadku wypełnienia znamion przestępstwa zgodnie z 347 lub 328 Kodeksu karnego. Ustawa nr 300/2005 Dz. U. Kodeks karny z późniejszymi zmianami. 16

17 Niniejszy projekt zakłada również przetłumaczenie na język angielski wyników badań w zakresie komunikacji z cudzoziemcami oraz przykładów wykorzystania wiedzy z zakresu etnografii i antropologii przy prowadzeniu i tłumaczeniu przesłuchania z udziałem cudzoziemca (Tužinská 2011). Obecnie nie istnieje mechanizm kontroli nad jakością tłumaczenia, a późniejsze skargi uważa się za bezpodstawne. Inwestycje w urządzenia do nagrywania przebiegu przesłuchania oraz ich archiwizacji zwrócą się nie tylko w postaci wyższej jakości przesłuchań, ale też eliminacji postępowań odwoławczych i zwiększeniu ich efektywności. Nagrywanie przebiegu przesłuchania służy również jako materiał dowodowy dla wszystkich uczestników, jeżeli zostaliby posądzeni o brak profesjonalizmu, wprowadzanie w błąd lub popełnienie przestępstwa (nieprawdziwa opinia biegłego, tłumaczenie, przekład oraz namawianie do popełnienia przestępstwa w trakcie przesłuchania). Przedstawiony raport porównawczy Komunikacja z cudzoziemcami: konsekwencje prawne tłumaczenia, porównujący praktyki stosowane w Polsce, na Węgrzech, w Czechach, na Słowacji oraz na Ukrainie, opisuje kilka płaszczyzn nieporozumień, do których dochodzi, świadomie lub nie, w kontakcie z cudzoziemcami. Zwraca uwagę na zasadnicze problemy i niezgodne z prawem praktyki, do których wielokrotnie dochodzi podczas tłumaczenia. W raporcie proponowane są zmiany systemowe, które mogą zasadniczo wpłynąć na zapobieganie niepożądanym sytuacjom, a także określone warunki sprzyjające poprawie komunikacji z korzyścią dla wszystkich uczestników przesłuchania. 17

18 Bibliografia Berk-Seligson, S The Bilingual Courtroom. Court Interpreters in the Judicial Process. Chicago : The University of Chicago Press. Divinský, B Migračné trendy v Slovenskej republike po vstupe krajiny do EÚ ( ). Bratislava: IOM. Eades, D., Sociolinguistics and the Legal Process.MM Textbooks. Gibbons, J., ed Language and the Law. Longman. Good, A Anthropology and Expertise in the Asylum Courts. London : Routledge Cavendish. Hrehovčík, T., Bázlik, M. Súdny preklad a tlmočenie. Iura Edition. Launikari, M., Puukari, S. (eds.) Multikulturní poradenství. Teoretické základy a osvedčené postupy v Evrope. DZS a Euroguidance. Maryns, K The Asylum Speaker: Language in the Belgian Asylum Procedure. Manchester : St. Jerome Publishing. Newbury, P., Johnson, A Suspects resistance to constraining and coercive questioning strategies in the police interview. In Speech Language and the Law.13,2, Russell, S Let me put it simply : the case for a standard translation of the police caution and its explanation. In Forensic Linguistics, 7, 1, Spradley, J. P., The Ethnographic Interview. Holt, Rinehart and Winston. Tužinská, H Otázky opisu a prekladu. Využitie poznatkov antropológie a etnografie vo vedení a tlmočení interview s cudzincami, Bratislava: Stimul. (aj na Tužinská, H Kultúrna citlivosť. In Mittelmannová, M., Volanská, M., Tužinská, H. Vybrané práva cudzincov na území SR a kultúrna rozmanitosť. Princíp nenavrátenia, zlúčenie rodiny a kultúrna citlivosť. Bratislava : Stimul, (aj na UNHCR v Slovenskej republike, Osobitosti tlmočenia v azylovom konaní. Vašečka, M Postoje verejnosti k cudzincom a zahraničnej migrácii v Slovenskej republike. Bratislava: IOM. Wadensjö, C. (1998). Interpreting as Interaction. London/New York: Longman. 18

19 Materiały dotyczące tłumaczenia i prowadzenia przesłuchania dostępne w Internecie: - UNHCR Interviewing applicants for refugee status: - UNHCR Interpreting in a refugee context, Self-study Module: (v češtine): - Doporučenie pre vedenie pohovorov s ženami - obeťami obchodovania s ľuďmi: - Tlmočenie študentov: Interpretation in the Asylum Process - Guide for Interpreters, (v angličtine, fínčine, švédštine): - Human Rights Watch Report 2010: - Immigration and Refugee Board of Canada: Interpreter Handbook: - Tužinská, H Questions of Description and Translation: Using Data from Anthropology and Ethnology in the Conduct and Interpretation of Interviews with Immigrants. Bratislava : Stimul : 19