Szelest liści decybeli. Jak pomóc uczniom z zaburzeniami słuchu.

Transkrypt

1 Szelest liści decybeli. Jak pomóc uczniom z zaburzeniami słuchu. Czasem się zdarza, że w klasie jest dziecko, które ma specyficzne kłopoty z nauką. Zdaje się mieć trudności z koncentracją, czytaniem i pisaniem, właściwie nigdy nie włącza się do dyskusji, a formułowanie wypowiedzi sprawia mu kłopot. Okazuje się, że tego typu problemy mogą być związane z zaburzeniami słuchu. Czasem niezbyt duża wada nie jest wcześniej zdiagnozowana i zauważona przez otoczenie dopiero wymagania stawiane dziecku w szkole pozwalają ją wykryć. Jak rozpoznać wadę słuchu u ucznia i jak pracować w szkole masowej z dzieckiem niedosłyszącym odpowie pani Dominika Liwo, pedagog specjalny i surdologopeda, pracownik Specjalistycznego Ośrodka Diagnozy i Rehabilitacji Dzieci i Młodzieży Polskiego Związku Głuchych. Czym jest słuch? Najprościej mówiąc, słuch fizjologiczny to możliwość odbierania dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu. Dźwięki docierające przez narząd słuchu są analizowane w odpowiednim obszarze mózgu w ten sposób pojawia się świadome wrażenie słuchowe. Słyszenie polega na dostrzeżeniu, że bodziec, czyli docierająca do naszych uszu fala dźwiękowa, działa lub przestał działać. Słuch umożliwia porozumiewanie się, jest niezbędny do prawidłowego kształtowania mowy. Mówiąc o odbiorze mowy, oprócz słuchu fizjologicznego musimy uwzględnić: słuch fonematyczny umożliwia rozróżnianie i utożsamianie dźwięków mowy; zaliczamy tu: - słuch fonemowy zdolność rozpoznawania i różnicowania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów; objawem zaburzenia słuchu fonemowego może być zastępowanie głosek innymi lub ich nieprawidłowe wymawianie (dyslalia); - słuch prozodyczny pozwala na dostrzeganie i różnicowanie akcentu, rytmu, melodii mowy; osoba o zaburzonym słuchu prozodycznym ma kłopoty z dostrzeganiem i realizacją tych elementów; - analizę słuchową umiejętność wyodrębniania z potoku mowy zdań, w zdaniach wyrazów, w wyrazach sylab, a w sylabach głosek z zachowaniem ich kolejności; - syntezę słuchową scalanie głosek, sylab, wyrazów w znaczące całości; osoby z zaburzoną syntezą lub analizą słuchową mają poważne trudności z pisaniem i czytaniem; pamięć słuchową wypowiedzi zapamiętywanie wzorców słuchowych wyrazów, sylab i głosek, które umożliwia przywoływanie wyobrażeń dźwięków mowy; kontrolę słuchową wypowiedzi percepcję słuchową własnych wypowiedzi; asocjację dźwięków mowy kojarzenie wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami i dźwiękami. Jak można sklasyfikować zaburzenia słuchu? Z jakimi problemami mogą się wiązać poszczególne wady? Wady słuchu sklasyfikować można na podstawie czterech kryteriów: głębokości ubytku słuchu, czasu wystąpienia wady,

2 przyczyny uszkodzenia, lokalizacji uszkodzenia. Najpopularniejszy podział dotyczy głębokości ubytku słuchu i opiera się na badaniu dolnego progu słyszalności danego dźwięku, czyli na sprawdzeniu, jakiej głośności dźwięki słyszy badana osoba. Opierając się na tym kryterium, Międzynarodowe Biuro Audiofonologii BIAP dzieli słuch w następujący sposób: słuch normalny dolny próg słyszalności do 20 db; niedosłuch lekki dolny próg słyszalności od 21 do 40 db; niedosłuch umiarkowany dolny próg słyszalności od 41 do 70 db; niedosłuch znaczny dolny próg słyszalności od 71 do 90 db; niedosłuch głęboki dolny próg słyszalności od 91 do 110 db; resztki słuchu dolny próg słyszalności powyżej 110 db. Informacje zawarte w tabeli pozwolą wyrobić sobie wyobrażenie o tym, jakie dźwięki osoba z daną wadą słuchu może usłyszeć. Źródło dźwięku Poziom natężenia [db] szelest liści 10 cicha rozmowa 30 spokojna ulica 50 pracujący odkurzacz 70 jadący samochód osobowy 80 ryk lwa 90 jadący motocykl 100 jadący samochód 120 wyścigowy silnik turboodrzutowy 140 Poszczególne stopnie ubytku słuchu wiążą się z charakterystycznymi zaburzeniami w rozwoju mowy i percepcji słuchowej dziecka. Poniższe informacje mogą pomóc w rozpoznaniu u ucznia wady słuchu. Dziecko z niedosłuchem lekkim Ma kłopoty z analizą słuchową nie potrafi wyodrębnić poszczególnych głosek w wyrazie, szczególnie gdy są one słabo słyszalne, jak np. głoski trzech szeregów, szumiącego (sz, ż, cz, dż), ciszącego (ś, ź, ć, dź) i syczącego (s, z, c, dz), lub bardzo podobne brzmieniowo, jak np. głoski dźwięczne i bezdźwięczne b/p, g/k itp. Pojawiają się u niego problemy z syntezą słuchową, czyli łączeniem poszczególnych głosek i sylab w większe całości. Te trudności często przenoszą się na czytanie i pisanie, bo dziecko pisze, jak słyszy, popełniając przy tym wiele błędów. Dziecko nie słyszy mowy cichej i szeptu, dekoncentruje się w hałasie, słabo śledzi tok lekcji, sprawiając wrażenie, jakby nie skupiało się na zadaniu. Dziecko z niedosłuchem umiarkowanym Nie słyszy wypowiedzi z dalszej odległości ani intonacji mówiącego, często nie rozumie słyszanych tekstów i nie nadąża za tokiem rozmowy. W percepcji słuchowej opiera się na słowach kluczowych i znanych. Popełnia liczne błędy gramatyczne (np. pomija, upraszcza lub wadliwie wymawia końcówki wyrazów), błędy w artykulacji głosek dźwięcznych i głosek

3 trzech szeregów, jego słownictwo jest dość ubogie i skupia się na pojęciach konkretnych. Analiza i synteza słuchowa są u niego znacznie zaburzone. Wypowiedzi ustne i pisemne często są schematyczne i krótkie, prowadzone w stylu telegraficznym. Pojawiają się błędy w prawidłowym zapisie wyrazów (szczególnie wyrazów podobnych brzmieniowo, jak np. pies-piec, kot-koc, budzik-bucik). Dziecko z umiarkowanym niedosłuchem słabo przyswaja nowe pojęcia, szczególnie abstrakcyjne, odbiegające od konkretnego przedmiotu, jak w matematyce czy fizyce. Konsekwencją takiego ubytku słuchu jest mniejsza wiedza ogólna dziecka. Nie nadąża ono za tokiem lekcji, szczególnie, gdy nauczyciel nie zapisuje kluczowych zagadnień i tematów na tablicy, ma też trudności z rozumieniem pytań i odpowiadaniem na nie (charakterystyczna dla dzieci słabo słyszących jest echolalia powtarzanie usłyszanych słów i zdań, np. odpowiadanie na pytanie tym samym pytaniem). Dziecko z niedosłuchem znacznym Mowa takiego dziecka jest niewyraźna i słabo rozwinięta w całym zakresie, od wymowy po konstruowanie wypowiedzi. Często nie zauważa ono i nie różnicuje dźwięków otoczenia i mowy, a samą mowę odbiera głównie na drodze wzrokowo-słuchowej (osoba z niedosłuchem znacznym musi patrzeć na osobę, której słucha). Jego wiedza ogólna jest ograniczona, a słownictwo słabo rozwinięte. Pojawiają się trudności w formułowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych, dziecko popełnia dużo błędów artykulacyjnych, gramatycznych oraz składniowych. Dziecko z niedosłuchem głębokim Mowa dziecka na wszystkich poziomach jest słabo rozwinięta, głos piskliwy lub głuchy, wymowa nosowa, z zaburzeniami artykulacji większości głosek oraz prozodii akcentu, rytmu i melodii mowy. Dziecko odbiera mowę głównie wzrokowo, odczytując ją z ruchu warg. Słabo rozumie tok lekcji i ma trudności w komunikowaniu się z otoczeniem. Omawiając uszkodzenia słuchu, warto jeszcze wspomnieć o głuchocie jednostronnej, czyli przypadku, kiedy dziecko słyszy gorzej na jedno ucho. Często wada ta ujawnia się dopiero w szkole, gdyż mowa u dzieci nią dotkniętych zazwyczaj rozwija się prawidłowo lub z niewielkimi odchyleniami. Dopiero w trakcie nauki szkolnej zauważa się u dziecka trudności w koncentracji i słuchaniu. Jak nauczyciel może rozpoznać, że dziecko ma kłopoty ze słuchem? Odpowiedź na to pytanie w dużej mierze znajduje się w opisie poszczególnych wad słuchu. Oczywiście sytuacja jest prosta, kiedy w klasie jest niesłyszący uczeń noszący aparat słuchowy czy posiadający orzeczenie o wadzie słuchu. Zdarza się jednak, że wada nie jest wychwycona bądź jest lekka lub jednostronna. Jak więc ją zauważyć? Przede wszystkim dziecko, które niedosłyszy, ma trudności ze zrozumieniem tekstu mówionego cicho lub szeptem, szczególnie gdy pojawiają się zagłuszające szumy, szmery czy hałasy dobiegające z zewnątrz. Taki uczeń często zwraca się uchem w kierunku mówiącego, słabo też koncentruje się na słyszanej wypowiedzi. Z kolei w wypowiedziach własnych ma trudności z prawidłową odmianą wyrazów, a artykulacja niektórych głosek (zwłaszcza głosek dźwięcznych i głosek trzech szeregów) jest u niego nieprawidłowa. Podobne błędy pojawiają się w wypowiedziach pisanych, gdzie dziecko np. myli głoski dźwięczne i bezdźwięczne, pisząc tak, jak słyszy. Oprócz analizy błędów popełnianych przez dziecko istnieje również kilka prostych badań, pozwalających nauczycielowi w przybliżeniu określić, czy słuch ucznia jest prawidłowy.

4 Jeżeli dziecko nie reaguje na niżej wymienione bodźce dźwiękowe, nie odwraca się w stronę ich źródła, można przypuszczać, że jego percepcja słuchowa jest zaburzona: - szept w odległości 2 metrów poziom natężenia db (niedosłuch lekki); - darcie papieru w odległości 1 metra poziom natężenia db (niedosłuch umiarkowany); - spokojna rozmowa w odległości 2 metrów poziom natężenia db (niedosłuch umiarkowany); - głośna rozmowa poziom natężenia db (niedosłuch znaczny); - krzyk poziom natężenia db (niedosłuch głęboki) (na ogół dzieci z niedosłuchem znacznym i głębokim są już wcześniej zdiagnozowane). Testem sprawdzającym słuch jest też obserwowanie reakcji słuchowej na ułożone przez nauczyciela listy słów szeptane z odległości 6 metrów, odbierane bez możliwości patrzenia na twarz mówiącego. Zadaniem dziecka jest powtórzenie słyszanych wyrazów odchylenia od wzorca są sygnałem, że może mieć ono kłopoty ze słuchem. Jak problemy ze słuchem mogą wpływać na dziecko? Słabszy poziom umiejętności w zakresie mówienia, a także czytania i pisania sprawiają, że dzieci z wadą słuchu często wycofują się z kontaktów zarówno rówieśniczych, jak i z nauczycielem. Dominuje w nich poczucie własnej niedoskonałości, inności, szczególnie gdy wizualnym atrybutem ich upośledzenia jest aparat słuchowy. Potęguje je dodatkowo fakt, że wysiłek włożony w naukę często nie znajduje odzwierciedlenia w wynikach, a uczeń ma kłopoty z prezentacją swojej wiedzy czy umiejętności. Dziecko niedosłyszące to dla nauczyciela wyzwanie, wymagające pedagogicznej intuicji i wiary, że choć w części można przezwyciężyć niedoskonałości natury. Aby ułatwić takiemu dziecku bycie w grupie, dobrze jest, by nauczyciel przygotował klasę do współdziałania z niedosłyszącym kolegą, wyjaśniając, z jakimi problemami się boryka. Ważna jest również współpraca z rodzicami, polegająca przede wszystkim na przekazywaniu rzetelnych uwag na temat osiągnięć i kłopotów dziecka z nauką. Wada słuchu i co dalej? Jeśli nauczyciel podejrzewa, że jego uczeń może mieć kłopoty ze słuchem, a nie ma informacji o tym, że dziecko zostało przebadane, powinien przede wszystkim podzielić się swoimi spostrzeżeniami z rodzicami. Ci z kolei po pierwszą pomoc mogą się zwrócić do poradni POZ. Tu skontaktują się z laryngologiem, a także prawdopodobnie uzyskają wstępny audiogram, czyli graficzny wykres badania audiometrem urządzeniem sprawdzającym słyszalność dźwięków o danym natężeniu i częstotliwości. Później, w zależności od potrzeb, pomoc audiologiczną (niechirurgiczne leczenie zaburzeń słuchu), audioprotetyczną, logopedyczną, psychologiczną i pedagogiczną dzieci z wadą słuchu uzyskają w ośrodkach Polskiego Związku Głuchych. Trudnościami szkolnymi dzieci niedosłyszących zajmują się też poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Jak pracować z dzieckiem z wadą słuchu? To, w jaki sposób należy pracować z uczniem z uszkodzonym słuchem, zależy w dużej mierze od głębokości ubytku, a tym samym od stopnia rozwoju komunikacji językowej dziecka. W klasie najlepszym miejscem dla dziecka z wadą słuchu jest takie, z którego będzie miało możliwość słyszenia z bliska oraz obserwowania twarzy mówiącego nauczyciela. Aby uczeń z wadą słuchu mógł się zorientować, co jest przedmiotem wypowiedzi, dobrze jest zapisywać temat i najważniejsze treści lekcji na tablicy.

5 Praca z dzieckiem niedosłyszącym wymaga zrozumienia jego specyficznych kłopotów, a co za tym idzie adekwatnego oceniania i egzekwowania wiadomości i umiejętności. Dotyczy to wielu przedmiotów języka polskiego i obcego, matematyki, muzyki, WF u. Należy pamiętać, że odmowa lub złe wykonanie zadania może mieć w wypadku dziecka z wadą słuchu złożone przyczyny, które często nie wynikają z braku wiedzy. Przykładem mogą być dyktanda, w których większość błędów wynika ze słabej percepcji słuchowej. Wielu problemów może też przysparzać dzieciom niedosłyszącym matematyka, pełna pojęć, których odpowiedników nie można dotknąć, zobaczyć, poczuć. Czy można ćwiczyć słuch? Można, i to zarówno słuch prawidłowy, jak i uszkodzony. Pewne ćwiczenia sprawności słuchowej, przydatne zarówno dzieciom całkowicie zdrowym, jak i tym z wadami słuchu, nauczyciel może przeprowadzić w czasie lekcji. Są to: - ćwiczenia z zakresu analizy oraz syntezy głoskowej i sylabowej, czyli np. dzielenie wyrazu na głoski i sylaby, łączenie ich w całość, rozpoznawanie głosek na początku i końcu wyrazu; - ćwiczenie słuchu fonemowego poprzez wymawianie wyrazów zawierających głoski dźwięczne i bezdźwięczne oraz głoski podobnie brzmiące; - ćwiczenia w pisaniu ze słuchu; - ćwiczenia w prawidłowym używaniu i pisaniu końcówek; - ćwiczenia, w których uczeń rozróżnia cechy dźwięków barwę, tempo, rytm, wysokość i natężenie. Duże możliwości rozwoju wrażliwości słuchowej stwarzają też lekcje muzyki, na których dzieci mogą rozpoznawać cechy dźwięków muzycznych, reagować na nie w określony przez nauczyciela sposób, zapamiętywać i odtwarzać frazy muzyczne. Zabiegi prowadzące do poszerzenia zasobu akustycznego dzieci niedosłyszących nazywamy wychowaniem słuchowym. Polega ono na wielokrotnym słuchaniu i uczeniu się różnych dźwięków znajdujących się w naszym otoczeniu, np. odgłosów pojazdów czy zwierząt. Dzięki temu osoba, która nigdy ich nie słyszała, zdobywa o nich wiedzę i włącza je do pamięci słuchowej (np. osoba z niedosłuchem znacznym początkowo nie jest w stanie reagować na dźwięk grzechotki, jednak po powtarzanych ćwiczeniach rozpozna ją wśród innych dźwięków). Słuch fizjologiczny pozostaje tak samo uszkodzony, poprawia się natomiast słuch funkcjonalny. Wszyscy powinniśmy pamiętać, że słuch to wspaniały zmysł, który jednak czasem nie jest nam darowany na zawsze. Wydolność słuchowa naturalnie maleje z wiekiem, ale nierzadko mają na to wpływ również czynniki zewnętrzne. Do uszkodzeń słuchu mogą się przyczynić przebyte infekcje w obrębie ucha środkowego, leki ototoksyczne (ototoksyczność leków polega na przejściowym lub trwałym uszkodzeniu części odbiorczej narządu słuchu i równowagi), urazy czaszki, a także choroby zakaźne (świnka, zapalenie opon mózgowordzeniowych, grypa). Często sami narażamy się na trwałe ubytki słuchu, przebywając w hałaśliwych miejscach. Mając tego świadomość, starajmy się dbać o słuch, aby zachować go jak najdłużej w pełnej sprawności.