POWIĄZANIA HANDLOWE Z ROSYJSKIM SEKTOREM PALIW PŁYNNYCH I GAZU ZIEMNEGO W ŚWIETLE BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO POLSKI

Transkrypt

1 SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA STUDIUM MAGISTERSKIE STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE EKONOMICZNE ANNA PŁECHA NR ALBUMU POWIĄZANIA HANDLOWE Z ROSYJSKIM SEKTOREM PALIW PŁYNNYCH I GAZU ZIEMNEGO W ŚWIETLE BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO POLSKI Praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr Józefa Biskupa w Instytucie Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Warszawa, 2006

2 2

3 Spis treści: WPROWADZENIE SEKTOR PALIW PŁYNNYCH I GAZU ZIEMNEGO W FEDERACJI ROSYJSKIEJ Zasoby naturalne paliw i ich eksploatacja Złoża ropy naftowej i gazu ziemnego Wydobycie ropy i gazu Sieć przesyłowa Uczestnicy rynku Zużycie wewnętrzne i handel zagraniczny paliwami Zużycie krajowe ropy naftowej i gazu Eksport i import ropy oraz gazu ziemnego RYNEK PALIW PŁYNNYCH I GAZU ZIEMNEGO W POLSCE Zasoby paliw i ich eksploatacja Złoża ropy i gazu ziemnego Wydobycie obu surowców Sieć przesyłowa Uczestnicy rynku Zużycie krajowe i handel zagraniczny paliwami BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE POLSKI Definicja bezpieczeństwa energetycznego Wskaźniki bezpieczeństwa energetycznego Wskaźnik Stirlinga Wskaźnik samowystarczalności energetycznej Stopień zależności importowej i eksportowej Polityka państwa w zakresie bezpieczeństwa energetycznego Dostosowanie prawodawstwa polskiego do regulacji obowiązujących w UE

4 Inne dokumenty PROBLEM DYWERSYFIKACJI ŹRÓDEŁ ZAOPATRZENIA POLSKI W SUROWCE ENERGETYCZNE Poszukiwania nowych złóż ropy naftowej i gazu w kraju możliwości eksploatacji Dotychczasowe projekty dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia Polski w ropę naftową i gaz Problem dywersyfikacji dostaw ropy naftowej Możliwości dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego Rozwiązania w zakresie dostaw ropy naftowej i gazu w innych krajach PODSUMOWANIE BIBLIOGRAFIA

5 Wprowadzenie Celem pracy jest analiza powiązań polskiego i rosyjskiego sektora paliw płynnych i gazu ziemnego oraz określenie znaczenia tych związków dla bezpieczeństwa energetycznego Polski. Znaczenie surowców energetycznych, w szczególności zaś ropy naftowej i gazu ziemnego we współczesnej gospodarce jest trudne do przecenienia. Można wręcz stwierdzić, że zaopatrzenie w ropę i gaz jest jednym z jej fundamentów. Zależność gospodarek i rynków finansowych od nieprzerwanych dostaw energii jest bezdyskusyjna. Wyraża się to między innymi wrażliwością na wszelkie potencjalne możliwości zaburzeń ciągłości zaopatrzenia. Jej konsekwencją jest wyjątkowa zmienność cen tych surowców w wyniku wydarzeń o charakterze nie tylko gospodarczym, ale i politycznym. Wzrost cen pogłębia zaś zaniepokojenie na rynkach i negatywnie wpływa na inne wskaźniki gospodarcze. Ropa naftowa i gaz ziemny występują często w niestabilnych politycznie i zagrożonych konfliktami rejonach świata. Niespokojna sytuacja polityczna ma zresztą często swoje źródło właśnie w zasobach surowcowych. Zdarza się, że tereny bogate w surowce stają się przedmiotem walk lub prób aneksji, władza bywa przejmowana przez radykałów pod hasłami ochrony zasobów narodowych. Dlatego też ich pozyskiwanie wiąże się z potencjalnym ryzykiem przerwania ciągłości dostaw i gwałtownego wzrostu cen z powodu ograniczonej podaży. Nie mniej ważną kwestią jest dążenie krajów do zapewnienia sobie bezpieczeństwa energetycznego. Zależność od dostaw surowców energetycznych połączona z ryzykiem gwałtownego wzrostu ich cen skłania do podejmowania działań minimalizujących ryzyko towarzyszące zaopatrywaniu się w energię. Sprzyja temu stosowanie właściwej i 5

6 skutecznej polityki w zakresie bezpieczeństwa, zawieranie sojuszy gospodarczych lub tworzenie ponadnarodowych, wspólnych rynków energii. Jednym z elementów bezpieczeństwa energetycznego jest zróżnicowanie źródeł zaopatrzenia w surowce energetyczne dywersyfikacja ich dostaw. Państwa, które nie dysponują własnymi zasobami ropy naftowej i gazu, a zatem nie są samowystarczalne energetycznie, są zmuszone do importowania tych surowców z krajów sąsiednich. Z uwagi na wspomnianą wcześniej niestabilność polityczną i gospodarczą krajów-eksporterów surowców, państwa-importerzy paliw dążą do zapewnienia sobie maksymalnego możliwego poziomu bezpieczeństwa dostaw. Jedną z najskuteczniejszych metod jest zróżnicowanie kierunków importu i zwiększenie ilości dostawców. W ten sposób zminimalizowane zostaje ryzyko zmniejszenia lub zatrzymania dostaw surowców; ograniczeniu ulegają także możliwości wywierania przez dostawców nacisku na importera. Dodatkowym, choć bardziej oddalonym w czasie ryzykiem jest wyczerpywanie się złóż nieodnawialnych surowców energetycznych, jakimi są ropa i gaz. Dotychczas zasobne w energię kraje muszą liczyć się z możliwością przejścia od samowystarczalności do uzależnienia od dostaw paliw. Co więcej, nieuchronne jest wyczerpanie się większości złóż światowych ropy i gazu w bliższej lub dalszej (według różnych prognoz) przyszłości. Niesie to ze sobą konieczność poszukiwania nowych źródeł energii, wytworzenie nowych technologii oraz wdrożenie ich na skalę masową, zanim wyczerpane zostaną zasoby dotychczas stosowanych paliw. Jakkolwiek zjawisko to wystąpi dopiero w długookresowej perspektywie, to jednak odpowiednie działania powinny być podejmowane już dzisiaj. Zaopatrzenie w energię i zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego mają zatem kluczowe znaczenie dla stabilności gospodarczej i politycznej państw, niezakłóconego rozwoju wymiany handlowej na międzynarodowych rynkach oraz dobrobytu społeczeństw. Stanowią poważne wyzwanie dla 6

7 rządów dążących do zapewnienia krajowi jak najlepszych warunków dla długofalowego, zrównoważonego rozwoju. Bezpieczeństwo dostaw energii powinno być jednym z priorytetów polityki wewnętrznej i zagranicznej, tak w krótkim, jak i w długim okresie. Zakres tematyczny pracy obejmuje jedynie dwa spośród surowców energetycznych ropę naftową i gaz ziemny. Jest to związane ze szczególną pozycją tych surowców w gospodarce energetycznej Polski z powodu ograniczonych złóż oraz niedostatecznego wydobycia, a co za tym idzie konieczności ich importu. Ma to niewątpliwy wpływ na bezpieczeństwo energetyczne kraju, a w konsekwencji na jego gospodarkę i politykę. Układ pracy przedstawia się następująco. W rozdziale pierwszym przedstawiono obecną sytuację w rosyjskim sektorze paliwowym i znaczenie Rosji w międzynarodowym handlu ropą naftową i gazem ziemnym. W rozdziale drugim zawarto analogiczną charakterystykę polskiego rynku ropy naftowej i gazu ziemnego. Jej istotnym elementem będzie omówienie wielkości i struktury importu oraz eksportu analizowanych surowców energetycznych przez Polskę. Rozdział trzeci dotyczy zagadnienia bezpieczeństwa energetycznego. Zaprezentowano definicje oraz wskaźniki służące do pomiaru poziomu bezpieczeństwa, jak również polityka energetyczna Polski. Rozdział czwarty omawia problem dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia Polski w ropę naftową i gaz ziemny. Przeanalizowano możliwe projekty dywersyfikacji dostaw tych surowców do Polski oraz rozwiązania zastosowane w tej dziedzinie przez inne kraje. Materiały wykorzystane w pracy pochodzą przede wszystkim z prasy codziennej, specjalistycznych portali internetowych (Centrum Informacji o Rynku Energii, Państwowy Instytut Geologiczny, Ośrodek Studiów Wschodnich) oraz opracowań naukowych. Danych liczbowych dostarczyły polsko- i obcojęzyczne roczniki i opracowania statystyczne oraz raporty 7

8 roczne przedsiębiorstw. Część źródeł ulega dość szybkiej dezaktualizacji z uwagi na dynamicznie zmieniającą się sytuację w omawianym sektorze gospodarki. 8

9 Rozdział 1 SEKTOR PALIW PŁYNNYCH I GAZU ZIEMNEGO W FEDERACJI ROSYJSKIEJ Obszar Federacji Rosyjskiej należy niewątpliwie do najlepiej wyposażonych przez przyrodę obszarów świata, z bogactwami naturalnymi obejmującymi praktycznie całą tablicę Mendelejewa Zasoby naturalne paliw i ich eksploatacja Złoża ropy naftowej i gazu ziemnego Rosja dysponuje bogatymi złożami ropy naftowej. Do głównych obszarów jej występowania zalicza się: Zagłębie Zachodniosyberyjskie, dostarczające obecnie około 72% produkcji ropy naftowej w Rosji. Tereny roponośne ciągną się w układzie równoleżnikowym wzdłuż środkowego odcinka rzeki Ob; Zagłębie Wołżańsko Uralskie, z którego pochodzi obecnie 23% produkcji krajowej. Najintensywniej eksploatowane są złoża w republice Tatarstan (Almietiewsk) i Baszkortostan oraz w obwodach permskim i samarskim; Zagłębie Timańsko Peczorskie dostarczające 3% produkcji krajowej. Złoża ciągną się wzdłuż rzeki Pieczory na terenie Timańskiego Kraju; Zagłębie Północnokaukaskie (Majkop, Grozny, Stawropol), z którego pochodzi 1% ropy naftowej Rosji; Zagłębie Północno Sachalińskie dostarczające 1% produkcji. 1 1 A. Wasilewski, Ropa naftowa w polityce Rosji, Wydawnictwo Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi I Energią PAN, Kraków 2005, s

10 Dane dotyczące zasobów ropy naftowej w Rosji są objęte tajemnicą państwową. 2 Zagraniczni eksperci szacują wielkość rosyjskich zasobów na 46,5 50 mld baryłek 3, co odpowiada 6,28 6,76 mld ton. Dla przykładu, Bank Światowy podaje liczbę 8,76 mld ton, Departament Energetyki USA 6,65 mld ton, zaś British Petroleum - 9,9 mld ton. 4 Natomiast według ocen rosyjskich analityków zasoby złóż ropy naftowej mogą przekraczać 100 mld baryłek, a nawet jak szacują analitycy Jukosu sięgać 150 mld baryłek (20,5 mld ton). 5 Z kolei wielkość udokumentowanych zasobów gazu ziemnego w Rosji ocenia się na 47,8 bln m 3. Stanowi to około 30% światowych zasobów i daje Rosji pierwsze miejsce na liście krajów dysponujących największymi złożami gazu ziemnego na świecie (dane z dnia r.). Kolejny kraj na tej liście, Iran, posiada złoża mniejsze niemal o połowę, liczące 26,6 bln m 3, podobnie jak zajmujący trzecie miejsce Katar z 25,8 bln m 3. Zasoby każdego z pozostałych krajów nie przekraczają 7 bln m 3 tego surowca. 6 Rozmieszczenie złóż gazu w Federacji Rosyjskiej przedstawia się następująco: 72% znajduje się na terenie Syberii Zachodniej, 8,3% w rejonie szelfowym mórz północnych, 7,9% we wschodniej Syberii i na Dalekim Wschodzie. Aż 58% zbadanych zasobów jest kontrolowane przez Gazprom. Niezależni producenci gazu posiadają licencje na wydobycie 11 bln m 3, natomiast 8,7 bln m 3 nie zostało przez Ministerstwo Zasobów Naturalnych FR rozdysponowane. 7 2 Ibidem, s Baryłka (barrel) angielska i amerykańska miara pojemności; 1 baryłka to około 159l, zaś 1 tona metryczna jest równa (w przypadku ropy naftowej) 7,4 baryłki. A. Markowski, W. Pawelec, Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa 2001, s BP Statistical Review of World Energy June 2005, BP Statistical Review of World Energy, Londyn 2005, s A. Wasilewski, Ropa, op.cit., ss A. Wasilewski, Gaz ziemny w polityce Rosji, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków 2005, s Ibidem, s

11 Wydobycie ropy i gazu W 2005 r. w Rosji wydobyto 470 mln ton ropy naftowej 8, co stanowiło 11,7% światowego wydobycia. 9 Tym samym Rosja zajęła drugie, za Arabią Saudyjską, miejsce na liście największych światowych producentów tego surowca wyprzedzając Stany Zjednoczone, Iran i Meksyk. Zmiany w wielkości wydobycia ropy naftowej w Rosji w ostatniej dekadzie przedstawia wykres 1. Wykres 1. Wydobycie ropy naftowej w Rosji w latach w mln ton Źródła: Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa oraz _0_A/7_0_32U/_me/7_0_A/_s.7_0_A/7_0_FL W latach wydobycie tego surowca kształtowało się na zbliżonym poziomie, natomiast począwszy od 2000 r. można zaobserwować wyraźną tendencję wzrostową. Prognozy na najbliższe lata przewidują zwiększenie wydobycia do 10,3 mln baryłek dziennie (ok. 508 mln ton 8 me/7_0_a/_s.7_0_a/7_0_fl [ r.] 9 Key World Energy Statistics 2005, International Energy Agency, Paryż 2006, s

12 rocznie) w 2006 r., 12 mln baryłek (ok. 592 mln ton) w 2010 r. i 13,3 mln (656 mln ton) w 2015 r. 10 Wydobycie ropy naftowej różni się w poszczególnych regionach Federacji Rosyjskiej z powodu nierównomiernego rozmieszczenia złóż tego surowca. Uwzględniając podział administracyjny państwa na okręgi federalne, zjawisko to prezentuje wykres 2. Wykres 2. Wydobycie ropy w Rosji w 2003 r. według okręgów federalnych w mln ton 14,6 3,6 18,0 12,8 89,2 Północno-Zachodni Południowy Nadwołżański Uralski Syberyjski Dalekowschodni 283,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Największe ilości ropy naftowej, ponad 2/3 krajowej produkcji, wydobywa się w Okręgu Uralskim, zaś ponad 1/5 w okręgu Nadwołżańskim. Wydobycie w każdym z pozostałych okręgów nie przekracza 1/20 wydobycia krajowego ogółem. Przemysł wydobywczy przynosi znaczące dochody tak producentom ropy, jak i Skarbowi Państwa Federacji Rosyjskiej. W okresie wartość produkcji rosyjskiego przemysłu wydobywczego ropy naftowej rosła nieprzerwanie, z wyjątkiem roku Tendencję tę ilustruje wykres 3. Spadek wartości był w tym przypadku spowodowany kryzysem finansowym 10 The Center for Global Energy Studies 2004, za: A. Wasilewski, Ropa, op. cit., s

13 przełomu lat 1997/1998, pogłębionym między innymi spadkiem cen ropy naftowej na rynkach światowych. Wykres 3. Wartość produkcji przemysłu wydobywczego ropy naftowej w Rosji w latach w mln rubli (do 1998 r. mld rubli przed denominacją) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Znaczące zwiększenie wartości produkcji sektora naftowego jest spowodowane z jednej strony rosnącym wydobyciem, z drugiej zaś gwałtownym wzrostem cen ropy naftowej na początku XXI wieku (54,52 USD za baryłkę ropy Brent w 2005 r. wobec 28,50 USD w 2000 r.) 11 W 2003 r. w Rosji wyprodukowano 190 mln ton produktów petrochemicznych, 38,5 mln ton paliwa, w tym 29,3 mln ton samochodowego, 53,9 mln ton oleju napędowego oraz 54,6 mln ton asfaltu BP Statistical Review of World Energy June 2006, BP Statistical Review of World Energy, Londyn 2006, s Российский статистический ежегодник, Росстат, Москва 2004г., с

14 Po okresie kryzysu gospodarczego w 1998 r. wartość produkcji rosyjskiego przemysłu petrochemicznego stale i wyraźnie wzrasta. Ilustracją tego trendu jest wykres 4. Wykres 4. Wartość produkcji przemysłu petrochemicznego w Rosji w latach w mln rubli (do 1998 r. mld rubli przed denominacją) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Federacja Rosyjska jest również głównym producentem gazu ziemnego na świecie. W 2004 r. w kraju wydobyto 620 mld m 3 gazu ziemnego, co stanowiło 22,2% światowego wydobycia. 13 Tuż za nią plasują się Stany Zjednoczone (532 mld m 3, 19%), zaś żaden z kolejnych krajów na liście nie przekracza 7% światowego wydobycia (Kanada 6,5%, Wielka Brytania 3,6%, Algieria 3,2%). Większość wydobywanego w Rosji gazu pochodzi ze złóż, których eksploatacja wkrótce się zakończy. Równocześnie udział złóż trudnodostępnych w wielkości zasobów ogółem zwiększył się do 70% Key World Energy Statistics 2005, op. cit., s A. Wasilewski, Gaz, op. cit., s

15 Zmiany wielkości wydobycia gazu ziemnego w Rosji w latach ilustruje wykres 5. Wykres 5. Wydobycie gazu ziemnego w Rosji w latach w mld m Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Z wykresu wynika, iż wydobycie gazu utrzymywało się w omawianym okresie na dość stabilnym poziomie. Jest to spowodowane specyfiką handlu tym surowcem. Gaz sprzedawany jest na podstawie kontraktów, często długoterminowych, stąd nagły wzrost wydobycia i sprzedaży nie jest prawdopodobny, o ile nie zostały podpisane nowe, znaczące umowy. To zaś wymaga często inwestycji infrastrukturalnych (budowa gazociągów). Również na rynku wewnętrznym Federacji Rosyjskiej zapotrzebowanie na ten surowiec nie zmieniało się gwałtownie w ostatnich latach (por. podrozdział 1.3). Dlatego tempo wzrostu wydobycia gazu ziemnego w Rosji jest niższe niż tempo wydobycia ropy naftowej w tym kraju. 15

16 Wykres 6. Wartość produkcji przemysłu wydobywczego gazu ziemnego w Rosji w latach w mln rubli (do 1998 r. mld rubli przed denominacją) Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Jak wynika z wykresu 6, również przemysł wydobywczy gazu ziemnego notuje w ostatnich latach znaczący wzrost wartości. Ceny gazu ziemnego również rosną, choć w wolniejszym tempie niż ceny ropy naftowej, co przekłada się na wzrost zysków sektora gazowego Sieć przesyłowa Rysunek 1. przedstawia istniejące oraz planowane połączenia rurociągowe w Rosji. Planowane inwestycje są zakrojone na duża skalę. Dzięki nim Rosja będzie mogła przesyłać ropę m.in. drogą lądową do krajów Azji Środkowej i Wschodniej. 16

17 Rysunek 1. Schemat sieci rurociągowej w Rosji Źródło: Transnieft, 2003 r., za: Wasilewski Aleksander, Ropa naftowa w polityce Rosji, Wydawnictwo Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków W skład rosyjskiej infrastruktury przesyłowej ropy naftowej wchodzą również terminale naftowe umożliwiające transport ropy drogą morską. Po rozpadzie ZSRR i uzyskaniu niepodległości przez kraje bałtyckie dostęp Rosji do wybrzeża Bałtyku uległ znacznemu zawężeniu. Federacja Rosyjska korzysta zatem z terminali znajdujących się w krajach sąsiednich w portach Muuga (Estonia), Ventspils (Łotwa) i Butynga (Litwa). Dąży również do rozbudowy własnej infrastruktury w tym zakresie. Port w Primorsku umożliwia przeładunek 12 mln ton ropy naftowej rocznie, planowane są kolejne inwestycje, między innymi na terenie Obwodu Kaliningradzkiego. Właścicielem gazowej sieci przesyłowej w Rosji (Unified Gas Transportation System - UGTS) jest Gazprom. Za jego pośrednictwem odbywa się również tranzyt gazu ziemnego poza granice kraju, do Polski i innych krajów europejskich. Gazociągi przesyłowe UGTS liczą łącznie ok. 153 tys. km. W roku 2004 przesłano za ich pośrednictwem 687,4 mld m 3 gazu. Stawki przesyłowe dla UGTS zatwierdzane są przez rząd federalny Federacji 17

18 km. 15 Oprócz gazociągów w skład przedsiębiorstwa wchodzą stacje gazu. 16 Międzynarodowa Agencja Energii (IEA) zwraca uwagę, że w 2004 r. Rosyjskiej. Obecnie obowiązuje stawka w wysokości 19,37 rubli (ok. 0,70 USD) za przesłanie 1000 m 3 /100 km. Według Gazpromu nie pokrywa ona kosztów utrzymania gazociągów oraz magazynów podziemnych; firma uważa, że zasadne byłoby jej podniesienie do ok. 1 USD za 1000 m 3 /100 rozdzielcze (161 obiektów) obsługujące 403 tys. km (76%) rosyjskich gazociągów i zapewniające dostawy gazu do 75% zgazyfikowanych miast i wsi. Podziemne magazyny są w stanie, w skali roku, pomieścić mld m 3 podczas transportu gazu rosyjskiego straty tego surowca sięgnęły 70 mld m 3. Agencja ocenia, że przy zastosowaniu lepszej techniki można by uratować niemal połowę - 30 mld m 3 gazu. Również Komisja Europejska sądzi, że Federacja Rosyjska powinna zmodernizować systemy wydobycia i przesyłu gazu września 2005 r. w Berlinie została podpisana wstępna umowa dotycząca budowy Gazociągu Północnoeuropejskiego (North European Gas Pipeline - NEGP). Strony umowy Gazprom, niemiecki koncern chemiczny BASF oraz niemiecka grupa energetyczna E.ON powołały spółkę North European Gas Pipeline Company, w której 51% udziałów będzie posiadać Gazprom, zaś po 24,5% BASF i E.ON. 18 Gazociąg Pólnocnoeuropejski funkcjonuje również pod nazwą Gazociąg Bałtycki. Będzie on przebiegać pod dnem Bałtyku bezpośrednio łącząc Rosję z Niemcami. Początek gazociągu będzie znajdować się pod Wyborgiem w pobliżu Sankt Petersburga, koniec w niemieckim Greifswald. Projektowany rurociąg liczyć będzie 1200 km. Jego przepustowość wyniesie: po oddaniu do 15 K. Golachowski, Gazociąg Bałtycki fakty, mity, konteksty, Świat Energii nr 10/ A. Wasilewski, Gaz, op. cit., s M. Czekański, Putin da gaz, nie da ropy, Rzeczpospolita z dn r. 18 Gazociąg Bałtycki fakty, mity, konteksty, Krzysztof Golachowski, Świat Energii, nr 10/

19 eksploatacji pierwszej nitki 27,5 mld m 3, po wybudowaniu drugiej nitki 55 mld m 3. Aby połączyć NEGP z rosyjską siecią gazociągową, konieczne jest wybudowanie lądowego połączenia rurociągowego pomiędzy Wyborgiem a Grizowcem. Gazprom szacuje, że wszystkie inwestycje związane z budową Gazociągu Bałtyckiego pochłoną ponad 4 mld USD. 19 Umowa budzi zaniepokojenie Polski i innych krajów tranzytowych, z uwagi na uzyskanie przez Federację Rosyjską niezależności w transporcie surowców do Europy Zachodniej. Połączenie gazociągowe omijające kraje tranzytowe daje Rosji potencjalną możliwość odcięcia dostaw do niektórych krajów, przy niezmienionych dostawach do ważnych odbiorców na zachodzie kontynentu. Prócz tego, niebagatelne znaczenie ma fakt, że Rosja nie będzie ponosić opłat związanych z tranzytem gazu przez terytoria innych krajów. Jakkolwiek eksperci uważają, że inwestycja podjęta przez Gazprom jest niewspółmiernie kosztowna wobec potencjalnych zysków, można przypuszczać, że koszty te zostaną z nadwyżką zrekompensowane przez eksport cennego surowca. Z punktu widzenia interesów Federacji Rosyjskiej Gazociąg Północnoeuropejski może być traktowany jako element systemu bezpieczeństwa energetycznego. Podkreśla się także zagrożenia ekologiczne wiążące się z budową NEGP. Istnieją obawy, że podczas prac inżynieryjnych mogą zostać przemieszczone zalegające dno Bałtyku ładunki wybuchowe oraz pokłady niemieckiej broni chemicznej rozmieszczone podczas II wojny światowej. Ich uwolnienie doprowadziłoby do groźnej w skutkach eksplozji lub długotrwałego skażenia środowiska. Trasa Gazociągu Północnoeuropejskiego przebiega zarówno przez rejony zagrożone występowaniem min morskich (Zatoka Fińska, wybrzeża Finlandii i Estonii, okolice wyspy Gotlandia), jak i przez obszary składowania broni chemicznej (rejon znajdujący się na południe od Gotlandii, okolice Bornholmu w pobliżu polskiego i niemieckiego 19 Ibidem. 19

20 wybrzeża). W związku z tym Finlandia zapowiedziała ścisłą kontrolę w czasie układania rurociągu w Zatoce Fińskiej. Najbardziej niebezpieczny scenariusz wydarzeń dopuszcza ewentualność zderzenia uwolnionego niewybuchu z tankowcem transportującym ropę naftową lub skroplony gaz ziemny Uczestnicy rynku W 2003 r. na rynku rosyjskim działało 465 podmiotów zajmujących się wydobyciem ropy naftowej oraz 432 podmioty zajmujące się jej przerobem. Łączny osiągnięty przez nie wynik finansowy wyniósł mln rubli, z czego mln przypada na przedsiębiorstwa sektora wydobywczego, zaś mln na przedsiębiorstwa sektora przetwórczego. Liderami rynku są: Łukoil, Surgutnieftgaz, TNK-BP, Sibnieftiegaz, Jukos oraz Onako, KomiTEK, Basznieft i Wostsibnieftgaz. W Rosji działają również 24 zakłady petrochemiczne. Sektor naftowy jest obecnie niemal całkowicie sprywatyzowany. Skarb Państwa jest właścicielem tylko jednego koncernu Rosniefti oraz niewielkich udziałów w innych spółkach, m. in. Łukoilu. W wyniku restrukturyzacji rosyjskie koncerny naftowe zostały zintegrowane pionowo: ich własnością prócz przedsiębiorstw wydobywczych są rafinerie, zakłady petrochemiczne i stacje benzynowe; wiele koncernów posiada własne banki, fundusze inwestycyjne oraz instytuty naukowe i projektowe. Dane finansowe niektórych ważniejszych rosyjskich spółek naftowych przedstawiają się następująco: Jukos (dane z 2002 r.) - Przychód ogółem mln USD 20 T. Walat, Dzień, w którym wypłynie ryba, Polityka nr 11/

21 - Zysk netto mln USD 21 W 2003 prezes spółki Michaił Chodorkowski został aresztowany i oskarżony o zaległości podatkowe. W 2004 r. koncern zbankrutował, nastąpiła jego renacjonalizacja, kluczowe zakłady sprzedano na licytacji. W 2005 r. został skazany na 9 lat więzienia i grzywnę w wysokości 600 mln USD. Istnieją przypuszczenia, że proces przeciwko Chodorkowskiemu mógł być związany również z jego zaangażowaniem w politykę Rosji oraz w działalność krytycznych wobec władz Federacji Rosyjskiej niezależnych mediów. Łukoil (dane z 2005 r.) - Przychód mln USD - Zysk netto mln USD - Produkcja ropy tys. ton - Produkcja gazu ziemnego mln m3 - Eksport ropy 45,82 mln ton 22 TNK-BP (dane z 2004 r.) - Przychód ogółem mln USD - Zysk netto mln USD 23 W 2003 r. miała miejsce fuzja Tiumeńskiej Kompanii Naftowej (TNK) z brytyjsko-amerykańską firmą British Petroleum. Dzięki temu nowy koncern stał się znaczącym graczem na rynku ropy naftowej, zaś BP zyskał możliwość działania na rynku rosyjskim. Surgutnieftiegaz (dane z 2005 r.) - Wydobycie ropy naftowej 63,9 mln ton 21 Yukos Oil Company, U.S. GAAP Consolidated Financial Statements December 31, 2002, s Лукоил, Отчёт о деятельности 2005 г., с. 6. [ r.] 23 [ r.] 21

22 - Wydobycie gazu 14,4 mld m3 - Przychód ogółem mln rubli - Zysk netto mln rubli 24 Sibnieftiegaz (dane z 2004 r.) 25 - Przychód ogółem mln USD - Zysk netto mln USD Prócz wielkich spółek na rynku ropy naftowej działają również małe i średnie przedsiębiorstwa (jest ich ok. 160). Ich sytuacja jest mniej korzystna niż wielkich koncernów. Nie posiadają one własnej infrastruktury transportowej, zatem są zmuszone do korzystania z ropociągów i stacji sprzedaży paliw wielkich firm. Oprócz tego problemami są: uzyskanie licencji na wydobycie ropy, wysokie podatki oraz niska cena surowca na wewnętrznym rynku zbytu. Tymczasem małe i średnie spółki naftowe są bardzo ważne dla zapewnienia stabilności wydobycia. Opłacalne jest dla nich wydobycie z tzw. małych złóż oraz ze złóż uznawanych przez duże firmy za wyeksploatowane (zawierających poniżej 10 mln ton ropy). 26 Na rosyjskim rynku wewnętrznym w sektorze gazowym działało w 2003 r. 157 podmiotów. Najważniejszym z nich jest OAO Gazprom. W skład holdingu wchodzą liczne przedsiębiorstwa. W 2005 r. liczba ważniejszych spółek wyniosła 175, z czego 35% stanowiły spółki ze 100- procentowym udziałem Gazpromu, 26% - z udziałem Gazpromu przewyższającym 50% oraz 39% z udziałem nie przekraczającym 50%. 27 Kontrola państwa nad Gazpromem została przywrócona na przełomie lat 1999/2000. W sierpniu 1999 r. do Rady Dyrektorów został wprowadzony 24 ОАО Сургутнефтегаз, Годовой отчёт 2005, c. 29. [ r.] 25 AO Siberian Oil Company, Consolidated Financial Statements, as of December 31, 2004 and 2003, s.3. [ r.] 26 A. Wasilewski, Ropa, op. cit., s [ r.] 22

23 dodatkowy przedstawiciel Skarbu Państwa, co pozwalało na przejęcie kontroli nad decyzjami przedsiębiorstwa przez państwo, zaś w czerwcu 2000 r. podczas dorocznego walnego zgromadzenia akcjonariuszy liczba reprezentantów Skarbu Państwa w zarządzie firmy wzrosła do pięciu. 28 Aktualnie Gazprom dostarcza 20% dochodów z rosyjskiego eksportu. W 2003 r. dostarczył on na rynek krajowy 282 mld m 3 gazu po średniej cenie 877 rubli (28,6 USD) za 1000 m 3 (rok wcześniej gaz sprzedawano po cenie o 8,2 USD niższej). Największymi odbiorcami, konsumującymi 48-49% spożycia wewnętrznego, są sektory energetyczny, metalurgiczny i chemiczny (nawozów sztucznych). Kompleksowa kontrola Gazpromu przeprowadzona przez Komisję Rady Federacji na początku 2005 r. wykazała, iż za pięć lat zasoby, jakimi dysponuje Gazprom mogą zmniejszyć się o połowę. Co więcej, przy utrzymaniu tempa wydobycia gazu na obecnym poziomie, za 25 lat zasoby Gazpromu mogą zostać wyczerpane. Eksperci Komisji sugerują przeznaczenie większych nakładów (uzyskanych np. dzięki restrukturyzacji przedsiębiorstwa) na prace geologiczne i poszukiwanie nowych złóż gazu ziemnego. 29 W maju 2006 r. wartość spółki przekroczyła 300 mld USD, dzięki czemu koncern plasuje się na trzeciej pozycji wśród spółek publicznych na świecie. Wyprzedzają go jedynie amerykańskie koncerny ExxonMobil (387,2 mld USD) oraz General Electric (366,5 mld USD). Od początku roku wartość firmy wzrosła w zawrotnym tempie o 88% (140 mld USD) w czasie nieco ponad 5 miesięcy. Przyczyn tak szybkiego wzrostu upatruje się w koniunkturze na rynkach surowców energetycznych oraz zniesieniu ograniczeń w obrocie akcjami spółki obowiązujących dotychczas cudzoziemców A. Wasilewski, Gaz, op. cit., s Idem. 30 Gazprom wart ponad 300 mld dolarów, Rzeczpospolita z dn

24 Obecnie rozważane są projekty reorganizacji i restrukturyzacji firmy. Przewiduje się wydzielenie jednostek zajmujących się przerobem, magazynowaniem i transportem gazu ziemnego, oraz serwisowaniem urządzeń. Wydobycie i poszukiwanie złóż pozostałoby w gestii siedemnastu filii Gazpromu (stanowiących 80% działalności koncernu). Planowana reforma potrwałaby dwa lata, jej koszt wyniósłby 598 mln rubli (21,54 mln USD), zaś koszty działalności przedsiębiorstwa zwiększyłyby się o 100 mln USD rocznie. Zapewniłaby ona jednak większą efektywność oraz przejrzystość działalności firmy. 31 Obecnie Gazprom nie dysponuje środkami niezbędnymi na inwestycje, ponieważ sprzedaż na rynku krajowym ma charakter bardziej społeczny niż ekonomiczny. Działalność koncernu jest powiązana z polityką; stosunkowo niskie ceny gazu na rynku wewnętrznym pomagają uniknąć niezadowolenia społecznego. W 2005 r. Gazprom osiągnął następujące wyniki z działalności: Wydobycie gazu - 547,9 mld m 3, wzrost o 5% w porównaniu z 2004 r. Sprzedaż gazu na rynku wewnętrznym 307,0 mld m 3 Sprzedaż gazu na rynku europejskim 156,1 mld m 3 Sprzedaż gazu krajom WNP oraz państwom nadbałtyckim - 76,6 mld m 3 Przychód netto z całej działalności mln rubli, wzrost w porównaniu z 2004 r. 39% Przychód ze sprzedaży gazu ziemnego mln rubli, wzrost w porównaniu z 2004 r. 70% Zysk netto mln rubli, wzrost w porównaniu z 2004 r. 26% [ r.] 32 Газпром, Годовой отчёт 2005, c. 9. [ r.] 24

25 Przedsiębiorstwa naftowe, sprywatyzowane i zrestrukturyzowane w drugiej połowie lat 90. są dziś siłą napędową gospodarki rosyjskiej. O ich sile stanowią przejrzysta struktura majątku, inwestycji i finansów. Są one przygotowane do konkurencji zarówno na rynku wewnętrznym, jak i poza granicami Federacji Rosyjskiej. Natomiast Gazprom nie został dotychczas dostosowany do konkurencji, zachowując monopolistyczną strukturę bez wyodrębnionych jednostek zajmujących się wydobyciem, dystrybucją i transportem. Oprócz Gazpromu na rosyjskim rynku gazu ziemnego działają również niezależni producenci, często powiązani z firmami zagranicznymi. Ich udział w rynku jest jednak niewielki. Udział niezależnych producentów w wydobyciu gazu ziemnego w Rosji wyniósł w 2005 r. zaledwie 7% (85% przypada na Gazprom, 8% - na spółki naftowe). 33 Dane finansowe ważniejszych niezależnych producentów gazu ziemnego w Rosji przedstawiają się następująco: Itera (dane z 2005 r.) - Przychód ogółem mln rubli - Zysk netto mln rubli 34 JSC Nortgaz (dane z 2004 r.) - Przychód ogółem 147 mln USD - Zysk netto 10,5 mln USD 35 - Wydobycie gazu ziemnego 3,17 mld m 3 (2005). 36 Nowatek (dane z 2005 r.) 33 ОАО Сургутнефтегаз, op. cit., s [ r.] 35 [ r.] 36 [ r.] 25

26 - Przychody ogółem mln rubli - Zysk mln rubli 37 - Wydobycie gazu ziemnego 25,2 mld m 3 38 Od r. w Rosji funkcjonuje fundusz stabilizacyjny, na koncie którego gromadzone są nadwyżki wpływów z eksportu ropy naftowej (przy cenie powyżej 20 USD za baryłkę). Ustawa o funduszu stanowi, iż środki mogą być wykorzystane do finansowania deficytu budżetowego przy spadku cen ropy poniżej 20 USD za baryłkę. Jeżeli zaś zgromadzona na koncie kwota przewyższy 500 mld rubli, wówczas środki te mogą być spożytkowane na realizację projektów inwestycyjnych (np. transportowych) lub spłatę zadłużenia zagranicznego. Pod koniec 2005 r. wartość funduszu sięgała 1 237,03 mld rubli. Dokumenty rządowe przewidują, że w 2008 r. może ona przekroczyć mld rubli. 39 Ostrzega się przed przekształceniem Rosji w tzw. petrostate. Pojęcie to oznacza zasobność w bogactwa naturalne, która nie łączy się z dobrobytem państwa i demokracją. Cechami krajów określanych mianem petrostate (przykładami są Nigeria i Wenezuela) są koncentracja władzy, faworyzowanie wąskich grup, rozwarstwienie społeczeństwa, prowadzące często do niepokojów i zamieszek, korupcja. Tej ostatniej sprzyja również koncentracja przemysłu wydobywczego w grupie niewielu firm, które jako znaczący podatnicy posiadają duży wpływ na politykę państwa. Jednakże pomysł nacjonalizacji przemysłu również nie przynosi zamierzonych efektów. Co więcej, ekstensywnie eksploatowane zasoby surowcowe, połączone ze słabym systemem instytucjonalnym, negatywnie wpływają na gospodarkę mimo często ogromnych wpływów z eksportu surowców. Ponieważ ceny ropy naftowej są wyjątkowo niestabilne, gospodarki tych krajów podlegają gwałtownym zmianom koniunktury, przechodząc od wzrostu do kryzysu. 37 OAO Novatek IFRS Consolidated Financial Statements, s Годовой отчёт открытого акционерного общества «НОВАТЭК» за 2005 год, s [ r.] 26

27 Jedną z przyczyn kryzysu w Rosji na przełomie lat 1997/1998 był właśnie znaczący spadek cen ropy na światowych rynkach Zużycie wewnętrzne i handel zagraniczny paliwami Zużycie krajowe ropy naftowej i gazu Zużycie ropy naftowej w Rosji w ostatniej dekadzie przedstawia wykres 7. Dla porównania konsumpcję ropy zestawiono z jej wydobyciem. Jak wynika z wykresu, krajowe zużycie ropy naftowej utrzymywało się w badanym okresie na niemal stałym poziomie. Podobną tendencję można zaobserwować w innych państwach. W Stanach Zjednoczonych zużycie tego surowca jest stabilne lub zwiększa się bardzo nieznacznie, w wielu krajach europejskich nawet maleje (Francja, Niemcy, Włochy). 40 Wykres 7. Porównanie zużycia i wydobycia ropy naftowej w Rosji w latach w mln ton zużycie ropy naftowej wydobycie ropy naftowej Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review of World Energy June BP Statistical 2006, op. cit., s

28 Daje się również zauważyć rosnącą różnicę pomiędzy stabilnym zapotrzebowaniem na rynku krajowym a zwiększającym się wydobyciem tego surowca. O ile w roku 1995 wydobycie przewyższało zużycie dwukrotnie, o tyle w roku 2005 ponad 3,5-krotnie. W oczywisty sposób przekłada się to na wzrost eksportu rosyjskiej ropy naftowej na rynki światowe (por. podrozdział Eksport i import ropy naftowej i gazu ziemnego). Zużycie gazu ziemnego przedstawiono w analogiczny sposób na wykresie 8. Wykres 8. Porównanie zużycia i wydobycia gazu ziemnego w Rosji w latach w mld m zużycie gazu ziemnego wydobycie gazu ziemnego Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa W badanym okresie krajowe zużycie gazu ziemnego zmieniało się w niewielkim stopniu, zauważalny wzrost daje się zaobserwować dopiero w latach Podobna tendencja występuje w innych państwach europejskich. 41 Stabilna różnica pomiędzy zapotrzebowaniem a wydobyciem przekłada się na stałą wielkość eksportu tego surowca w kolejnych latach. 41 Ibidem, s

29 Eksport i import ropy oraz gazu ziemnego W 2005 r. Federacja Rosyjska wyeksportowała 252,5 mln ton ropy naftowej, ponad połowę (53,8%) krajowego wydobycia. Eksport ropy stanowił 34,6% wartości eksportu rosyjskiego ogółem. Jeszcze większy był udział ropy w eksporcie surowców paliwowo-energetycznych 54,1%. 42 Kształtowanie się eksportu rosyjskiej ropy i produktów petrochemicznych na początku XXI wieku przedstawia wykres 9. Wykres 9. Eksport ropy naftowej i produktów petrochemicznych w latach w mln ton ropa naftowa produkty petrochemiczne Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa W 2005 r. producenci ropy naftowej zarobili ,9 mln USD z tytułu eksportu ropy naftowej, 33% więcej niż w roku Wpływy z eksportu ropy naftowej i produktów petrochemicznych w latach przedstawiono na wykresie _me/7_0_a/_s.7_0_a/7_0_fl [ r.] 43 Idem. 29

30 Przychody z eksportu ropy w omawianym okresie zwiększały się zarówno wskutek wzrostu wielkości eksportu, jak i wzrostu cen tego surowca na światowych rynkach. Ważniejsze kierunki eksportu ropy naftowej z Rosji i pozostałych krajów byłego ZSRR przedstawia tabela 1. Wykres 10. Eksport ropy naftowej i produktów petrochemicznych w latach w mln USD ropa naftowa produkty petrochemiczne Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Tabela 1. Struktura geograficzna eksportu rosyjskiej ropy naftowej Kierunek eksportu Wielkość eksportu w mln ton Udział w % Europa 287,0 82,2 USA 23,0 6,6 Chiny 19,6 5,6 Azja Południowa 3,5 1,0 Ameryka Środkowa i Południowa 3,0 0,9 Japonia 2,3 0,7 Inne 10,6 3,0 Łącznie 349,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review of World Energy June

31 Jakkolwiek dostępne dane nie są zbyt precyzyjne (statystyki międzynarodowe często podają łączne wartości wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego dla całego obszaru byłego ZSRR), to jednak dają ogólny obraz kierunków rosyjskiego eksportu tego surowca. Najważniejszymi importerami są zatem kraje rozwinięte: państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone oraz największy kraj rozwijający się Chiny. Dzięki większym możliwościom transportu rosyjskiej ropy na znaczne odległości, ilość i wartość potencjalnych rynków zbytu dla tego surowca jest znacznie większa niż w przypadku gazu ziemnego. Federacja Rosyjska jest czołowym eksporterem gazu ziemnego na świecie. W 2004 r. sprzedała za granicę 194,8 mld m 3 gazu, co stanowiło 24,7% światowego eksportu tego surowca. 44 Druga na liście największych światowych eksporterów gazu ziemnego Kanada - wyeksportowała nieco ponad połowę tej ilości, 103,1 mld m 3 (13,1% światowego eksportu), zaś kolejna Norwegia 75,9 mld m 3 (9,6%). 45 Zmiany wielkości eksportu gazu ziemnego z Rosji w ostatnich latach przedstawia wykres 11. Wielkość eksportu gazu ziemnego, mimo okresowych spadków i wahań jest dość stabilna. Jedną z przyczyn takiego kształtowania się eksportu jest wspomniana już specyfika sprzedaży gazu innym państwom. W sytuacji zawierania długookresowych umów i kontraktów z odbiorcami, zapotrzebowanie, w tym i eksport, może być dość dokładnie określone i względnie stabilne. Główne kierunki eksportu gazu ziemnego z Rosji przedstawia tabela Key World Energy Statistics 2005, op. cit., s Idem. 31

32 Wykres Eksport rosyjskiego gazu ziemnego w latach w mld m Źródło: opracowanie własne na podstawie Rossijskij statisticieskij jeżegodnik 2004, Rosstat, Moskwa Tabela 2. Główne kierunki eksportu gazu ziemnego z Rosji w 2004 r. Kraj Eksport w mld m 3 Udział w % Kraje WNP 46,4 23,8 Niemcy 37,7 19,4 Włochy 21,0 10,8 Turcja 14,3 7,3 Francja 11,5 5,9 Węgry 9,3 4,8 Polska 7,9 4,1 Słowacja 7,3 3,7 Czechy 7,2 3,7 Inne kraje 32,2 16,5 Łącznie 194,8 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review of World Energy June 2005, Skąd się bierze gaz dla Europy i Polski, Krzysztof Kochanowski, Świat Energii nr 2/2006 oraz Key World Energy Statistics 2005, International Energy Agency, Paryż

33 Gaz ziemny z Rosji jest eksportowany na obszar niemal całej Europy. Korzystają z niego nie tylko kraje Europy Wschodniej i Środkowej, ale również największe państwa Unii Europejskiej. Mimo bardzo dużych zasobów gazu ziemnego, Rosja jest również importerem tego surowca, jednakże wielkość importu jest znikoma w porównaniu z wielkością eksportu. W 2003 r. Federacja Rosyjska kupiła za granicą 8,3 mld m 3 gazu z krajów byłego ZSRR: 7,1 mld m 3 z Kazachstanu i 1,2 mld m 3 z Uzbekistanu. 46 Gazprom dostarcza gaz ziemny swoim odbiorcom po różnych cenach. Na rosyjskim rynku wewnętrznym cena wynosi ok. 30 USD za 1 tys. m 3. Natomiast dla innych państw ceny gazu kształtują się następująco (za 1 tys. m 3 ): Łotwa i Estonia USD; w najbliższym czasie podwyżki nie są przewidywane, Litwa 105 USD; od r USD, Mołdowa 110 USD; od r USD, Białoruś od 2007 r. ponad 200 USD, Ukraina 95 USD; od r USD, Unia Europejska - średnio 240 USD. 47 W najbliższych latach Gazprom planuje eksport gazu do Chin. Wymaga to budowy dwóch rurociągów. Jeden z nich, liczący 3 tys. km długości biegłby przez góry Ałtaj z zachodniej Syberii i kosztowałby 3 do 5 mld USD. Drugi dostarczałby gaz ziemny z Kamczatki. Prezydenci Rosji i Chin Władimir Putin i Hu Jintao uzgodnili, że już za pięć lat, w 2011 r., Federacja Rosyjska mogłaby rozpocząć dostawy do Chin. 46 Российский статистический, op. cit., s P. Adamczyk, Nowe taryfy Gazpromu, Parkiet z dn r. 33

34 Kontrakt ten budzi pewne obawy dotyczące możliwości wywiązania się Gazpromu z podpisanych wcześniej umów. Dyrektor wykonawczy Międzynarodowej Agencji Energii (IEA) Claude Mandil ocenia różnicę pomiędzy możliwościami eksportowymi a zobowiązaniami nawet na mld m 3 gazu. 48 Również przewodniczący rosyjskiego Stowarzyszenia Przemysłowców Aleksander Szochin uważa, iż w umowach z Europą i Chinami zakontraktowano większe ilości gazu, niż Federacja Rosyjska jest w stanie realnie dostarczyć. Jednocześnie podkreśla on konieczność dywersyfikacji dostaw gazu ziemnego do Europy. 49 Natomiast przedstawiciele Gazpromu uspokajają, że nie ma zagrożenia dla Europy, gdyż Gazprom wywiąże się ze wszystkich swoich zobowiązań. Według nich, wydobycie gazu ziemnego w samej tylko zachodniej Syberii wystarczyłoby dla zabezpieczenia dostaw dla Europy, Chin i Rosji. 50 Gazprom zamierza również współpracować z algierską firmą energetyczną Sonatrach w zakresie poszukiwania, wydobycia, sprzedaży i transportu gazu. Rozmowy na ten temat prowadzone są także z Libią. Kraje te mogą być dość poważnymi partnerami Gazpromu, ponieważ dysponują złożami gazu ziemnego liczącymi 4,58 bln m 3 (w przypadku Algierii) oraz 1,5 bln m 3 (w przypadku Libii). 51 Gaz ziemny z Rosji będzie eksportowany także do Izraela. Kraj ten chce podpisać z Federacją Rosyjską umowę w sprawie dostaw gazu, który byłby transportowany gazociągiem przez Turcję. Samej zaś Turcji prezydent Putin zaproponował budowę gazociągu biegnącego do portu Ceyhan nad Morzem Śródziemnym. W mieście powstałby również terminal eksportowy umożliwiający skraplanie i magazynowanie gazu ziemnego. Surowiec dostarczany do Ceyhan rosyjsko-włoskim gazociągiem Błękitny Potok 48 M. Czekański, op. cit [ r.] 50 Ibidem [ r.] 34

35 biegnącym przez Morze Śródziemne mógłby być po skropleniu wysyłany tankowcami do odbiorców na całym świecie [ r.] 35

36 Rozdział 2. RYNEK PALIW PŁYNNYCH I GAZU ZIEMNEGO W POLSCE 2.1 Zasoby paliw i ich eksploatacja Złoża ropy i gazu ziemnego Polska dysponuje niewielkimi zasobami ropy naftowej, co przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Zasoby ropy naftowej w Polsce w 2004 r. Ilość złóż Zasoby wydobywalne* w tys. ton Zasoby przemysłowe** w tys. ton Ogółem w tym zasoby zagospodarowanych złóż Łącznie Niż Polski Morze Bałtyckie Karpaty Przedgórze Karpat * możliwe do wydobycia przy wykorzystaniu obecnej techniki wydobywczej ** możliwe do wydobycia w warunkach sprecyzowanych w projekcie zagospodarowania złoża po spełnieniu wymogów ochrony środowiska Źródło: opracowanie własne na podstawie Wielkość posiadanych przez Polskę zasobów ropy naftowej jest nieadekwatna do potrzeb, stąd konieczność importu tego surowca (por. podrozdział 2.3). Najbogatsze złoża, ponad 81% krajowych zasobów, znajdują się na Niżu Polski. Niemal 16% zasobów polskiej ropy naftowej znajduje się w polskiej strefie ekonomicznej Morza Bałtyckiego. Pozostałe złoża zawierają zaledwie 3% krajowych zasobów. 36

37 W przypadku gazu ziemnego sytuacja Polski w zakresie posiadanych zasobów jest nieco korzystniejsza. Udokumentowane zasoby tego surowca w Polsce wynoszą 109 mld m Tabela 4. Zasoby gazu ziemnego w Polsce w 2004 r. Ilość złóż Zasoby wydobywalne w mln m 3 Zasoby przemysłowe w mln m 3 Ogółem w tym zasoby zagospodarowanych złóż Łącznie Niż Polski Przedgórze Karpat Karpaty Morze Bałtyckie Żródło: opracowanie własne na podstawie W roku 2004 znaczącą większość, 66,5% udokumentowanych zasobów gazu ziemnego stanowiły złoża Niżu Polski. Na tym obszarze tylko w 4 złożach znajduje się gaz wysokometanowy, w pozostałych przeważa gaz zaazotowany. Do największych złóż niżowych należą m.in. Barnówko - Mostno Buszewo, Brońsko, Bogdaj-Uciechów, Załęcze, Paproć, Kościan S, Radlin i Żuchlów. 54 Na terenach przedgórza karpackiego zlokalizowane jest 29,3% krajowych zasobów gazu ziemnego. Najczęściej jest to gaz wysokometanowy, jedynie w 4 złożach znajduje się gaz zaazotowany. Złoża przedgórza karpackiego znajdują się m.in. w Przemyślu (największe polskie złoże liczące 80 mld m 3 surowca), Lubaczowie, Dzikowie, Jarosławiu, Pilźnie, Jasionce, Żołyni oraz Leżajsku K. Kochanowski, Jak importować więcej gazu, Świat Energii nr 2/ [ r.] 55 [ r.] 37

38 3,2% udokumentowanych zasobów stanowiły złoża należące do polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku, występujące razem z ropą naftową w złożu B Wydobycie obu surowców Wydobycie ropy naftowej w Polsce na przestrzeni lat zaprezentowano na wykresie 12. Można zaobserwować wyraźny wzrost wydobycia ropy od 2000 r. Wiąże się to przede wszystkim z włączeniem do eksploatacji bogatego złoża BMB (Barnówko - Mostno Buszewo). Jednakże mimo to wydobycie pokrywa zaledwie 4% krajowego zapotrzebowania na ten surowiec wynoszącego w 2004 r. 21,3 mln ton. Wykres 12. Wydobycie ropy naftowej w Polsce w latach w tys. ton Źródło: opracowanie własne na podstawie [ r.] 38

39 Polski. Tabela 5 przedstawia strukturę wydobycia ropy według regionów Tabela 5. Wydobycie ropy naftowej w Polsce w 2004 r. Wyszczególnienie Wydobycie w tys. ton Udział w % Niż Polski 560,62 64,8 Morze Bałtyckie 253,93 29,3 Karpaty 29,72 3,4 Przedgórze Karpat 21,54 2,5 Łącznie 865,81 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie Największe wydobycie omawianego surowca obserwuje się w regionach najbardziej zasobnych na Niżu Polski i w polskiej strefie ekonomicznej Morza Bałtyckiego. Niemalże 1/3 krajowego wydobycia ropy uzyskiwane jest z jedynego eksploatowanego na Bałtyku złoża - B 3. Według prognoz do roku 2022 wydobycie ze złóż Niżu Polski będących obecnie w eksploatacji będzie się stopniowo zmniejszać, by w 2022 r. osiągnąć 216 tys. ton. Na terenie całego kraju przewiduje się w latach eksploatację na poziomie ok. 780 tys. ton, dzięki zagospodarowaniu istniejących złóż oraz odkryciu nowych. Po 2013 roku oczekiwany jest spadek wydobycia ropy do poziomu ok. 460 tys. ton w roku W 2004 r. w Polsce pozyskano ze złóż własnych, wg różnych źródeł, od 4,3 mld m 3 (Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo) 58 do 5,2 mld m 3 gazu ziemnego (Państwowy Instytut Geologiczny) 59. Wielkości te gwarantują pokrycie od 33% do 40% krajowego zapotrzebowania na ten surowiec, wynoszącego w 2004 r. 13,2 mld m Z. Tatys, Nowe osiągnięcia poszukiwawcze, Nafta & Gaz Biznes, nr 11/ [ ] 59 [ r.] 60 BP Statistical 2005, op. cit., s