Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku dla tłumacza

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Lingwistyki Stosowanej Weronika Szemińska Sposoby reprezentacji wiedzy specjalistycznej w słowniku dla tłumacza Rozprawa doktorska Praca wykonana pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Lukszyna Warszawa 2013

2

3 SPIS TREŚCI WSTĘP 5 CZĘŚĆ I: SŁOWNIK DLA TŁUMACZA 9 1. Pojęcie słownika terminologicznego Słownik terminologiczny a słownik specjalistyczny Charakterystyka słownika terminologicznego Typologia słowników terminologicznych Zasady konstruowania słownika terminologicznego Tłumacz jako użytkownik słownika terminologicznego Tłumacz jako szczególny typ użytkownika Oczekiwania tłumacza względem słownika Koncepcja słownika dla tłumacza Układ słowników 53 CZĘŚĆ II: MODEL UKŁADU SŁOWNIKÓW DLA TŁUMACZA TEKSTÓW Z ZAKRESU PRAWA Przekład tekstów z zakresu prawa Prawo: przedmiot, specyfika, język Teksty prawne i prawnicze Przekład tekstów z zakresu prawa Potrzeby tłumacza tekstów z zakresu prawa względem słownika Model układu słowników Uwagi wstępne Quantum układu Baza danych i makrostruktura układu Mikrostruktura i mediostruktura układu 139

4 Słownik objaśniający Słownik kontrastywny Słownik ekwiwalentów Słownik kombinatoryczny Słownik podręczny Załącznik Powiązania między słownikami układu 154 ILUSTRACJA MODELU 159 PODSUMOWANIE 169 SUMMARY 173 ZUSAMMENFASSUNG 177 BIBLIOGRAFIA 181

5 WSTĘP Zadaniem niniejszej rozprawy jest stworzenie modelu złożonego narzędzia pracy tłumacza tekstów specjalistycznych, a mianowicie zestawu słowników dostosowanych do potrzeb tłumacza jako szczególnego typu użytkownika. Podstawę pracy stanowi założenie, że rodzaj użytkownika słownika oraz rodzaj wiedzy specjalistycznej, jaka ma być w słowniku zaprezentowana, determinują konstrukcję słownika. Założenie to obrazuje poniższy schemat: Wx Ux ST Rys. 1: Relacja między rodzajem wiedzy (W x ) i rodzajem użytkownika (U x ) a typem słownika terminologicznego (ST). 1 A zatem słownik specjalistyczny skonstruowany z myślą o specyficznym rodzaju użytkownika będzie różnił się w swej budowie oraz zawartości od słownika tej samej dziedziny wiedzy stworzonego dla użytkownika innego typu, to jest w inny sposób będzie reprezentował daną wiedzę specjalistyczną. 1 W schemacie tym użyto trzech barw: kolorów czystych żółtego i niebieskiego, poprzez zmieszanie których powstaje mieszany kolor trzeci zielony, który symbolizuje nową jakość wynikającą z połączenia znanych elementów. 5

6 K. Opitz [1990: 1506] wśród użytkowników słowników specjalistycznych wymienia adepta przedmiotu, specjalistę oraz właśnie tłumacza tekstów specjalistycznych: ( ) technical experts frequently delegate foreign-languagerelated components of their tasks to professional translators. Translators are, however, usually language experts by training, and lack expertise in the technical field to which their services are applied; therefore they form the most important group of individuals in need of technical dictionaries. Handling the work of technical experts though not themselves such experts, they require dictionaries of a more sophisticated level of information than the technical dictionary for the lay public or the learner will normally consider adequate and adopt. The existence of that special group, the technical translators, has important implications for lexicographers who design technical dictionaries at the expert level. 2 Niniejsza praca idzie o krok dalej: specyfika pracy tłumacza tekstów specjalistycznych wymaga stworzenia dla niego odrębnego słownika specjalistycznego, który służyłby nie tylko prostemu wyszukiwaniu ekwiwalentów obcojęzycznych, ale też oferował eksplikację konceptów specjalistycznych, prezentował ich systematykę, wskazywał różnice między systemami konceptualnymi w językach będących przedmiotem opracowania, brał pod uwagę ewentualne strategie translacyjne i umożliwiał tłumaczowi świadomy wybór 2 ( ) eksperci danej dziedziny wiedzy często zlecają wykonanie zadań wymagających znajomości języka obcego zawodowym tłumaczom. Jednakże tłumacze są z reguły specjalistami językoznawstwa i nie dysponują wiedzą specjalistyczną z zakresu dyscypliny, w której przychodzi im pracować; dlatego też stanowią oni najistotniejszą grupę odbiorców słowników specjalistycznych. Ponieważ wykonują oni pracę ekspertów w danej dyscyplinie, sami takimi ekspertami nie będąc, potrzebują oni słowników oferujących informacje na poziomie bardziej zaawansowanym niż w przypadku słowników specjalistycznych dla laików lub dla adeptów. Fakt istnienia tej szczególnej grupy odbiorców, to jest tłumaczy tekstów specjalistycznych, ma istotne implikacje dla leksykografów, którzy projektują słowniki specjalistyczne na poziomie eksperckim. (Tłumaczenie wszystkich cytatów W. Sz.) 6

7 odpowiadającego tymże strategiom ekwiwalentu oraz jego zastosowanie w zgodny z normą sposób. Odpowiedź na pytanie, czy warto jest tworzyć słowniki specjalnie dla tłumaczy, wydaje się oczywista: w dzisiejszym globalnym świecie ludzkość coraz bardziej uzależniona jest od komunikacji międzyjęzykowej, która musi zyskiwać na szybkości i precyzji i dotyczy wszystkich już dziedzin życia, w tym dziedzin specjalistycznych. W samej Unii Europejskiej codziennie powstają kolejne dokumenty prawne, które muszą być bezpośrednio dostępne dla wszystkich obywateli, a zatem muszą zostać przetłumaczone na wszystkie języki unijne, w których stają się obowiązującym prawem. Wyposażenie tłumaczy, od których sprawność i jakość owej nieuniknionej komunikacji zależy, w jak najlepsze narzędzia pracy leży w żywotnym interesie społeczeństwa. Zadanie, jakie postawiono niniejszej rozprawie, zostanie zrealizowane w dwóch etapach. Etap pierwszy polega na dokładnym scharakteryzowaniu docelowego użytkownika słownika i określeniu jego potrzeb w oparciu o literaturę przedmiotu, w tym badania przeprowadzone wśród tłumaczy specjalistycznych. W konsekwencji została sformułowana koncepcja słownika dla tłumacza, a następnie koncepcja układu słowników. Etap drugi to zaprezentowanie modelu układu słowników na przykładzie konkretnego rodzaju wiedzy po jej szczegółowej charakterystyce i ustaleniu jej implikacji dla charakteru słownika. Rozprawa została podzielona na dwie części. Część I: SŁOWNIK DLA TŁUMACZA dzieli się na dwa rozdziały. Rozdział 1 omawia pojęcie słownika terminologicznego, jego charakterystykę, typologię słowników terminologicznych oraz główne aspekty ich konstruowania, a mianowicie dziedzinę wiedzy specjalistycznej i odbiorcę słownika. Rozdział 2 charakteryzuje szczegółowo drugi z tychże aspektów użytkownika słownika, a konkretnie tłumacza specjalistycznego jako takiego użytkownika, w tym jego oczekiwania 7

8 i potrzeby względem słownika. W odpowiedzi na owe potrzeby zostaje sformułowana koncepcja słownika dla tłumacza, a następnie koncepcja układu słowników jako optymalnego narzędzia tłumacza. Część II: MODEL UKŁADU SŁOWNIKÓW DLA TŁUMACZA TEK- STÓW Z ZAKRESU PRAWA stanowi propozycję modelu układu słowników w oparciu o analizę wybranej dziedziny wiedzy w postaci prawa. Rozdział 3 omawia specyfikę przekładu tekstów z zakresu prawa, w tym charakteryzuje język prawa, teksty prawne i prawnicze oraz problemy charakterystyczne dla ich przekładu. Konkluzję rozdziału stanowi opis szczegółowych potrzeb tłumacza tekstów z zakresu prawa względem słownika. Rozdział 4 to model układu słowników dla tłumacza tekstów prawa w postaci szczegółowej charakterystyki makrostruktury, mediostruktur i mikrostruktury układu, czy innymi słowy opis poszczególnych słowników wchodzących w skład układu, ich cech wspólnych oraz relacji między nimi. Rozprawę kończy ilustracja modelu w postaci przykładowych haseł ze wszystkich słowników układu oraz podsumowanie. Należy zdać sobie sprawę z faktu, że proponowane rozwiązania nie wiążą się z natychmiastową ich realizacją, tak jak to bywa w wielu innych przypadkach, w tym często z powodów ekonomicznych. Jednak fakt ten nie umniejsza produktywnego charakteru projektu. Niniejsza rozprawa ma za cel stworzenie narzędzi tłumacza specjalistycznego jak najbliższych ideału, aby na ich podstawie możliwe było świadome skonstruowanie narzędzi optymalnych, realizujących maksimum założeń ideału już z uwzględnieniem czynników ekonomicznych i praktycznych. 8

9 CZĘŚĆ I: SŁOWNIK DLA TŁUMACZA 1. POJĘCIE SŁOWNIKA TERMINOLOGICZNEGO 1.1. SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY A SŁOWNIK SPECJALISTYCZNY W literaturze przedmiotu można znaleźć liczne określenia, które zdają się odnosić do tego samego konceptu, na przykład słownik terminologiczny, słownik specjalistyczny i słownik przedmiotowy w literaturze polskiej, Fachwörterbuch, Spezialwörterbuch i terminologisches Wörterbuch w literaturze niemieckojęzycznej, a także specialised dictionary, technical dictionary, LSP dictionary, subject-field dictionary i terminological dictionary w literaturze anglojęzycznej. Dlatego też, rozpoczynając rozdział zatytułowany Pojęcie słownika terminologicznego, warto poświęcić chwilę na określenie ewentualnych różnic między tymi wyrażeniami i uściślenie, o jakiego rodzaju słowniku będzie mowa w dalszej części niniejszej pracy. R. K. K. Hartmann i H. James w dziele pod tytułem Dictionary of Lexicography [2002] umieścili następujące hasła: LSP DICTIONARY, TERMINOLO- GICAL DICTIONARY, SUBJECT-FIELD DICTIONARY, SPECIALISED DICTIONARY oraz TECHNICAL DICTIONARY (pomijamy tu hasła, które jedynie odsyłają do innego artykułu hasłowego). W sprawnym rozróżnieniu pomiędzy owymi wyrażeniami nie pomaga fakt, że hasła te w większości nie zawierają wzajemnych odniesień. Dopiero po uważnym przestudiowaniu opisów tychże słowników, a także kilku dodatkowych haseł odnoszących się do przedmiotu każdego z nich (LANGUAGE FOR SPECIFIC PURPOSES, TERMINOLOGY, TECHNICAL LANGU- AGE) można pokusić się o ustalenie relacji pomiędzy poszczególnymi konceptami. 9

10 Wyrażeniem odpowiadającym najszerszemu pojęciu jest specialised dictionary, słownik specjalistyczny, to jest słownik poświęcony stosunkowo ograniczonemu zbiorowi zjawisk, który w odróżnieniu od słownika ogólnego ( general dictionary ) podaje albo specjalistyczny rodzaj informacji, na przykład idiomatykę, albo dotyczy określonego przedmiotu ( subject field, stąd subject-field dictionary, czyli słownik przedmiotowy). Technical dictionary z kolei ( słownik techniczny, słownik technolektu ) to słownik opisujący technolekt ( technical language ) konkretnej dyscypliny specjalistycznej. Autorzy wyjaśniają, że słowniki takie mogą występować w różnego rodzaju formach: informacje dotyczące technolektu znajdą się i w słownikach ogólnych, i słownikach dla osób uczących się ( learner s dictionary ), i w słownikach języków specjalistycznych ( LSP dictionaries ), przeznaczonych dla neofitów i zaawansowanych adeptów danej dyscypliny, i wreszcie w słownikach terminologicznych ( terminological dictionaries ), przeznaczonych dla ekspertów. Jednocześnie z hasła TECHNICAL LANGUAGE ( technolekt ) można się dowiedzieć, że wyrażenie to jest zasadniczo tożsame z wyrażeniem language for specific purposes ( język specjalistyczny ). Znowuż słownik języka specjalistycznego ( LSP dictionary ) opisuje odmianę języka stosowaną przez ekspertów w danej dyscyplinie. Prawdę powiedziawszy trudno pogodzić tę informację z wyjaśnieniem podanym w uprzednio przytoczonym haśle dotyczącym słownika technicznego. Wreszcie słownik terminologiczny ( terminological dictionary ) to słownik zawierający informacje o języku konkretnej dziedziny specjalistycznej, tak jak określają ją uprawiający ją specjaliści [Hartmann James 2002: 81, 90, 129, 133, 137, 138, 140]. Z kolei w monumentalnym dziele poświęconym słownikom, Wörterbücher: ein internationales Handbuch zur Lexikographie pod redakcją F. J. Hausmanna, K. Opitz [1990: 1505] wyjaśnia, że słownik techniczny, inaczej specjalistyczny ( technical/specialised dictionary ) opisuje segment 10

11 języka, który stwarza szczególne problemy semantyczne lub stylistyczne w pewnych sytuacjach jego użycia. W innej pracy tego autora znaleźć można ściślejsze wyjaśnienie, zgodnie z którym słownik techniczny koncentruje się na segmencie języka ograniczonego za pomocą niejęzykowej sytuacji [Opitz 1983: 163]. W. Martin i H. van der Vliet [2003: 333] natomiast utrzymują, że słownik terminologiczny ( terminological dictionary ) zasadniczo odnosi się do wariantu języka, którym posługują się eksperci danej dziedziny we wzajemnej komunikacji na temat tejże dziedziny. A. Moulin [1983: ] opisuje idealny słownik języka specjalistycznego ( LSP dictionary ) jako zawierający terminy i wyrażenia specjalistyczne; S. Tarp [2003: 114] analizuje słowniki specjalistyczne ( specialized dictionaries ), H. Bergenholtz i S. Nielsen [2006: 281] znowuż piszą o słowniku języka specjalistycznego ( LSP dictionary ). W polskiej literaturze przedmiotu S. Czerni [1977: 9] opisuje słowniki specjalistyczne, natomiast K. Tittenbrun [1988: 35] słowniki terminologiczne, podobnie jak J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 145]. We wszystkich wyżej wymienionych pracach naukowych autorzy decydują się na jedną z przywołanych na wstępie nazw do denotacji zasadniczo tych samych obiektów lub, jak w przypadku Dictionary of Lexicography R. K. K. Hartmanna i H. Jamesa, przywołują wszystkie, jednak bez precyzyjnego określenia granic między ich zakresami pojęciowymi. Można przyjąć, że zgodnie ze swą nazwą słownik terminologiczny opisuje terminy, to jest konwencjonalne wyrazy wchodzące w skład słownictwa specjalistycznego, posiadające swoje ściśle określone i jednoznaczne miejsce w systemie wiedzy specjalistycznej oraz nienacechowane emocjonalnie ani stylistycznie [Lukszyn (red.) 2005: 131]. Z kolei słownik języka specjalistycznego, która to nazwa w języku polskim przeważnie skracana jest do formy słownik specjalistyczny, będzie obejmował szerszy zakres, ponieważ język specjalistyczny nie ogranicza się do leksykonu terminologicznego, ale posiada 11

12 też własne reguły wprowadzania jednostek terminologicznych do tekstu, to jest swoją składnię kognitywną, która determinuje strukturę tekstów [Lukszyn Zmarzer 2006: 13]. Jednocześnie jednak można znaleźć opisy podtypów słowników terminologicznych, na przykład słownika kombinatorycznego, frazeologicznego czy przekładowego, które wskazują na fakt, że również w słowniku terminologicznym można znaleźć informacje wykraczające poza ścisły zakres terminów. Rozróżnienie pomiędzy tymi dwoma typami zasadza się więc nie na zakresie słownictwa, ale na sposobie jego opisu. Słownik terminologiczny ujmuje hasło jako paradygmatyczną jednostkę kognitywną, zaś zastosowana technika leksykograficzna dąży do określenia miejsca owej jednostki w systemie wiedzy specjalistycznej [Lukszyn Zmarzer 2006: 129, 133]. Słownik języka specjalistycznego to słownik językowy, to znaczy taki, który ujmuje hasło jako jednostkę językową i opisuje jej miejsce w systemie lingwistycznym. Rozumienie to potwierdzają P. A. Fuertes-Olivera i S. Nielsen [2011: ] w odniesieniu do słowników dwujęzycznych/przekładowych: słowniki terminologiczne rejestrują i analizują terminy poprzez opis różnic i podobieństw między konceptami, terminami i systemami terminologicznymi, podczas gdy słowniki specjalistyczne oferują pomoc w rozwiązywaniu trudności pojawiających się na różnych etapach tłumaczenia. Powyższe rozważania odnoszą się w większości do słowników idealnych, do pewnych modeli. W praktyce rzeczywiste słowniki rzadko realizują wszystkie cechy idealnych typów leksykograficznych, a raczej stanowią swego rodzaju hybrydy, łączące charakterystyki przypisywane różnym typom. Jeżeli w kręgu leksykografów i terminografów nie udało się jednoznacznie określić granic między poszczególnymi rodzajami słowników, trudno oczekiwać tego od wydawców. W dalszej części niniejszej pracy będziemy posługiwać się określeniem słownik terminologiczny (a dalej ewentualnie uściślonym wyrażeniem 12

13 słownik prawa ) jako odnoszącym się do opracowań leksykograficznych, które nie tylko reprezentują słownictwo specjalistyczne danej dziedziny wiedzy, ale i swoją strukturą odzwierciedlają strukturę tejże wiedzy, co stanowi jedno z założeń niniejszej rozprawy. Zakres, w jakim dany słownik wykroczy poza ścisły opis terminów, zależy od funkcji, jaką ma on pełnić. Słowniki terminologiczne najłatwiej jest scharakteryzować w porównaniu ze słownikami encyklopedycznymi i językowymi. W słownikach językowych hasło traktowane jest jako struktura semantyczna o właściwościach tekstotwórczych. W takim słowniku należy ustalić repertuar stałych kontekstów użycia danej jednostki. Hasło w słowniku encyklopedycznym natomiast postrzegane jest jako jednostka organizowania przestrzeni pojęciowej jako historyczno-kulturowego tworu. Wreszcie w słowniku terminologicznym hasło stanowi paradygmatyczna jednostka kognitywna, zaś zadaniem leksykografa jest określenie stosunku jednostki hasłowej do jednostek tego samego rzędu [Lukszyn Zmarzer 2006: ]. 3 Słownikom terminologicznym stawia się zasadniczo następujące cele: rejestracja, ujednolicenie i upowszechnienie aktualnej terminologii, wprowadzanie nowych terminów, ułatwienie czytania i tłumaczenia tekstów o charakterze informacyjnym [Czerni 1977: 9]. Realizując pierwszy z nich, słowniki terminologiczne pozwalają ustalić poziom kompletności i kohezji leksykonów terminologicznych i określić ich granice [Sager 1989: 169]. Obok funkcji rejestracyjnej słowników terminologicznych wymienić należy też ich charakter kodyfikacyjny i normalizacyjny, aczkolwiek funkcję tę niejednokrotnie przypisują słownikom ich użytkownicy, nie zaś autorzy 3 I. Burchanow [1999: 27-28] stosuje po części podobny podział, a mianowicie na słowniki encyklopedyczne/encyklopedie (których zadaniem jest prezentowanie wiedzy naukowej i informacji faktograficznych) i słowniki językowe/filologiczne (podające informacje językoznawcze, pozwalające użytkownikowi na poprawne stosowanie wyrażeń językowych), zaś słowniki terminologiczne stanowią podgatunek słowników encyklopedycznych. 13

14 [Tittenbrun 1988: 35]. Funkcja normalizacyjna słowników realizowana jest za pomocą różnorodnych środków, na przykład poprzez dobór podanych informacji, zastosowanie symboli i innych oznaczeń wskazujących na status danego wyrażenia (na przykład kolokwializm, wyrażenie potoczne, dialektalne, przestarzałe), a także dodanie komentarzy odnośnie zastosowania, które rekomendują dany wariant bądź przestrzegają przed jego użyciem. Wpływ wszelkich tego typu środków na użytkownika jest zdaniem L. Zgusty [1989: 75-76] szczególnie duży w przypadku słowników terminologicznych ze względu na specjalistyczny charakter wiedzy nie każdy czytelnik może ocenić trafność proponowanych w słowniku rozwiązań. Jeżeli jednak użytkownikiem takim będzie profesjonalny tłumacz dysponujący pewnym doświadczeniem w swoim zawodzie, zapewne będzie on bardziej krytyczny wobec słownika, a tym samym aspekt normatywny opracowania zostanie osłabiony. Cel trzeci, to znaczy ułatwienie czytania i tłumaczenia tekstów o charakterze informacyjnym, G. Neubert [1990: 70] formułuje w następujący sposób: Das Fachwörterbuch von heute muß das Übersetzen der Texte von morgen mit dem Wortgut von gestern ermöglichen. 4 Tłumaczenia wymagają bowiem przede wszystkim teksty najnowsze, często o charakterze nowatorskim, a zatem zawierające nowe wyrażenia. Wypełnienie tego zadania wiąże się więc nierozerwalnie z zadaniem wprowadzania nowych terminów. Wiąże się z nim też funkcja dydaktyczna słowników, które w każdym wypadku jako makroznaki wiedzy specjalistycznej są opracowaniami służącymi poszerzaniu i pogłębianiu wiedzy przez ich czytelnika [Béjoint 2000: 18; Lukszyn 2010: 92]. Zadania słowników terminologicznych można podsumować, posługując się następującym sformułowaniem użytym przez J. Lukszyna [2005: 114]: 4 Dzisiejszy słownik specjalistyczny musi umożliwić tłumaczenie tekstów jutra za pomocą słownictwa z wczoraj. 14

15 ( ) zadaniem podstawowym słownika terminologii fachowej nie jest rejestracja leksykonu danego technolektu w całej jego rozciągłości, lecz odtwarzanie systemu pojęć, który stanowi treść wiedzy profesjonalnej CHARAKTERYSTYKA SŁOWNIKA TERMINOLOGICZNEGO Poszczególne elementy charakterystyki słownika terminologicznego można przedstawić za pomocą następującego schematu: QUANTUM mikrostruktura ST makrostruktura PORZĄDEK FORMA mediostruktura Rys. 2: Relacje między elementami charakterystyki słownika terminologicznego (ST). Koniecznie należy tu wspomnieć o kolejnej rozbieżności terminologicznej, która mogłaby spowodować pewne niejasności. Większość naukowców wymienia wyłącznie makrostrukturę i mikrostrukturę, czasem również mediostrukturę słownika, nie wyróżniając oddzielnie quantum, formy i porządku, ale włączając je w opis pozostałych trzech charakterystyk. I tak na przykład makrostruktura S. Nielsena [1994: 77-79] odpowiada opisanej poniżej formie, zaś makrostruktura T. Roelckego [2005: ], H. K. Mikkelsena [1991: 105] i R. Gouwsa [2003: 39-40] pojęciu, które 15

16 tu opisano jako porządek. Podział nieco bardziej rozbudowany stosuje R. K. K. Hartmann [2001: 62-67], który wyróżnia strukturę tekstową, makrostrukturę, mikrostrukturę, mediostrukturę, strukturę dostępu ( access structure zestaw wskaźników pozwalających odszukać dany artykuł hasłowy, którego miejsce wyznacza pewien porządek zewnętrzny wobec słownika [por. Wiegand 2007: 189]; tę z kolei S. Nielsen określa mianem mediostruktury) oraz strukturę dystrybucyjną [por. Bergenholtz Tarp 2005], i podziela rozumienie pojęcia makrostruktury proponowane przez terminografów takich jak J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006], M. Łukasik [2007], Ł. Karpiński [2009] i inni. W niniejszej pracy zastosowano podział według tej właśnie szkoły naukowej, zaś odwołania do prac innych naukowców poczyniono z zastrzeżeniem istniejących różnic terminologicznych. Pojęcie quantum odnosi się do ograniczenia zasobu jednostek w słowniku, które to ograniczenie przeprowadza się ze względu na ich wartość systemową. Pod tym kątem można wyróżnić terminy bazowe, stanowiące podstawę danego systemu i określające kierunek modelowania teoretycznego, terminy pochodne, inaczej wtórne, które odzwierciedlają styl myślenia naukowego, i terminy kluczowe porządkujące i w pewnym sensie zamykające określoną przestrzeń konceptualną [Lukszyn Zmarzer 2006: 34-35]. W zależności od przyjętego quantum można więc stworzyć słownik pełnobranżowy, czyli odtwarzający pełny leksykon terminologiczny, słownik podręczny, to znaczy ujmujący koncepty bazowe oraz pochodne bezpośrednie pierwszego i drugiego rzędu, lub słownik bazowy, zawierający wyłącznie koncepty bazowe i pochodne bezpośrednie pierwszego rzędu. Przy ustalaniu porządku słownika możliwe są zasadniczo dwa podejścia: semazjologiczne i onomazjologiczne. Podejście semazjologiczne, określane też mianem językowego, oznacza, że punktem wyjścia jest wyraz jako znak konceptu. W ramach tego podejścia konstruowane są słowniki uporządkowane alfabetycznie, przy czym porządek alfabetyczny może być ściśle 16

17 inicjalny, nieściśle inicjalny oraz finalny (a tergo). Porządek alfabetyczny ściśle inicjalny oznacza uporządkowanie wyrazów hasłowych wyłącznie według kolejnych liter alfabetu, przy czym możemy wyróżnić porządek alfabetyczny prosty oraz porządek alfabetyczny niszujący, gdzie wyrazom hasłowym pierwszego rzędu podporządkowane są wyrazy hasłowe drugiego rzędu, które jednak pod względem alfabetycznym poprzedzają kolejne wyrazy hasłowe pierwszego rzędu. Porządek alfabetyczny nieściśle inicjalny oznacza zastosowanie gniazdowania, to jest wyrazom hasłowym pierwszego rzędu podporządkowane są wyrazy hasłowe drugiego rzędu, które nie muszą poprzedzać kolejnych wyrazów hasłowych pierwszego rzędu pod względem alfabetycznym. Wreszcie porządek finalny zakłada ustawienie wyrazów hasłowych w porządku alfabetycznym według ich liter końcowych [Gouws 2003: 39-41; Roelcke 2005: ]. Podejściu semazjologicznemu przeciwstawia się podejście onomazjologiczne, które wiąże się z porządkowaniem według znaczeń wyrazów, a nie ich formy. W ramach tego podejścia możemy wymienić słowniki tematyczne (modułowe), których bazę stanowi pole terminologiczne, słowniki systemowe, to jest odtwarzające paradygmaty terminologiczne, słowniki asocjacyjne, bazujące na pojęciu serii terminologicznej, słowniki frekwencyjne oraz tezaurusy, czyli słowniki prezentujące jednostkę wraz z zakodowaną składnią logiczną [Lukszyn Zmarzer 2006: ]. Powyższy podział został zobrazowany na schemacie na następnej stronie (Rys. 3). Podejście onomazjologiczne w naturalny sposób wiązane jest z terminologią, wychodzi bowiem od konceptu, czyli mentalnej reprezentacji pewnego zestawu charakterystyk danego przedmiotu w ramach wiedzy specjalistycznej [ISO : 2], i kojarzy go z jego językową desygnacją w postaci terminu [Sager 1989: 167]. Do zalet podejścia onomazjologicznego należy fakt, że pozwala ono na wykrycie luk terminologicznych, zaś w słownikach dwujęzycznych przyczynia się do pewnej oceny ekwiwalencji terminów. 17

18 Co ważne dla użytkowników, słownik w porządku wywodzącym się z podejścia onomazjologicznego odtwarza istotne związki między konceptami i pozwala lepiej przyswoić sobie wiedzę specjalistyczną [Arntz Picht Mayer 2002: 190]. PORZĄDEK podejście semazjologiczne podejście onomazjologiczne alfabetyczny tematyczny ściśle inicjalny finalny systemowy prosty niszujący asocjacyjny nieściśle inicjalny tezauryzujący frekwencyjny Rys. 3: Rodzaje porządku w słownikach terminologicznych. H. K. Mikkelsen [1991: ] zwraca uwagę, że systematyzacja artykułów hasłowych w słownikach w porządku niealfabetycznym staje się najważniejszą informacją. Lektura wertykalna, lektura listy haseł, pozwala poznać strukturę danej dziedziny wiedzy specjalistycznej, podczas gdy lektura w wymiarze horyzontalnym w ramach danego artykułu hasłowego umożliwia poznanie znaczenia konkretnej jednostki. Co się jednak wiąże 18

19 z takim porządkiem słownika to konieczność posiadania pewnej znajomości danej dziedziny, w przeciwnym razie niemożliwym byłoby odnalezienie konkretnego hasła. Dlatego też H. K. Mikkelsen [1991: 101, 104] uznaje podejście onomazjologiczne za sensowne wyłącznie w przypadku słowników jednojęzycznych. Jeżeli słownik ma być wykorzystywany do tłumaczenia, konieczne jest zastosowanie podejścia semazjologicznego, zgodnie z praktyką samego tłumaczenia: tłumacz znajduje nieznany wyraz, a zatem formę językową, i dla niej szuka ekwiwalentu; punktem wyjścia nie jest zatem znaczenie. Słowniki mające wspomóc tłumaczenie powinny oferować jak najłatwiejszy dostęp do informacji, nawet za cenę utraty znacznej części danych o kontekście specjalistycznym danego konceptu. 5 Idąc o krok dalej, K. Opitz [1983: 173] jednoznacznie deklaruje, że porządek tematyczny w słownikach terminologicznych jest wręcz przestarzały i nie nadaje się do stosowania, a mianowicie dlatego, że po pierwsze nie ma potrzeby powielać funkcji spełnianych przez podręczniki, a po drugie stopień złożoności nowych dziedzin wiedzy praktycznie uniemożliwia odzwierciedlenie ich struktur w słowniku. Struktura słownika nie powinna wymagać od użytkownika znajomości danej dziedziny wiedzy ani zmuszać go do przyswajania niechcianych, nieistotnych informacji. Jedynym rozwiązaniem praktycznym i ekonomicznym jest więc porządek alfabetyczny [Opitz 1990: 1509]. Kolejnym elementem charakterystyki słownika jest jego forma. Z tego punktu widzenia słowniki można podzielić na haplomorficzne, to znaczy o formie prostej (na przykład wyłącznie w porządku alfabetycznym), i słowniki polimorficzne, charakteryzujące się złożonością struktury (zawierające 5 Nota bene H. K. Mikkelsen automatycznie wiąże określenie słownik terminologiczny ( terminological dictionary ) z podejściem onomazjologicznym. W przypadku zastosowania porządku alfabetycznego nie ma już mowy o słowniku terminologicznym, ale o przekładowym słowniku specjalistycznym ( special language translation dictionary ), co przyczynia się do wyjaśnienia kwestii terminologicznych poruszonych w części 1.1. niniejszej pracy. 19

20 więc na przykład tabele, indeksy, opis metajęzyka etc.). S. Nielsen [1994: 77-79] uściśla, że forma prosta zakłada obecność dwóch komponentów: wstępu i listy artykułów hasłowych (praktycznie nie zdarza się, żeby słownik składał się dosłownie tylko z listy haseł), natomiast w słownikach polimorficznych można wyróżnić takie, gdzie komponenty są ze sobą wewnętrznie powiązane, oraz takie, gdzie relacji tej nie ma. Wybór formy uzależniony jest od funkcji, jaką ma pełnić słownik. Jeżeli priorytetem jest ograniczenie konieczności wielokrotnego wyszukiwania, wszystkie informacje podane są wyłącznie w pojedynczych artykułach hasłowych. Kiedy za cel stawia się skrócenie artykułów hasłowych i tym samym zwiększenie ich przystępności, uniknięcie powtórzeń, zaoszczędzenie miejsca oraz zaoferowanie użytkownikowi systematycznego objaśnienia na temat przedmiotowej dyscypliny, wówczas sporą część informacji przenosi się do artykułów przeglądowych lub niezależnych komponentów słownika, zawierających odsyłacze do artykułów lub nie. Ponadto możliwe jest zastosowanie rozwiązań pośrednich [Bergenholtz Nielsen 2006: 289]. Złożoność formy słownika terminologicznego uznaje się obecnie już nie za możliwość, ale za konieczność. Jak stwierdza A. Waszczuk [2004: 214], obok struktury zewnętrznej, każdy prawidłowo skonstruowany słownik powinien posiadać również przejrzystą i logiczną strukturę wewnętrzną «słownik w słowniku». Ów słownik w słowniku to specjalnie stworzony system wewnętrznej organizacji materiału w postaci zestawu oznaczeń, który ma za zadanie umożliwić szybkie i precyzyjne odszukiwanie danych terminów oraz umieszczenie ich w siatce konceptualnej, czyli innymi słowy odtworzenie paradygmatu terminologicznego. Podstawowymi narzędziami takiego wewnętrznego systemu porządkowania są indeksy, odsyłacze, kwalifikatory, symbole graficzne, skróty, kroje czcionek oraz sposoby uszeregowania haseł [Waszczuk 2004: ]. 20

21 Granice ilościowe oraz strukturę wewnętrzną słownika determinuje jego makrostruktura, czyli zestaw parametrów określających miejsce leksykonu terminologicznego w systemie ogólnej wiedzy człowieka. Parametry te można podzielić na ilościowe (wyznaczające korpus tekstów, a tym samym objętość słownika), konceptualne (określające sposób odtworzenia pionowych i poziomych struktur terminologicznych) oraz strukturalne (dotyczące rodzajów mediostruktur i sposobów ich reprezentacji). Ustalenie takiego zestawu parametrów umożliwia określenie optymalnej objętości słownika i odpowiedniego stosunku konceptów należących wyłącznie do danego leksykonu terminologicznego do konceptów wspólnych dla różnych leksykonów, oraz wypracowanie techniki terminograficznej [Lukszyn Zmarzer 2006: ]. W wersji uproszczonej makrostruktura rozumiana jest jako uporządkowany zestaw wszystkich wyrazów hasłowych [np. Hartmann 2001: 64]. H. Béjoint [2000: 12] zwraca uwagę, że jakkolwiek nie można sobie wyobrazić słownika bez makrostruktury (wszystkie słowniki muszą bowiem posiadać listę oddzielnych wyrazów hasłowych), jej charakter strukturalny pozostaje niejasny, gdyż żadnego zbioru leksykalnego nie da się zdefiniować z taką precyzją, by uniemożliwić usunięcie lub dodanie jakiegoś artykułu hasłowego. Zdawałoby się, że pogląd ten potwierdza fakt, iż w odróżnieniu od słownika terminologicznego leksykon terminologiczny jest strukturą dynamiczną, pozostającą w ciągłym ruchu, co sugeruje niemożność jego ostatecznego określenia. Z drugiej strony jednak jeżeli przyjąć, że zadaniem podstawowym słownika terminologii fachowej nie jest rejestracja leksykonu danego technolektu w całej jego rozciągłości, lecz odtwarzanie systemu pojęć, który stanowi treść wiedzy profesjonalnej [Lukszyn 2005: 114], to dzięki określeniu odpowiednich parametrów, takich jak na przykład zakres chronologiczny korpusu i rodzaj tworzących go źródeł oraz stopień 21

22 terminowości jednostek, terminograf jest w stanie precyzyjnie wskazać granice leksykonu w ramach przyjętych założeń. Mikrostruktura słownika rozumiana jest jako sposób organizacji hasła w słowniku i przejawia się w porządku artykułu hasłowego, w którym odtworzony zostaje system utrwalonych relacji semantycznych w ramach paradygmatu terminologicznego. Skład mikrostruktury słownika bezpośrednio zależy od struktury pola konceptualnego danego leksykonu terminologicznego [Lukszyn Zmarzer 2006: 135, ], określa się go natomiast za pomocą parametrów terminograficznych: formalnych, etymologicznych, leksykalnych, asocjacyjnych, pragmatycznych, ilustracyjnych oraz graficznych [Łukasik 2007: 21-22]. Generalnie artykuł hasłowy składa się z trzech elementów: reprezentacji, eksplikacji i demonstracji. Reprezentacja obejmuje głównie zapis graficzny danego wyrazu hasłowego. Do eksplikacji należą objaśnienie znaczenia, informacje gramatyczne i dane odnośnie użycia wyrazu. Demonstracja z kolei stanowi dowód występowania wyrażenia w tekstach i przyjmuje formę cytatów z autentycznych tekstów oraz przykładowych zdań proponowanych przez autora słownika [Schaeder 1981: ]. Za szczególnie relewantne w przypadku słowników terminologicznych T. Roelcke [2005: ] uważa następujące klasy danych, jakie powinny zostać ujęte w mikrostrukturze: - dane o znaku wyraz hasłowy wraz z informacjami odnośnie pisowni, wymowy i zasad tworzenia innych form gramatycznych (np. liczby mnogiej w przypadku rzeczowników), - dane formalne informacje gramatyczne odnośnie odmiany, słowotwórstwa i syntaktyki, - dane o znaczeniu opis znaczenia, ewentualnie uzupełniony o dalsze informacje semantyczne, jak antonimy czy hiperonimy, - dane encyklopedyczne informacje pozajęzykowe, 22

23 - dane pragmatyczne informacje odnośnie stylistyki, przynależności wyrażenia do konkretnej dziedziny wiedzy czy typu tekstów, - dane dokumentacyjne informacje o użyciu wyrażenia i umożliwiające sprawdzenie danych. Szczególnie ważnym elementem artykułu hasłowego jest definicja, o czym przekonuje między innymi następujące stwierdzenie H. E. Wieganda [2007: 185]: Sie dienen der Fixierung des Gebrauchs der Termini und haben damit eine gegenstandskonstitutive Funktion. Im Zuge des Ausbaus und der Weiterentwicklung einer Theorie müssen sie überprüft und gegebenenfalls an den neuen Stand angepasst werden. 6 Format definicji stosowanej w słowniku terminologicznym budzi liczne dyskusje oraz stanowi przedmiot wielu rozpraw. J. Wierzchowski [1978: 30] kontrastuje dwa typy definicji: encyklopedyczną i słownikową. Definicja encyklopedyczna objaśnia znaczenie wyrazu i podaje szczegółowe dane pozwalające zrozumieć treść pojęcia, do którego przedmiotowy wyraz się odnosi. Definicja słownikowa zaś koncentruje się nie tylko na samym znaczeniu wyrazu, które objaśnia możliwie zwięźle, ale również na istotnych cechach jego treści, zakresie zastosowania, związkach wyrazowych oraz wartości gramatycznej. Podział ten odpowiada w gruncie rozróżnieniu proponowanemu przez J. Lukszyna i W. Zmarzer [2006: ], a mianowicie na definicję realną, która odwołuje się do zbiorów przedmiotów i dąży do jednoznacznego ich scharakteryzowania, oraz definicję nominalną, dotyczącą wyrazów, odwołującą się do pewnego zasobu leksykalnego. Definicje typowo terminologiczne dzielą się na intensjonalne oraz ekstensjonalne. Definicja intensjonalna, będąca klasycznym rodzajem definicji 6 Służą one ustaleniu zakresu użycia terminów, tym samym pełniąc funkcję konstytutywną. W trakcie rozbudowywania i rozwijania teorii definicje muszą zostać sprawdzone i w razie potrzeby dopasowane do nowego stanu wiedzy. 23

24 naukowej, określa miejsce konceptu w systemie konceptualnym (poprzez charakterystykę rodzajową) oraz podaje jego cechy wyróżniające (poprzez charakterystykę dystynktywną). Definicja ekstensjonalna z kolei oznacza zakres danego pojęcia, czyli wymienia należące do niego obiekty [Geeraerts 2003: 88-90; Lukszyn Zmarzer 2006: 118, por. też Lukszyn (red.) 2005: 24]. Definiowanie znaczeń wyrazów powinno odbywać się w zgodzie z następującymi zasadami: definicja powinna sprowadzać pojęcie nieznane do pojęcia znanego, znaczenia wyrażeń definiujących i definiowanych muszą być tożsame, to znaczy definicja musi zawierać wszystkie konieczne i wystarczające cechy semantyczne znaczenia [Apresjan 1972: 40]. Uściślając, objaśnienie powinno zawierać wszystkie semantyczne komponenty, które są niezbędne dla pełnego opisu znaczenia wyrazu, pomijać zaś komponenty zbyteczne [Jordanskaja 1972: ]. Można tu dodać kolejne dwie zasady, a mianowicie wyraz definiowany i definiujący go ciąg nie mogą tworzyć pośredniego lub bezpośredniego błędnego koła, oraz definicja powinna mieć budowę rozczłonkowaną, a nie stanowić wyliczenie bliskoznacznych bądź tożsamych jednostek [Grochowski 1982: ]. Następnie, zgodnie z przytoczoną przez J. Lukszyna i W. Zmarzer [2006: 120] zasadą systemowości, definicja musi odzwierciedlać system konceptualny w miniaturze, pozwalać na odtworzenie relacji definiowanego pojęcia z pozostałymi jednostkami systemu. Ponadto definicja powinna być jednozdaniowa, krótka i treściwa ( ani jednego nadmiarowego słowa w definicji ), powoływać się na pojęcia pierwotne, stworzona na podstawie najbliższego pojęcia nadrzędnego oraz unikać powoływania się wprzód [Nowicki 1979: 23-27]. Wymienność terminu definiowanego oraz jego definicji nie oznacza jednak ich tożsamości pod względem poziomu języka. Jak wskazuje T. Piotrowski [1994b: 141], definicje należą do metajęzyka, to jest znajdują 24

25 się na innym poziomie języka niż wyrazy, które są objaśniane, są one na innym poziomie abstrakcji. Należy stąd wnioskować, że przy konstruowaniu słownika niezbędne jest stworzenie odpowiedniego do jego materiału i przeznaczenia, jednolitego kodu, który posiadałby własny słownik oraz składnię, i za pomocą którego przedstawione byłoby znaczenie wszystkich jednostek [Jordanskaja 1972: 105]. W tym miejscu warto dodać, że szczególną wagę w przypadku definiowania terminów ma fakt jego arbitralności. Definiowanie nie jest bowiem, jak zastrzega M. Grochowski [1982: 115], wyjaśnianiem znaczeń wyrażeń, lecz procedurą polegającą na nadawaniu znaczeń wyrażeniom. Terminem może stać się każde wyrażenie o dowolnym kształcie, niezależnie od tego, czy istnieje ono w danym języku naturalnym, czy nie. ( ) Osoba definiująca dany termin ma prawo wyboru znaczenia dla danego terminu, czyli może ustalić w sposób arbitralny takie lub inne wyjaśnienie. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że struktura słownika na poziomie mikro jest nierozerwalnie związana z ustaleniami przyjętymi na poziomie makro dla całego słownika [Miodunka 1989: 243] oraz że zarówno ogólna koncepcja słownika, jak i organizacja hasła mają za zadanie odzwierciedlenie struktury utrwalanego leksykonu terminologicznego w adekwatny sposób. H. Béjoint [2000: 12-13] uznaje tę cechę za wyróżniającą słownik na tle innych dzieł o strukturze podwójnej: The differentiating characteristic of the dictionary lies in the fact that its two structures interact: all the entry-words that make up the macrostructure receive microstructural information, and all the words used in the microstructure must normally 25

26 be included and treated in the macrostructure: the dictionary is closed. 7 Kwestię tę podejmuje również L. Bray [1989: 136], pisząc o słowniku jako książce dwuwymiarowej: lekturę artykułu hasłowego (wymiar horyzontalny) siłą rzeczy poprzedza odszukanie owego artykułu, w którym to celu konieczna jest lektura listy haseł (wymiar wertykalny). Pojęcia makrostruktury i mikrostruktury słownika można sprowadzić do pojęć makrotekstu i mikrotekstu: Le texte du dictionnaire, texte discontinu, ou macro-texte lexicographique, est une série structurée de textes continus, les articles ou micro-textes lexicographiques. 8 Również W. Miodunka [1989: 224] podkreśla, że słownik jest tekstem przerywanym, składającym się z części, które stanowią pewnego rodzaju gatunek literacki, zaś połączone tworzą logiczną całość. Czytelność i przystępność słownika muszą zostać zapewnione na obu poziomach: makrotekstu poprzez odpowiednie formatowanie, typografię etc. oraz mikrotekstu poprzez typograficzne rozróżnienie poszczególnych rodzajów informacji. Tylko to gwarantuje powodzenie wyszukiwania informacji w słowniku, którego strategia również ma związek z podziałem struktury słownika na wymiar makro i mikro, co obrazuje następujący schemat: 7 Wyróżniającą charakterystyką słownika jest fakt, że jego dwie struktury wzajemnie na siebie oddziałują: wszystkie wyrazy hasłowe tworzące makrostrukturę są opisane w mikrostrukturze, zaś wszystkie wyrażenia użyte w mikrostrukturze powinny normalnie znaleźć się w makrostrukturze: w ten sposób słownik jest «zamknięty». 8 Tekst słownika, tekst nieciągły, czy też makrotekst leksykograficzny, jest to ustrukturyzowana seria tekstów ciągłych: artykułów czy też mikrotekstów leksykograficznych. 26

27 m a k r o s t r u k t u r a m i k r o s t r u k t u r a start koniec 1 wybór słownika NIE TAK powodzenie? 2 ustalenie kłopotliwego wyrazu 7 odniesienie do kontekstu wyjściowego 3 ustalenie formy podstawowej 6 odnalezienie odpowiedniej informacji 4 poszukiwanie wyrazu hasłowego 5 znalezienie właściwego podpunktu Rys. 4: Makro- i mikrostruktura w strategii wyszukiwania informacji w słowniku [Hartmann 1989: 105]. Pojęcie mediostruktury słownika stosuje się do słowników w porządku modułowym; oznacza ono relację pomiędzy strukturą artykułu hasłowego a strukturą pojedynczego modułu. Samo określenie moduł, chociaż 27

28 stosowane w różnych gałęziach nauki, wciąż wymyka się precyzyjnej definicji. Wywodzi się ono od łacińskiego wyrazu modulus, czyli miara, najczęściej jednak używane jest dla oznaczenia pełniących ustaloną funkcję, do pewnego stopnia samodzielnych elementów większej całości. Przykładem mogą być podzespoły urządzeń, fragmenty programów komputerowych czy elementy budowlane. Na potrzeby terminografii J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 131] definiują moduły jako złożone komponenty systemu o różnej budowie, pełniące w ramach całości własne funkcje, skoordynowane z funkcjami innych modułów. Zadaniem modułów jako jednostek strukturalnych słownika terminologicznego jest odzwierciedlenie modułowej budowy danego leksykonu terminologicznego, przy czym charakter konkretnego modułu decyduje o strukturze zawartych w nim artykułów hasłowych. Według niektórych badaczy pojęcie mediostruktury obejmuje system powiązań między artykułami hasłowymi i ewentualnymi innymi częściami słownika. Powiązania takie można osiągnąć za pomocą indeksu bądź odsyłaczy, przy czym odsyłacze można podzielić na odsyłacze pomiędzy poszczególnymi artykułami hasłowymi oraz odsyłacze wewnątrz artykułów. Ze względu na rodzaj informacji, do których dany odsyłacz kieruje, możemy wyróżnić: odsyłacze onomazjologiczne (do opisu znaczenia), odsyłacze encyklopedyczne (do informacji o desygnacie), odsyłacze frazeologiczne (w przypadku terminów wielowyrazowych), odsyłacze relacyjne (do synonimów, antonimów, hiperonimów etc.), odsyłacze asocjacyjne (do przenośni), odsyłacze wariantowe (do informacji o dziedzinie wiedzy i użyciu, na przykład w określonych gatunkach tekstów), i odsyłacze dokumentacyjne (do źródeł) [Roelcke 2005: ]. Decyzje odnośnie poszczególnych elementów słownika jaką zastosować formę, jaki porządek, jaką makro- czy mikrostrukturę etc., czyli innymi słowy w jaki sposób zaprezentować informację w słowniku determinować powinna nie chęć stworzenia słownika zgodnie z regułami określonego typu, 28

29 ale potrzeby użytkownika słownika oraz charakter danej wiedzy specjalistycznej, o czym więcej zostanie powiedziane w części 1.4. niniejszej rozprawy TYPOLOGIA SŁOWNIKÓW TERMINOLOGICZNYCH Słowniki można klasyfikować ze względu na różnorodne kryteria. Spośród kryteriów, jakie R. K. K. Hartmann [2001: 71-73] proponuje dla typologii słowników języka ogólnego, następujące można swobodnie zastosować dla słowników terminologicznych: - ilość uwzględnionych języków słowniki jednojęzyczne słowniki dwujęzyczne słowniki wielojęzyczne - sposób finansowania słowniki akademickie słowniki komercyjne - wiek użytkowników słowniki szkolne słowniki dla dorosłych - wielkość słowniki wielkie słowniki podręczne słowniki małe słowniki kieszonkowe - poziom złożoności wyrazu hasłowego słowniki cząstek słowotwórczych słowniki idiomów słowniki wyrazów złożonych 29

30 słowniki kolokacji słowniki skrótów - prymarny język na rynku słowniki dla rodzimych użytkowników języka słowniki dla obcokrajowców - zasięg czasu słowniki diachroniczne słowniki synchroniczne - podejście lingwistyczne słowniki preskryptywne słowniki deskryptywne - sposób dostępu słowniki alfabetyczne słowniki tematyczne słowniki obrazkowe słowniki frekwencyjne słowniki chronologiczne. P. Swanepoel [2003: 46] rozpoczyna od podziału samych kryteriów na kategorie: w ramach kategorii ogólnych wyróżnia status wyrazu hasłowego i informacji na jego temat (podział na słowniki językowe i encyklopedyczne), ilość języków (słowniki jedno- i wielojęzyczne), okres (słowniki diachroniczne i synchroniczne) oraz warstwę i/lub zakres słownictwa (słowniki pełne, małe, standardowe). W ramach kategorii makrostruktury słownika wyróżniono kryterium warstwy i zakresu słownictwa oraz zasad jego porządkowania (słowniki alfabetyczne, słowniki konceptualne oraz ich kombinacje). Wreszcie do kategorii mikrostruktury należą następujące kryteria: rodzaj podanych informacji gramatycznych oraz sposób ich uporządkowania w ramach artykułu hasłowego. 30

31 Podobną typologię stosuje P. Żmigrodzki [2008: 80-91], który dodaje jednak kilka kryteriów w stosunku do typologii R. K. K. Hartmanna, a mianowicie: przeznaczenie (podział na słowniki popularne i naukowe/akademickie), stosunek do kategorii znaczenia (słowniki semazjologiczne i onomazjologiczne), okoliczności wykorzystania (słowniki pasywne i aktywne) oraz forma utrwalenia (słowniki papierowe i elektroniczne). Pojawił się tu podział, który stosuje wielu naukowców, a mianowicie na słowniki aktywne i pasywne. Słownik aktywny pomaga użytkownikowi w tworzeniu tekstu w języku docelowym, podaje liczne odpowiedniki tłumaczeniowe wraz z informacjami semantycznymi, stylistycznymi, syntaktycznymi, kombinatorycznymi i pragmatycznymi oraz opisuje relację między językiem docelowym a wyjściowym. Z kolei słownik pasywny umożliwia rozumienie tekstu źródłowego poprzez podanie zaledwie jednego, dwóch odpowiedników [Honselaar 2003: ]. A. M. Al-Kasimi [1983: 157] idzie nawet o krok dalej i proponuje dalszą klasyfikację słowników aktywnych i pasywnych, a mianowicie w zależności od tego, który język jest językiem ojczystym użytkownika: użytkownik cel ROZUMIENIE PRODUKCJA J1 1 użycie pasywne J2 J1 2 użycie aktywne J1 J2 J2 3 użycie pasywne J1 J2 4 użycie aktywne J2 J1 Tab. 1: Typy słowników interlingwalnych [Al-Kasimi 1983: 157]. Wreszcie warto przypomnieć kryteria związane z charakterystyką słowników terminologicznych opisaną w poprzedniej części niniejszej pracy, 31

32 które w naturalny sposób mogą stanowić kryteria typologiczne. Słowniki terminologiczne można zatem dzielić ze względu na: - quantum słowniki pełnobranżowe słowniki bazowe słowniki podręczne - porządek słowniki alfabetyczne słowniki tematyczne słowniki systemowe słowniki asocjacyjne słowniki frekwencyjne tezaurusy - formę słowniki haplomorficzne słowniki polimorficzne. Encyklopedia słowników pod redakcją F. J. Hausmanna [1989] dzieli słowniki specjalistyczne na dwie zasadnicze kategorie: słowniki specjalistyczne dla ekspertów oraz dla laików, i każdej z nich przypisuje inne funkcje. Słowniki specjalistyczne dla ekspertów, przeważnie dwujęzyczne, stosowane są przede wszystkim jako pomoc w odnalezieniu obcojęzycznego ekwiwalentu dla znanego wyrażenia w języku ojczystym, zarówno w sytuacji pasywnej, jak i aktywnej, to jest w celu zrozumienia lub sformułowania tekstu obcojęzycznego [Opitz 1990: 1506]. Słowniki specjalistyczne dla laików mają zadanie zgoła inne, a mianowicie powinny zawierać informacje zarówno merytoryczne, jak i językowe. Tym samym słowniki specjalistyczne dla laików odpowiadają w zasadzie typowi określanemu jako słownik encyklopedyczny, łączą w sobie bowiem elementy leksykografii encyklopedycznej i językowej [Kalverkämper 1990: 1515]. 32

33 Nawiązując do powyższego podziału ze względu na rodzaj użytkownika, T. Roelcke [2005: 129] rozszerza go o dalsze kryteria: ilości uwzględnionych języków, funkcję słownika i jego autorytarność. Poprzez ich połączenie uzyskuje się następujące osiem typów: - jednojęzyczny słownik deskryptywny dla eksperta, - jednojęzyczny słownik deskryptywny dla laika, - jednojęzyczny słownik preskryptywny dla eksperta, - jednojęzyczny słownik preskryptywny dla laika, - dwujęzyczny słownik deskryptywny dla eksperta, - dwujęzyczny słownik deskryptywny dla laika, - dwujęzyczny słownik preskryptywny dla eksperta, - dwujęzyczny słownik preskryptywny dla laika. S. Tarp [2003: ] proponuje wprowadzenie kolejnego podziału słowników specjalistycznych, a mianowicie na słowniki maksymalizujące i minimalizujące. Słowniki maksymalizujące to takie, których celem jest objęcie jak największej części słownictwa danej dziedziny wiedzy (w konsekwencji można je tworzyć głównie dla dziedzin pod względem słownictwa zdecydowanie ograniczonych). Słowniki minimalizujące natomiast mają za zadanie ujęcie jedynie najistotniejszej pod względem frekwencyjnym części słownictwa danej dziedziny. Możliwy jest też podział oparty na zakresie tematycznym słownika: na słowniki związane i niezwiązane kulturowo. Wreszcie słowniki terminologiczne można dzielić ze względu na strukturę hasła, wyróżniając słowniki przekładowe, objaśniające, ideograficzne i glosariusze [Lejczyk 1988: 44]. Jak zauważa P. Kühn [1989: 112], typologie słowników nigdy nie są kompletne ani nie wprowadzają jednoznacznych, ostrych granic między poszczególnymi typami słowników, ponieważ kryteria nierzadko się nakładają. Generalnie kryteria typologiczne odnoszą się do zakresu słownictwa, jego 33

34 specyfiki, sposobu jego interpretacji i kodyfikacji oraz nastawienia leksykografa ZASADY KONSTRUOWANIA SŁOWNIKA TERMINOLOGICZNEGO Jak zostało powiedziane we wstępie do niniejszej rozprawy, konstrukcję słownika determinują rodzaj użytkownika słownika oraz rodzaj wiedzy specjalistycznej, jaka ma być w słowniku zaprezentowana: Wx Ux ST Rys. 5: Relacja między rodzajem wiedzy (W x ) i rodzajem użytkownika (U x ) a typem słownika terminologicznego (ST). Słownik terminologiczny powinien reprezentować wiedzę specjalistyczną adekwatnie do jej przedmiotu [Lukszyn Zmarzer 2006: 113]. Rodzaj wiedzy specjalistycznej ma dosyć jasny wpływ na strukturę słownika. Jego pochodną jest bowiem struktura poszczególnych konceptów specjalistycznych oraz rodzaj relacji między nimi, odzwierciedlenie których jest zadaniem słownika. Głównie mamy do czynienia z trzema typami systemów wiedzy specjalistycznej: systemami kategorialnymi, systemami partytywnymi i systemami asocjacyjnymi. W systemach kategorialnych podstawę stanowią stosunki rodzajowo-gatunkowe pomiędzy konceptami. Systemy partytywne charakteryzuje wielostopniowy podział na kolejne klasy i podklasy. 34

35 Wreszcie systemy asocjacyjne opierają się na związkach semantycznych między konceptami [Lukszyn (red.) 2005: 149]. Charakter systematyzacji BST [branżowego słownika terminologicznego przyp. W. Sz.] powinien być adekwatny do rodzaju wiedzy specjalistycznej. Zarówno makrostruktura, jak i mikrostruktura prawidłowo sporządzonego BST już same w sobie posiadają wartości informacyjne [Lukszyn Zmarzer 2006: 140]. Aby tak się stało, i makrostruktura, i mikrostruktura, a możemy wymienić tu również mediostrukturę, powinny odzwierciedlać strukturę wiedzy specjalistycznej. Jeżeli więc między jednostkami danego rodzaju wiedzy specjalistycznej dominują relacje partytywne, słownik terminologiczny powinien tę właśnie przewagę ukazać w mikrostrukturze, na przykład podając w artykułach hasłowych części składowe danego konceptu, zaś w przypadku systemów asocjacyjnych wymieniając koncepty skojarzone. Makrostruktura i mediostruktura mogą pomóc użytkownikowi słownika w odtworzeniu charakterystyki wiedzy, jeżeli w słowniku zastosowany zostanie układ onomazjologiczny. Jednak rodzaj wiedzy to nie wszystko, co należy wziąć pod uwagę przy tworzeniu słownika. H.-P. Kromann, T. Riiber i P. Rosbach [1991: 2713] wskazują na trzy aspekty, które należy uwzględnić w tworzeniu słowników (dwujęzycznych): aspekt użytkownika, aspekt lingwistyczny i aspekt empiryczny. Aspekt użytkownika oznacza, że należy ustalić grupę docelową użytkowników słownika, jej potrzeby i kompetencje oraz repertuar sytuacji, w których słownik będzie wykorzystywany. W ramach aspektu lingwistycznego leksykograf bada relacje ekwiwalencji pomiędzy jednostkami leksykalnymi danej pary języków, a także relacje paradygmatyczne i syntagmatyczne. Wreszcie aspekt empiryczny obejmuje ustalenie relewantnych korpusów tekstów i wybór jednostek leksykalnych, jakie mają znaleźć się w słowniku. 35

36 Podobnie rozumuje R. K. K. Hartmann [1989: 105], który wymienia cztery parametry użycia słownika: - typologię słowników (ustalenie repertuaru kategorii informacji, które powinny znaleźć się w słowniku, na przykład informacje o znaczeniu, pisowni etc.), - typologię użytkowników (ustalenie repertuaru ról społecznych, na przykład nauczyciel, uczeń, specjalista), - analizę potrzeb (ustalenie repertuaru kontekstów użycia słownika, na przykład przy pisaniu, tłumaczeniu, czytaniu), - analizę umiejętności (ustalenie repertuaru umiejętności korzystania ze słowników, strategii wyszukiwania informacji). Określenie wszystkich czterech parametrów pozwala na ustalenie profilu użytkownika. Jednak S. Tarp [2005b: 36] wyraźnie przyznaje znaczenie nadrzędne tylko jednemu z powyższych aspektów: Any serious lexicographer must first of all determine the specific needs of a specific user group in a specific user situation and then decide how to design a dictionary whose function is to satisfy these needs. This decision must basically embrace the lexicographical data to be included in the dictionary, the language(s) in which these data should be presented and the structures according to which they should be organised. 9 Powyższe stwierdzenie można zaprezentować na schemacie znajdującym się na następnej stronie (Rys. 6). 9 Każdy poważny leksykograf musi przede wszystkim ustalić konkretne potrzeby grupy użytkowników w konkretnej sytuacji użycia słownika, a następnie zdecydować, jak zaprojektować słownik, który ma za zadanie owe potrzeby zaspokoić. Decyzja ta musi zasadniczo dotyczyć danych leksykograficznych, jakie mają być ujęte w słowniku, języka/języków, w jakich dane mają być zaprezentowane, oraz struktur, według których mają one być uporządkowane. (Podkreślenia autora.) 36

37 UŻYTKOWNIK CECHY UŻYTKOWNIKA POTRZEBY UŻYTKOWNIKA ELEMENTY BUDOWY SŁOWNIKA dane leksykograficzne język(i) struktury organizacji Rys. 6: Proces ustalania budowy słownika w oparciu o rodzaj użytkownika [Tarp 2005b: 36]. Również S. Nielsen [1994: 7] czy R. Gouws [2003: 39] postulują uzależnienie budowy słownika od potrzeb i umiejętności precyzyjnie określonej grupy odbiorców i utrzymują, że ustalenie rodzaju użytkownika czy też określonej grupy docelowej jest przy projektowaniu słownika kwestią absolutnie pierwszorzędną. Grupa owa powinna zostać jak najdokładniej scharakteryzowana, zaś na podstawie uzyskanego opisu ustala się leksykograficzne potrzeby jej członków, co z kolei umożliwia ustalenie repertuaru informacji, które powinny się w słowniku znaleźć [Nielsen 1994: 7]. I ostatecznie to właśnie skuteczne spełnienie potrzeb użytkownika słownika jest tym czynnikiem, po którym ocenia się jakość danego opracowania [Hartmann 1983: 5]. Podsumowując, określenie potrzeb użytkownika słownika specjalistycznego wynika z profilu użytkownika oraz typologii sytuacji, w których słownik będzie używany. Profil grupy docelowej powinien uwzględniać następujące parametry: 37

38 - język ojczysty, - stopień znajomości języka ojczystego, - stopień znajomości języka obcego, - doświadczenie w tłumaczeniu pomiędzy danymi dwoma językami, - poziom ogólnej wiedzy kulturowej i encyklopedycznej, - poziom opanowania danej wiedzy specjalistycznej, - poziom opanowania języka specjalistycznego w języku ojczystym, - poziom opanowania języka specjalistycznego w języku obcym [Bergenholtz Nielsen 2006: 285]. Nieco inną, a przy tym bardziej skondensowaną klasyfikację kompetencji użytkownika słowników specjalistycznych proponują P. A. Fuertes-Olivera i S. Nielsen [2011: 195], którzy wyróżniają: - kompetencję merytoryczną (wiedza z zakresu danej dyscypliny), - kompetencję językową (wiedza z zakresu języków ogólnych i specjalistycznych), - kompetencję tekstową (wiedza z zakresu konwencji tekstowych w tekstach ogólnych i specjalistycznych w obu językach), - kompetencję kulturową (wiedza umożliwiająca interakcję międzykulturową). P. Kühn [1989: 114] proponuje następującą wstępną typologię (grup) użytkowników słownika: naukowcy, nauczyciele i osoby uczące się, tłumacze, specjaliści, twórcy tekstów (pisarze, politycy, pracownicy biurowi, autorzy tekstów reklamowych, dziennikarze), osoby prywatne/laicy. Natomiast sytuacje, w których słownik jest wykorzystywany, podzielić można zasadniczo na dwa rodzaje: sytuacje zorientowane na zrozumienie (na przykład gdy użytkownik poszukuje dodatkowych informacji z określonej dziedziny wiedzy lub w ramach nauki języka) i sytuacje zorientowane na komunikację (kiedy użytkownik znajduje się w konkretnej sytuacji komunikacyjnej, ustnej lub pisemnej) [Bergenholtz Nielsen 2006: 286]. 38

39 F. J. Hausmann [1989: 970] w swojej funkcjonalnej typologii słowników proponuje następujące pary sytuacji, w których wykorzystywany może być słownik: sprawdzanie informacji / czytanie, cele praktyczne / cele naukowe, recepcja tekstu / produkcja tekstu, systematyczna nauka / rozwiązanie konkretnego problemu. Z kolei P. Kühn [1989: 115] dzieli sytuacje użycia słownika w taki oto sposób: - kiedy słownik pełni funkcję informatora/poradnika 10 kontrolowanie stanu wiedzy recepcja tekstu produkcja tekstu tłumaczenie praca zawodowa praca naukowa - kiedy słownik pełni funkcję książki do czytania poszerzanie wiedzy nauka (języków obcych). Dopiero opis docelowego użytkownika i rodzaju sytuacji, w której będzie on korzystał ze słownika, pozwalają terminografowi na określenie, jakie informacje powinny znaleźć się w słowniku i jak powinny zostać zaprezentowane. W powiązaniu z rodzajem wiedzy specjalistycznej, którą reprezentować ma słownik, otrzymujemy zestaw parametrów terminograficznych, według których opracowanie powinno zostać sporządzone. W związku z powyższym, kolejną część niniejszej rozprawy stanowi opis typu użytkownika docelowego dla projektowanego układu słowników, to jest tłumacza tekstów specjalistycznych. 10 Tu język niemiecki dysponuje szczególnie precyzyjnym wyrażeniem Nachschlagewerk, oznaczającym opracowanie, w którym szuka się informacji, coś sprawdza; odpowiada mu angielskie wyrażenie reference work. 39

40

41 2. TŁUMACZ JAKO UŻYTKOWNIK SŁOWNIKA TERMINOLO- GICZNEGO 2.1. TŁUMACZ JAKO SZCZEGÓLNY TYP UŻYTKOWNIKA Jak zostało powiedziane powyżej i przedstawione na rysunku 6, konstruowanie słownika należy zacząć od ustalenia docelowego użytkownika, którego następnie powinno się jak najprecyzyjniej scharakteryzować. Kolejnym krokiem jest określenie potrzeb użytkownika docelowego względem słownika. Użytkownikiem docelowym słowników projektowanych w niniejszej rozprawie jest profesjonalny tłumacz tekstów specjalistycznych, to jest osoba, która zawodowo wykonuje przekłady tekstów z określonej dziedziny wiedzy. Aby scharakteryzować tłumacza jako oddzielny typ użytkownika słowników terminologicznych, warto porównać go z innymi ich odbiorcami. T. Roelcke [2005: 129] i autorzy encyklopedii Wörterbücher pod redakcją F. J. Hausmanna [Opitz 1990 i Kalverkämper 1990] dzielą użytkowników słowników specjalistycznych jedynie na dwie kategorie: laików i eksperttów. Z kolei P. Filipowicz [2011: 49-50] wymienia cztery grupy różniące się ze względu na poziom kompetencji merytorycznej: ekspertów, specjalistów, adeptów i niespecjalistów. Ekspertów cechuje wieloletnie doświadczenie w danej dziedzinie oraz umiejętność formułowania w jej ramach teorii. Specjaliści to głównie praktycy, posiadający wykształcenie w danej dziedzinie i pracujący w niej zawodowo. Adepci z kolei to osoby kształcące się w przedmiotowej dziedzinie. Wreszcie niespecjaliści nie posiadają wiedzy fachowej w danej dziedzinie i nie pracują zawodowo w jej ramach, lecz posiadają z nią styczność i do tejże grupy należą tłumacze. 41

42 G. Neubert [1990: 71] natomiast umieszcza tłumaczy na osi wiedzy specjalistycznej i znajomości języka specjalistycznego pomiędzy ekspertami a studentami: specjaliści tłumacze studenci wiedza specjalistyczna i znajomość języka specjalistycznego Rys. 7: Użytkownicy słowników specjalistycznych [Neubert 1990: 71]. W każdym razie tłumacze nie dysponują dogłębną wiedzą specjalistyczną z zakresu, z którego teksty tłumaczą. Nie można jednak przyjąć, że tłumacze nie posiadają żadnej wiedzy z tejże dziedziny w takim wypadku nie byliby w stanie wykonywać swojego zadania. Kryterium powyższego porównania jest poziom wiedzy merytorycznej z zakresu danej dziedziny wiedzy. Jednak różnice pomiędzy poszczególnymi rodzajami użytkowników słowników terminologicznych występują również na innych polach. Należą do nich między innymi kompetencje językowe. Możemy je podzielić na cztery podrodzaje: kompetencję w zakresie języka ogólnego wyjściowego, kompetencję w zakresie języka ogólnego docelowego, kompetencję w zakresie języka specjalistycznego wyjściowego i kompetencję w zakresie języka specjalistycznego docelowego [Roelcke 2005: 146]. Pod względem kompetencji w zakresie języków ogólnych, zasadniczo tłumacz jako specjalista językowy ma przewagę nad specjalistami, ekspertami i adeptami danej dziedziny wiedzy. Natomiast jeśli chodzi o kompetencję w zakresie języków specjalistycznych, wyższy jej poziom prezentują zazwyczaj eksperci i specjaliści, choć tłumacze mogą znaleźć się w hierarchii powyżej adeptów. Wreszcie różnicą podstawową pomiędzy poszczególnymi rodzajami użytkowników słowników terminologicznych, różnicą wydawałoby się wręcz 42

43 banalną, której świadomość jednakże ma fundamentalne znaczenie dla niniejszej rozprawy, jest rozbieżność wykonywanych przez nich zadań oraz przyczyn sięgania po słownik. Eksperci i specjaliści danej dziedziny wiedzy korzystają ze słowników terminologicznych głównie po to, aby ustalić znaczenie nieznanego wyrażenia w języku obcym (zazwyczaj w trakcie lektury) lub znaleźć odpowiednie wyrażenie w języku obcym dla znanego im konceptu (kiedy formułują tekst specjalistyczny w języku obcym); adepci mogą poszukiwać w słownikach również objaśnienia znaczeń terminów w języku ojczystym (na przykład podczas nauki) [Opitz 1990: 1506]. Zadaniem tłumaczy jest przenoszenie informacji zawartej w języku wyjściowym do języka docelowego z zachowaniem poprawności językowej i stylistyki danego języka specjalistycznego i gatunku tekstu specjalistycznego jest to zadanie bardzo złożone, składające się z kilku etapów, które można zaprezentować w postaci schematu na następnej stronie (Rys. 8). 11 Etapem pierwszym jest rozumienie tekstu wyjściowego. Rozumienie oznacza tutaj jednak coś więcej niż samo pojęcie treści. W zakres rozumienia wchodzi zidentyfikowanie gatunku tekstu, określenie jego funkcji, ustalenie relacji intertekstowych, oznaczenie, w jakim stopniu dany tekst jest typowy, w jakim stylu został napisany, kto jest jego nadawcą, kto jest pierwotnym odbiorcą, w jakim celu tekst został stworzony i na ile swój cel i swoją funkcję realizuje. Rozumienie oznacza również zrozumienie poszczególnych wyrażeń. W tej fazie tłumacz korzysta w głównej mierze z kompetencji w ramach języka ogólnego wyjściowego i kompetencji w ramach języka specjalistycznego wyjściowego oraz kompetencji merytorycznej w zakresie danej dziedziny wiedzy. 11 Decyzja o reprezentacji procesu tłumaczenia w postaci kołowej, nie zaś linearnej motywowana jest tym, że tłumaczenie składa się z kilku następujących po sobie etapów, które na płaszczyźnie mikro, to jest tłumaczenia jednostek tekstu, są wielokrotnie powtarzane. Jednocześnie taki obraz podkreśla wzajemne powiązania między kolejnymi etapami tłumaczenia. 43

44 rozumienie tekstu wyjściowego (rozumienie ekwiwalentu) transfer (wybór ekwiwalentu) produkcja tekstu docelowego (zastosowanie ekwiwalentu) Rys. 8: Etapy procesu tłumaczenia. Fazą drugą jest stopniowe przenoszenie treści tekstu w języku wyjściowym do języka docelowego, czyli transfer, a w skali pojedynczych zdań i wyrażeń wybór ekwiwalentów. Na tym etapie tłumacz, biorąc pod uwagę charakter odbiorcy docelowego i cel przekładu, wybiera strategię tłumaczenia (zorientowaną na język docelowy, zwaną familiaryzacją, lub zorientowaną na język wyjściowy, czyli egzotyzację, por. Roelcke 2005: , Szemińska 2009a: 44-46), a następnie realizuje ją poprzez dobór odpowiednich technik translatorskich. Porównując języki wyjściowy i docelowy, wybiera 12 T. Roelcke [2005: 145] uważa, że w przypadku tłumaczenia tekstów specjalistycznych problem wyboru strategii właściwie nie istnieje ze względu na wybitnie obrazowy i symboliczno-funkcjonalny charakter języków specjalistycznych. Stwierdzenie to można uznać za prawdziwe w przypadku dziedzin wiedzy niezwiązanych kulturowo, jednak na przykład przy tłumaczeniu tekstów z zakresu prawa kwestia wyboru strategii jest kluczowa. Problematyka ta zostanie przybliżona w dalszej części rozprawy, poświęconej przekładowi tekstów z zakresu prawa. 44

45 odpowiednie ekwiwalenty. W tej fazie tłumacz wykorzystuje wszystkie kompetencje w stosunkowo równym stopniu. Wreszcie etapem trzecim jest ostateczna produkcja tekstu docelowego. Tłumacz musi zastosować obraną strategię zgodnie z normami języka docelowego. Na poziomie zdań i wyrażeń jego zadaniem jest językowo i stylistycznie poprawne zastosowanie wybranych ekwiwalentów. Do kompetencji najistotniejszych w czasie tej fazy należą kompetencja w ramach docelowego języka ogólnego i kompetencja w zakresie docelowego języka specjalistycznego. Konsekwencją powyższych stwierdzeń jest fakt, że skoro zadanie tłumacza tak dalece różni się od zadań pozostałych użytkowników słowników terminologicznych, również ich potrzeby wobec słowników muszą być szczególne i co logiczne bardziej złożone. Potwierdza to K. Opitz [1990: 1506], który odnotowuje: ( ) [translators] form the most important group of individuals in need of technical dictionaries. Handling the work of technical experts though not themselves such experts, they require dictionaries of a more sophisticated level of information than the technical dictionary for the lay public or the learners will normally consider adequate and adopt [Opitz 1990: 1506]. 13 W podobnym tonie wypowiada się G. Neubert [1990: 69], który wyciąga jednak dalej idące wnioski. Otóż skoro tłumacze przekładają teksty z dziedzin, które nie są im dobrze znane, nie mogą oni ocenić jakości swoich przekładów (a co za tym idzie, nie potrafią ocenić jakości słowników terminologicznych). Stwierdzenie to właściwie podaje w wątpliwość sens pracy tłumaczy specjalistycznych. Jeżeli przyjąć, że istotnie nie są oni w stanie 13 ( ) [tłumacze] stanowią najistotniejszą grupę odbiorców słowników specjalistycznych. Ponieważ wykonują oni pracę ekspertów w danej dyscyplinie, sami takimi ekspertami nie będąc, potrzebują oni słowników oferujących informacje na poziomie bardziej zaawansowanym niż w przypadku słowników specjalistycznych dla laików lub dla adeptów. 45

46 ocenić jakości swoich tłumaczeń, a zatem równie dobrze mogą sporządzić tłumaczenie całkowicie błędne, to zleceniodawcy w ogóle nie mogą polegać na pracy tłumaczy. W konsekwencji międzyjęzykowa komunikacja specjalistyczna byłaby praktycznie niemożliwa. A jednak funkcjonuje ona nieprzerwanie od setek lat; co więcej, dynamicznie się rozwija. Wprawdzie, jak zostało powiedziane powyżej, tłumacze specjalistyczni nie dysponują wiedzą specjalistyczną na poziomie eksperckim, jednakże poziom tej wiedzy, wsparty odpowiednią znajomością języków specjalistycznych danej dyscypliny, musi być wystarczający, aby tłumacz mógł dokonać przekładu tekstu i wziąć za niego odpowiedzialność. W kolejnej części rozprawy omówione zostały poszczególne rodzaje problemów, z jakimi styka się tłumacz, i wynikające z nich potrzeby tłumacza względem słownika OCZEKIWANIA TŁUMACZA WZGLĘDEM SŁOWNIKA Podsumowując ustalenia poczynione w poprzednim podrozdziale, można stworzyć profil użytkownika, jakim jest tłumacz tekstów specjalistycznych. Tłumacz dysponuje: - wysokim stopniem znajomości języka wyjściowego, - wysokim stopniem znajomości języka docelowego, - dużym doświadczeniem w tłumaczeniu pomiędzy danymi dwoma językami, - wysokim poziomem ogólnej wiedzy kulturowej i encyklopedycznej, - niskim/średnim poziomem opanowania danej wiedzy specjalistycznej (poniżej poziomu eksperta, specjalisty czy adepta, wystarczającym jednak do wykonania powierzonego zadania), - średnim poziomem opanowania języka specjalistycznego w języku wyjściowym, 46

47 - średnim poziomem opanowania języka specjalistycznego w języku docelowym. Co za tym idzie, problemy w tłumaczeniu wiążą się głównie z trzema ostatnimi punktami. K. Mackintosh [1998: 131] wymienia następujące, najbardziej typowe problemy, jakie pojawiają się w trakcie tłumaczenia i prowadzą do skorzystania ze słownika: PROBLEMY w tłumaczeniu zrozumienie weryfikacja znaczenia poszukiwanie ekwiwalentu potrzeba zrozumienia konceptu lub terminu w języku wyjściowym potrzeba zrozumienia proponowanego ekwiwalentu i weryfikacja ekwiwalencji z terminem wyjściowym potrzeba ustalenia synonimii między wyrażeniami potrzeba potwierdzenia lub przywołania znanej informacji potrzeba rozróżnienia między znaczeniami proponowanych ekwiwalentów Rys. 9: Typowe problemy w tłumaczeniu [Mackintosh 1998: 31]. Do powyższych problemów, które zostały opracowane z myślą o tłumaczeniu z języka obcego na ojczysty, warto dodać trudność pojawiającą się częstokroć w tłumaczeniu z języka ojczystego na obcy, ale i w tłumaczeniu na język ojczysty: problem z prawidłowym zastosowaniem ekwiwalentu 47

48 w zdaniu. Wprawdzie, jak zostało stwierdzone powyżej, tłumacz dysponuje doskonałą znajomością obu języków. Jednakże języki specjalistyczne charakteryzują się tym, że ich składnia i frazeologia mogą odbiegać od składni i frazeologii języka ogólnego, a co za tym idzie ten sam czasownik użyty w tekście specjalistycznym może łączyć się na przykład z innymi przyimkami niż kiedy zostaje użyty w tekście ogólnym [Lukszyn (red.) 2005: 153; Szadyko 2010]. A ponieważ tłumacz dysponuje kompetencją w zakresie obu języków specjalistycznych na poziomie niższym niż ekspercki, istnieje duże prawdopodobieństwo, że i tu koniecznym okaże się skorzystanie ze słownika. Potwierdzają to badania nad użyciem słowników przez tłumaczy specjalistycznych, którzy utyskują na niedostateczną ilość informacji nie tylko merytorycznych, ale i frazeologicznych czy pragmatycznych [Rogers Ahmad 1998: 194]. Jak widać, tłumacze są szczególnie wymagającą grupą użytkowników; z drugiej strony mają do pracy ze słownikiem najlepsze przygotowanie [Guławska-Gawkowska 2012: 151]. Czego zatem konkretnie oczekują tłumacze od słownika? W oparciu o analizę procesu tłumaczenia oraz stosowne badania sposobów korzystania ze słownika, jak i ankiety wśród tłumaczy, można udzielić dosyć precyzyjnej odpowiedzi na to pytanie. Po pierwsze, słownik musi zawierać informacje ułatwiające zrozumienie tekstu wyjściowego, to znaczy eksplikacje znaczenia wyrażeń w języku wyjściowym, najczęściej przybierające formę definicji, najchętniej w obu językach, ale również konsekwentnego systemu oznaczeń, wskazujących na przykład, w ramach jakiej gałęzi danej dziedziny wiedzy konkretne wyrażenie jest używane [por. Durán Muñaz 2012: 82; Kalverkämper 1989: 1515; Mackintosh 1998: ; Piotrowski 1994a: 118; Rogers Ahmed 1998: 197; Varantola 2003: 339]. Po drugie, konieczne jest uwzględnienie informacji umożliwiających wybór ekwiwalentów. W słowniku muszą zatem znaleźć się ekwiwalenty w języku docelowym, ale także objaśnienia wskazujące na różnice pomiędzy 48

49 nimi w przypadku, gdy danemu wyrażeniu w języku wyjściowym odpowiada więcej niż jeden ekwiwalent. Jak zwracają uwagę H.-P. Kromann, T. Riiber i P. Rosbach [1991: 2742]: It is one of the ancient and deadly sins of translation lexicography in bi-directional dictionaries to provide lists of equivalents and accompanying quasi-synonyms without meaningdiscrimination comments. The user of the dictionary is then obliged to guess at the correct answer or to investigate further in other sources of information a time-consuming activity 14 Co istotne, terminograf nie powinien ingerować w wybór ekwiwalentów poprzez ograniczanie ich ilości wedle własnego uznania, nawet w przypadku zaledwie częściowej ekwiwalencji, albowiem wybór ten zależy każdorazowo od celu konkretnego tłumaczenia i trzeba pozostawić go tłumaczowi [Chromá 2004: 12, Hejwowski 2004: 13; Opitz 1990: 1508]. Aby zaś tłumacz mógł świadomie i nie odwołując się do dalszych opracowań czy materiałów wybrać najodpowiedniejszy ekwiwalent, należy właśnie wskazać różnice między nimi, na przykład za pomocą objaśnień w języku docelowym czy systemu oznaczeń [Durán Muñaz 2012: 82; Rogers Ahmed 1998: 139]. G. Neubert [1990: 70-71] zwraca uwagę na fakt, że tłumaczenia wymagają głównie teksty najnowsze, często nowatorskie, a co za tym idzie dotyczące nowych pojęć i stosujące nowe wyrażenia. W związku z tym słownik powinien proponować neologizmy, zaś przede wszystkim ułatwiać ich tworzenie poprzez uwzględnienie terminoelementów i opis zasad ich łączenia. Wreszcie po trzecie, tłumacz potrzebuje informacji odnośnie zastosowania danego ekwiwalentu, to znaczy słownik powinien podawać kolokacje 14 Jednym z prastarych i śmiertelnych grzechów leksykografii translatorycznej w słownikach dwukierunkowych jest podawanie list ekwiwalentów wraz z towarzyszącymi im quasisynonimami bez komentarzy odnośnie różnic w ich znaczeniach. W takiej sytuacji użytkownik zmuszony jest zgadywać albo podjąć dalsze poszukiwania w innych źródłach, co jest czynnością czasochłonną. 49

50 gramatyczne i leksykalne, formy pochodne, odsyłać do synonimów, hiperonimów i hiponimów, opisywać, jak dane wyrażenie tworzy wyrazy złożone, w jakich formach gramatycznych występuje i temu podobne. Między innymi i do tego celu służą przykłady użycia ekwiwalentów [Durán Muñaz 2012: 82; Mędelska Wawrzyńczyk 1992: 16; Mikkelsen 1991: ; Osuchowska 2007: 47-78; Nielsen 1994: 43; Piotrowski 1994a: 59; Rogers Ahmed 1998: ; Varantola 2003: 339; Vermeer 1989: 171; Zmarzer 1991: 128]. Jak stwierdzają P. A. Fuertes-Olivera i S. Nielsen [2011: 194], przydatność specjalistycznych słowników przekładowych zależy od tego, jak dobrze wspierają one proces tłumaczenia na poziomie mikro, to jest leksykalnosyntaktycznym, gramatyczno-syntaktycznym i pragmatycznym. Na koniec warto zastanowić się nad oczekiwaniami tłumacza wobec słownika pod względem struktury. Niektórzy naukowcy postulują zastosowanie struktury prostej i porządku alfabetycznego, co umożliwi łatwe korzystanie ze słownika. Argumenty za takim rozwiązaniem są dosyć oczywiste: tłumacze pracują pod presją czasu i dogodność korzystania ze słownika ma dla nich znaczenie zasadnicze, a ponadto nieposiadanie wiedzy specjalistycznej na poziomie eksperckim może znacznie utrudnić im odnalezienie poszukiwanego terminu w przypadku zastosowania porządku onomazjologicznego dane zawarte w słowniku będą dostępne dla jego użytkownika wyłącznie wtedy, gdy będzie on rozumiał reguły, wedle których zostały one uporządkowane [Mikkelsen 1991: 101; Wiegand 2007: 189; Zmarzer 1991: 128]. Mimo to zastosowanie porządku onomazjologicznego również może być brane pod uwagę. Jego zaletą jest to, że odzwierciedla on strukturę wiedzy specjalistycznej, prezentuje relacje między poszczególnymi konceptami, po części przejmuje wręcz rolę definicji, a tym samym przybliża tłumaczowi daną dziedzinę wiedzy i ułatwia mu zrozumienie tekstu wyjściowego [Mikkelsen 1991: ; Rogers Ahmed 1998: 197]. 50

51 2.3. KONCEPCJA SŁOWNIKA DLA TŁUMACZA W typologiach słowników występują słowniki przekładowe, słowniki specjalistyczne dla ekspertów i słowniki specjalistyczne dla laików, jednak przy lekturze okazuje się, że żaden z tych typów nie ma za zadanie odpowiedzieć na potrzeby tłumacza specjalistycznego. Szczególne oczekiwania profesjonalnych tłumaczy tekstów specjalistycznych nie zostały jako takie rozpoznane również przez leksykografów i wydawnictwa słownikarskie. Znajdujące się na rynku słowniki rzadko opatrzone są na okładce informacją, dla jakiego rodzaju użytkownika są przeznaczone; wyjątkiem są tu słowniki języka ogólnego dla uczących się (learner s dictionaries). We wstępach do słowników autorzy i wydawcy niejednokrotnie wymieniają tłumaczy jako docelowych odbiorców swojego opracowania, jednak na równi z innymi użytkownikami, takimi jak adepci czy eksperci danej dziedziny. A zatem uznano, że słowniki przygotowywane głównie z myślą o innych rodzajach użytkowników, względnie niedostosowane do jakiegokolwiek szczególnego rodzaju odbiorcy, wystarczająco spełnią potrzeby również tłumaczy. A ponieważ założenie to jest błędne, potrzeby tłumaczy gwarantów międzyjęzykowej i międzykulturowej komunikacji specjalistycznej nie zostają zaspokojone [Durán Muñaz 2012: 79; Vermeer 1989: 173]. Ponadto stworzono i wydano kilka słowników dla tłumaczy, jednak są to pojedyncze przypadki. Jak zostało powiedziane we wstępie do niniejszej rozprawy, jej celem jest opracowanie modelu słownika doskonałego narzędzia pracy tłumacza tekstów specjalistycznych. Za takie narzędzie można uznać jedynie słownik, który będzie precyzyjnie dostosowany do potrzeb tłumacza. W tym założeniu ma swoje źródło koncepcja słownika dla tłumacza. Ponieważ rodzaj docelowego użytkownika ma kluczowe znaczenie w projektowaniu słownika i determinuje jego budowę, można przyjąć, że słownik dla tłumacza będzie zbudowany inaczej niż słownik tej samej dziedziny wiedzy dla innego 51

52 odbiorcy, na przykład eksperta czy studenta, czy laika zainteresowanego daną dziedziną. A zatem słownik dla tłumacza stanowi oddzielny, autonomiczny typ słownika, wyróżniający się metajęzykiem, makrostrukturą i mikrostrukturą, rodzajem informacji, korpusem tekstów, na podstawie którego powstaje, etc. Bez względu na to, jakiego rodzaju informacje terminograf uzna za istotne i zdecyduje się zawrzeć w słowniku, czy będzie to słownik kombinatoryczny, frekwencyjny czy objaśniający, jeżeli będzie projektowany dla tłumacza jako docelowego odbiorcy, będzie on się różnił od słownika kombinatorycznego, frekwencyjnego czy też objaśniającego opracowanego z myślą o innym rodzaju użytkownika. Nawiązując do omówionych wcześniej typologii, koncepcją najbliższą idei słownika dla tłumacza jest słownik przekładowy, przy czym konieczne jest zastrzeżenie, że zostaje on w typologiach wyróżniony ze względu na rodzaj zawartych w słowniku informacji oraz rodzaj aktywności, jaką ma wspierać, nie zaś ze względu na rodzaj użytkownika. Słownik przekładowy, jak pisze D. Urbanek [1996: 123], w tradycyjnym ujęciu stanowi odwzorowanie pewnych statystycznych zależności pomiędzy dwoma językami, które utrwalane są podczas badań konfrontatywnych. J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 145] natomiast odnotowują: Cechą charakterystyczną słownika przekładowego w ogóle są zawarte w nim propozycje tłumaczenia poszczególnych jednostek przekładu we wszystkich typowych dla tych jednostek kontekstach językowych [por. też Urbanek 1993: 17-19]. Zwracają tu uwagę na cechę wyraźnie odróżniającą słownik przekładowy od zwykłego słownika dwujęzycznego, a mianowicie obecność jednostki przekładu jako jednostki wejściowej. Ponadto cechami wyróżniającymi słownik przekładowy powinny być: dogodność korzystania, duża ilość propozycji tłumaczenia i reprezentacja ściśle leksykalnej łączliwości terminu wyjściowego i odpowiednika tłumaczeniowego [Zmarzer 1991: 128]. 52

53 Większość leksykografów jednak utożsamia słownik przekładowy ze słownikiem dwujęzycznym [por. Hartmann James 2002: 146; Swanepoel 2003: 67-69] lub całkowicie pomija taki typ [por. Atkins Rundell 2008: 25; Zgusta 1971: ]. Ponieważ jednak problemy tłumaczeniowe dotyczą nie tylko transferu informacji z języka wyjściowego do docelowego, ale i rozumienia tekstu wyjściowego, które najlepiej rozwiąże jednojęzyczny słownik języka wyjściowego, oraz zastosowania ekwiwalentów, gdzie z kolei bardzo pomocny może być słownik jednojęzyczny języka docelowego, słownik przekładowy wspierający proces tłumaczenia nie może być w żaden sposób utożsamiany ze słownikiem dwujęzycznym [Tarp 2005b: 37] UKŁAD SŁOWNIKÓW Słownik przekładowy ma za zadanie wspierać proces tłumaczenia w trakcie wszystkich jego etapów. Jednak nie zawsze problemy w tłumaczeniu dotyczą wszystkich faz. S. Tarp [2005b: 37] dzieli trudności na pięć grup w zależności od faz tłumaczenia, w których się one pojawiają; zostały one zaprezentowane na schemacie na następnej stronie (Rys. 10). Z grupą pierwszą mamy do czynienia, kiedy trudności dotyczą jedynie zrozumienia tekstu wyjściowego. W grupie drugiej problemy pojawiają się w fazie transferu, w wariancie 2a po uprzednich problemach z rozumieniem, w wariancie 2b bez takowych. Wreszcie grupa trzecia obejmuje problemy w fazie produkcji tekstu. Przy tym w wariancie 3a problemy występowały też na wszystkich poprzednich etapach tłumaczenia, w wariancie 3b natomiast trudności dotyczą jedynie produkcji tekstu docelowego. Logiczną konkluzją powyższych rozważań jest stwierdzenie, że w konkretnej sytuacji tłumacz z reguły nie potrzebuje wszystkich informacji. Różnice mogą tu występować zarówno w ramach jednego tekstu (na przykład niektóre wyrażenia są niezrozumiałe, a inne tylko trudno przekładalne 53

54 na język docelowy), jak i pomiędzy poszczególnymi tekstami (na przykład ze względu na swój charakter niektóre teksty mogą nie sprawiać problemów ze zrozumieniem, a jedynie z transferem). ROZUMIENIE TRANSFER PRODUKCJA SŁOWNIK 1 M/B 2a B 2b B 3a M/B 3b MLT Rys. 10: Rodzaje problemów w tłumaczeniu z leksykograficznego punktu widzenia [Tarp 2005b: 37]. M słownik jednojęzyczny języka źródłowego; B słownik dwujęzyczny; ML T słownik jednojęzyczny języka docelowego. Ideą słownika przekładowego jest umieszczenie w ramach jednego opracowania jak największej ilości informacji potrzebnych na wszystkich trzech etapach tłumaczenia [por. Szemińska 2009a i 2009b]. Nie jest to jednak idea słownika dla tłumacza. Słownikiem dla tłumacza może być 54

55 bowiem słownik każdego typu pod względem rodzaju informacji 15, pod warunkiem, że zostanie on zaprojektowany jako narzędzie pracy profesjonalnego tłumacza. Co więcej, ze względów praktycznych w słowniku przekładowym konieczne są dosyć daleko idące ograniczenia co do zasobu danych. Tymczasem tłumacz potrzebuje ich jak najwięcej, ale jak zostało powiedziane powyżej niekoniecznie każdego rodzaju naraz. Wręcz przeciwnie: w sytuacji, gdy tłumacz poszukuje odpowiedzi jedynie na jeden rodzaj pytania, zmuszanie go do przedzierania się przez cały artykuł hasłowy, zawierający irrelewantne w danej chwili informacje, oznacza marnowanie jego czasu. Innymi słowy, w praktyce może się okazać, że jeden słownik to za dużo i za mało jednocześnie. Za mało, ponieważ jeśli trzeba w nim będzie umieścić i definicje, i odwołania do źródeł, i ekwiwalenty, i oznaczenia je różnicujące, i przykłady zdań, i kolokacje, oczywiście trzeba będzie każdą z tych sekcji ograniczyć pod względem objętości, i wiele informacji w efekcie w ogóle się w słowniku nie znajdzie. Za dużo, ponieważ tłumacz szukający jednego rodzaju informacji będzie musiał przebiec wzrokiem wszystkie pozostałe sekcje zanim odnajdzie poszukiwane dane, a im więcej danych, tym trudniejsze i bardziej czasochłonne jest znalezienie właściwej informacji [Nesi 1999: 56]. Rozwiązaniem tego podwójnego problemu jest układ słowników. Układ słowników to zestaw opracowań terminograficznych o wspólnym zakresie przedmiotowym i chronologicznym, zaprojektowanych dla tego samego użytkownika docelowego, pozostających ze sobą w ścisłej współzależności, różniących się zaś rodzajem informacji. Współzależność obejmuje wszystkie elementy charakterystyki. Najbardziej oczywiste są powiązania 15 U części leksykografów kryterium to funkcjonuje pod nazwą struktura hasła, u innych poziom opisu lingwistycznego [por. Lejczyk 1988; Grinew 1998; Zmarzer 1991; zestawienie w: Lukszyn Zmarzer 2006: ]. 55

56 makrostrukturalne wszystkie słowniki muszą opierać się na tej samej liście wyrazów hasłowych oraz w zakresie quantum. Natomiast pozostałe parametry porządek, forma, mikrostruktura i mediostruktura w poszczególnych słownikach układu mogą się od siebie różnić. Można powiedzieć, że układ słowników posiada swoją własną makrostrukturę, mediostrukturę i mikrostrukturę. Makrostruktura układu opisuje ilość i rodzaj słowników, które wchodzą w jego skład. Mediostruktura to zestaw relacji i wzajemnych powiązań między poszczególnymi elementami układu. Mikrostruktura zaś to sposób opisu leksykonu terminologicznego w każdym ze słowników z osobna. Ponieważ powyższe określenia wykorzystywane są już w terminologii leksykograficznej i niniejszej rozprawie do opisu pojedynczych słowników, jeżeli będą stosowane w odniesieniu do całości układu, to zawsze w sposób jednoznaczny, na przykład makrostruktura układu. W układzie słowników dla tłumacza każdy element układu przypisany jest do określonej fazy tłumaczenia i ma za zadanie rozwiązywanie problemów w tej fazie się pojawiających. Jakiego typu słowniki konkretnie znajdą się w układzie, zależy każdorazowo od konkretnych uwarunkowań, to znaczy od dziedziny wiedzy i pary języków, które stanowią przedmiot opracowania. Można jednak zastanowić się, jakie typy słowników najprawdopodobniej zostaną uwzględnione ze względu na swą szczególną przydatność w rozwiązywaniu problemów charakterystycznych dla kolejnych etapów tłumaczenia. W fazie rozumienia tekstu wyjściowego potrzebne są słowniki eksplikujące znaczenie terminów, ukazujące relacje między konceptami oraz odzwierciedlające charakter systemu terminologicznego. W zależności od dziedziny wiedzy rolę tę może pełnić słownik objaśniający, słownik systemowy lub tezaurus. Słownik objaśniający wyróżnia się wyczerpującymi eksplikacjami terminów i dość powierzchowną ich systematyzacją. Słownik 56

57 systemowy kategoryzuje terminy pod względem epistemologicznym, wyróżniając terminy bazowe, pochodne i kluczowe. Wreszcie tezaurus odtwarza relacje hierarchiczne i asocjacyjne, w jakich funkcjonują poszczególne koncepty, to jest wskazuje pojęcia nadrzędne, podrzędne, równorzędne, przeciwstawne, komplementarne i pochodne [Lukszyn Zmarzer 2006: 41-42, 57, 144, ]. Na etapie transferu głównym problemem jest wybór odpowiedników w języku docelowym, na który wpływ mają stopień ich ekwiwalencji z wyrażeniami języka wyjściowego, różnice semantyczne, pragmatyczne i frekwencyjne (a czasem nawet syntaktyczne) pomiędzy nimi, a także obrana strategia tłumaczeniowa. Szczególnie odpowiednie w tej fazie będą słownik frekwencyjny, wskazujący częstotliwość użycia danych wyrażeń, i słownik semantyczny, który opisuje synonimy i wyrazy bliskoznaczne, ale też antonimy, hiponimy i hiperonimy. Wreszcie w produkcji tekstu docelowego największą trudność sprawia poprawne zastosowanie wybranych ekwiwalentów. Jakkolwiek profesjonalny tłumacz dysponuje kompetencją w języku docelowym na bardzo wysokim poziomie, jednak języki specjalistyczne cechuje własna składnia logiczna, dystrybucja wyrazów odmienna od dystrybucji w języku ogólnym. Stąd konieczny będzie słownik kolokacji czy też słownik kombinatoryczny, ukazujący łączliwość terminów. Przydatny może być również słownik derywacyjny, opisujący gniazda derywacyjne poszczególnych terminów. W przypadku dyscyplin, które cechuje szybki rozwój, a wraz z nim dynamiczne słowotwórstwo w obrębie języka specjalistycznego, który musi nadążyć za zmianami konceptualnymi, szczególnie przydatny byłby słownik terminoelementów. Słownik taki ułatwiałby tłumaczenie nowo powstałych wyrażeń, które nie zostały jeszcze zarejestrowane przez zwykłe słowniki terminologiczne. Tym samym realizowałby on przytoczony na początku niniejszej rozprawy postulat G. Neuberta [1990: 70], aby słowniki umożliwiały 57

58 tłumaczenie tekstów jutra za pomocą słownictwa z wczoraj. W tym celu należy opisać produktywne elementy oraz reguły ich łączenia przy tworzeniu nowych wyrazów. Uzasadnionym wydaje się też uwzględnienie w układzie słownika podręcznego, podobnego w swej charakterystyce do typowego słownika przekładowego. Tak jak wskazuje S. Tarp [2005b: 37], trudności w tłumaczeniu mogą wystąpić na wszystkich etapach sporządzania przekładu (por. Rys. 10, wariant 3a). Wówczas słownik kondensujący wszystkie rodzaje informacji może być najodpowiedniejszym narzędziem. Jeżeli poziom złożoności któregoś z problemów będzie wykraczał poza możliwości słownika podręcznego, tłumacz będzie mógł szukać jego rozwiązania już w którejś z bardziej wyspecjalizowanych pozycji układu. Jak zostało powiedziane, wybór konkretnych słowników zależy od funkcji, jaką mają spełniać, przede wszystkim od rodzaju i charakteru wiedzy specjalistycznej. Przy tym należy pamiętać, że celem jest skonstruowanie nie słowników ściśle odpowiadających danym teoretycznym typom, ale takich, których zawartość i forma będą najbardziej odpowiadały potrzebom tłumacza. 16 Dla jednej dziedziny wiedzy odpowiedniejszy będzie słownik systemowy, dla innej zaś objaśniający; może się okazać, że warto połączyć na przykład informacje kolokacyjne i derywacyjne w jednym opracowaniu. Możliwe też, że przydatnym okaże się jeszcze inny rodzaj słownika, który nie został tu wymieniony. Następujący schemat obrazuje koncepcję przykładowego układu słowników w proporcji 3 + 1: do każdej fazy tłumaczenia przypisano jeden, najbardziej typowy słownik, w centrum układu zaś znajduje się kondensujący wszystkie rodzaje informacji słownik podręczny: 16 Oczywiście nie można mówić o pełnej swobodzie; nieodpowiedni do typu słownika rodzaj informacji w artykułach hasłowych jest zaliczany do najczęstszych błędów terminograficznych [Zmarzer 2004: 67]. 58

59 rozumienie tekstu wyjściowego (rozumienie ekwiwalentu) O P F transfer (wybór ekwiwalentu) K produkcja tekstu docelowego (zastosowanie ekwiwalentu) Rys. 11: Układ słowników dla tłumacza. O słownik objaśniający, F słownik frekwencyjny, K słownik kolokacji, P słownik podręczny. Druga część rozprawy poświęcona jest pokazaniu sposobu projektowania układu słowników dla tłumacza tekstów z zakresu konkretnej dziedziny wiedzy; za przykład posłuży tu prawo. Następnie zaprezentowany został model takiego układu dla dowolnej pary języków i systemów prawnych wraz z przykładowymi hasłami ilustrującymi. 59

60

61 CZĘŚĆ II: MODEL UKŁADU SŁOWNIKÓW DLA TŁUMACZA TEKSTÓW Z ZAKRESU PRAWA 3. PRZEKŁAD TEKSTÓW Z ZAKRESU PRAWA 3.1. PRAWO: PRZEDMIOT, SPECYFIKA, JĘZYK Zgodnie z aktualną klasyfikacją OECD, zaprezentowaną w dokumencie Revised Field of Science and Technology (FOS) Classification in the Frascati Manual 17, prawo jest odrębną dyscypliną naukową w ramach dziedziny nauk społecznych, natomiast w Polsce wciąż obowiązuje odrębna klasyfikacja 18, która w obszarze nauk społecznych wyróżnia dziedzinę nauk prawnych, obejmującą trzy dyscypliny: prawo, prawo kanoniczne i nauki o administracji. W znaczeniu przedmiotowym prawo jest to zbiór generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania, ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest zorganizowanym przymusem państwowym [Gromski 2007: 615]. Zgodnie ze słownikiem prawa Creifelds Rechtswörterbuch [Weber (red.) 2007: 931] prawo odpowiada porządkowi prawnemu, to jest całości przepisów prawnych, które regulują relacje wewnątrz określonej grupy ludzi bądź relacje tejże grupy z nadrzędnymi im władzami, bądź też relacje pomiędzy organami tychże władz. Oksfordzki słownik Dictionary of Law definiuje prawo jako całość podlegających egzekucji zasad rządzących społeczeństwem [Law Martin (red.) 2009: 316]. Z kolei amerykański Black s Law Dictionary [Garner (red.) 1999: 889] proponuje wyjaśnienie nieco mniej lakoniczne: 17 Źródło: (data dostępu: ). 18 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz. U. Nr 179, poz. 1065). 61

62 The regime that orders human activities and relations through systematic application of the force of politically organized society, or through social pressure, backed by force, in such a society; the legal system. 19 W innym znaczeniu według tego samego źródła prawo to suma legislacji, precedensów i przyjętych zasad prawnych, a tym samym całość autorytarnych podstaw działań organów sądownictwa i administracji [ibidem]. Jednocześnie prawo może być rozumiane w znaczeniu podmiotowym, co obrazuje wyrażenie mieć do czegoś prawo. Prawo w znaczeniu podmiotowym zatem to uprawnienie wynikające bezpośrednio z prawa przedmiotowego bądź też uzyskane na jego podstawie [Weber (red.) 2007: 931]. Prawo można dalej dzielić ze względu na jego pochodzenie, przedmiot norm prawnych, podmiot norm prawnych oraz ich charakter. Ze względu na pochodzenie wyróżniamy prawo stanowione (ustawy) i prawo oparte na praktyce, to jest prawo zwyczajowe i reguły zawarte w aktach stanowienia prawa (precedens). Ze względu na przedmiot i metodę regulacji norm prawnych można wyróżnić prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne, w ramach tego drugiego zaś prawo konstytucyjne, administracyjne, cywilne, karne, handlowe, pracy, procesowe, finansowe etc. Biorąc pod uwagę podmiot norm, którego korzyść jest przez dane normy strzeżona, dzielimy prawo na prywatne, to jest regulujące stosunki między jednostkami, oraz publiczne, dotyczące relacji między jednostkami a państwem i jego organami. Wreszcie można wyróżnić prawo materialne, bezpośrednio regulujące stosunki między podmiotami prawnymi, i prawo formalne, zawierające normy stosowania prawa materialnego (jak w przypadku prawa procesowego). Możliwe jest też wyróżnienie wielu dalszych kryteriów i odpowiednich podziałów prawa, jednak pozostaniemy przy powyższej klasyfikacji 19 Reżim rządzący ludzką działalnością i ludzkimi relacjami poprzez systematyczne stosowanie siły zorganizowanego pod względem politycznym społeczeństwa bądź poprzez poparty siłą nacisk społeczny; system prawny. 62

63 jako wyczerpującej najważniejsze zagadnienia istotne dla niniejszej rozprawy. Przedstawione one zostały na następującym schemacie: PRAWO podział ze względu na pochodzenie podział ze względu na przedmiot podział ze względu na podmiot prawo oparte na praktyce prawo stanowione prawo materialne prawo formalne prawo publiczne prawo prywatne prawo zwyczajowe precedens prawo międzynarodowe prawo wewnętrzne prawo konstytucyjne prawo administracyjne prawo cywilne prawo karne prawo handlowe prawo pracy Rys. 12: Podział prawa ze względu na trzy główne kryteria. Ponadto możemy mówić o głównych systemach prawnych czy też rodzinach systemów, obejmujących: kontynentalne prawo cywilne, common law, prawo socjalistyczne, prawo hinduskie, prawo islamskie (szariat) i prawo Dalekiego Wschodu [David Brierley 1985: 20-31]. Systemy prawa różnią się wieloma elementami, takimi jak źródła prawa, podział prawa na gałęzie, rola sędziów, norma prawa etc. Ponadto konkretne systemy należące do danej rodziny wykazują między sobą liczne dalsze różnice. Stąd wynika główna rozbieżność pomiędzy prawem a innymi dziedzinami wiedzy. W odróżnieniu od czystej nauki, prawo jest zjawiskiem 63

64 narodowym. Każde państwo posiada własny, niezależny system prawny, operujący własnym aparatem terminologicznym, strukturą konceptualną, zasadami klasyfikacji konceptów, własnymi źródłami prawa, podejściem metodologicznym i społeczno-gospodarczym [Cao 2007: 24; Šarčević 1997: 13]. Ponadto prawo ma charakter normatywny. Jego głównym zadaniem jest regulowanie relacji międzyludzkich w danym społeczeństwie za pomocą systemu nakazów, zakazów i zezwoleń. To prawo nadaje obywatelom rozmaite charakterystyki, jak choćby pełnoletniości czy stanu cywilnego, a także uprawnienia i obowiązki, jak obowiązek dbania o własne dziecko czy udzielenia pomocy ofierze wypadku bądź prawo do nietykalności cielesnej czy prawo do prowadzenia samochodu. A zatem prawo wpływa bezpośrednio na rzeczywistość, w jakiej żyje dane społeczeństwo, a nawet można powiedzieć, że ją stwarza. Ponieważ zaś każde państwo ma odrębny system prawny, każde funkcjonuje też w innej rzeczywistości (prawnej). Jak pisze T. Mazzarese [1999: 144], there is no legal reality but the one defined through the constitutive nature of legal language. 20 Systemy prawne powstają w ciągu stuleci i dekad kształtowania się społeczeństw, więc w naturalny sposób odzwierciedlają charakter i historię tych społeczeństw, są silnie zakorzenione w ich kulturach i językach [Cao 2007: 23-24]. To zakorzenienie nazywa się mianem uwarunkowania kulturowego. Nie można pojąć systemu prawnego bez zrozumienia tego faktu i znajomości uwarunkowań kulturowych, które na kształt owego systemu wpłynęły. Różnice są widoczne na wszystkich logicznych poziomach kultury, o których pisze D. Urbanek [2010: ]: na poziomie technicznym rozwijają się odmienne koncepty prawne, na poziomie formalnym powstają między innymi style dyskursywne i konwencje tekstowe, zaś na poziomie nieformalnym mamy do czynienia z systemami wartości i kognicji, reprezentowanymi 20 nie ma innej rzeczywistości prawnej niż rzeczywistość stworzona poprzez konstytutywną naturę języka prawa. 64

65 poprzez normy prawne. W konsekwencji uwarunkowania kulturowego prawa nie ma jednego, uniwersalnego języka prawa, ale każdy system prawny wykształca swój odrębny język. Jedynie pojedyncze gałęzie czy też obszary podlegają internacjonalizacji i tworzą międzynarodową terminologię; dotyczy to głównie prawa międzynarodowego i prawa europejskiego [de Groot 1990: 122]. Kolejną cechą, która wyraźnie odróżnia prawo od innych dziedzin wiedzy, jest fakt, że prawo obejmuje praktycznie wszystkie obszary życia oraz bezpośrednio dotyczy wszystkich obywateli [Dickel Speer 1979: 33]. I choć wydaje się, że można by powiedzieć to samo na przykład o medycynie wszyscy ludzie mają problemy zdrowotne czy o chemii wszyscy ludzie składają się z cząsteczek chemicznych i podlegają procesom chemicznym jednak w przypadku tych dziedzin w o wiele większym stopniu jesteśmy ich nieświadomymi przedmiotami. Z punktu widzenia prawa natomiast obywatele są (powinni być) świadomymi podmiotami, i trudno się z tym nie zgodzić. W ciągu całego życia dokonujemy niezliczonych czynności prawnych, wchodzimy w stosunki prawne z innymi podmiotami, nabywamy uprawnienia i obowiązki. Tak dzieje się, gdy zawieramy małżeństwo, zakładamy firmę, płacimy podatki, robimy zakupy, dziedziczymy, najmujemy mieszkanie, powodujemy wypadek samochodowy czy głosujemy w wyborach. W ten sposób sami zmieniamy rzeczywistość (prawną). Jaki zatem jest język prawa? Precyzyjne jego zdefiniowanie przysparza wielu problemów związanych z naturą jego relacji z językiem ogólnym; w zależności od przyjętej teorii język prawa określa się mianem subjęzyka, dialektu, rejestru lub specjalistycznej formy języka ogólnego [Roszkowski 1999: 7]. Niejednolita jest też terminologia związana z rodzajami czy też podjęzykami języka prawa. Przede wszystkim znaczna część tak naukowców, jak i prawników stosuje podział wprowadzony do polskiej tradycji przez B. Wróblewskiego [1948], a mianowicie na język prawny 65

66 i język prawniczy. Język prawny to język aktów prawa, natomiast język prawniczy to język stosowany przez prawników (a czasem i nieprawników) w komunikacji na temat prawa. Podział ten przyjęła między innymi B. Z. Kielar [1977: 29], opisując język prawa ( the language of the law ) danego języka jako szczególny rejestr standardowego języka narodowego, charakteryzujący się cechami formalnymi oraz socjologicznymi i pragmatycznymi korelatami, gdzie ustawodawca stanowi działające w ramach państwa abstrakcyjne źródło prawa, którego orzeczenia mają charakter imperatywu. Przeciwstawia mu się język prawniczy ( lawyers language ), to jest specjalistyczną, profesjonalną odmianę standardowego języka narodowego, używaną w sytuacji zastosowania bądź teoretycznego badania prawa zgodnie ze stosowną rolą danej grupy zawodowej. T. Mazzarese [1999: 145] z kolei w ramach języka prawa ( legal language ) wyróżnia język ustawodawcy ( the law-maker language ), język prawników ( the jurist language ) oraz język sądu ( judicial-maker language ). K. Opałek i J. Wróblewski [1991: 149] mianem języka prawnego określają język, w którym formułuje się prawo, zaś języka prawniczego język, w którym o prawie się mówi. Ponadto wyróżniają oni trzy rodzaje języków prawniczych: język prawniczy orzecznictwa, język prawniczy prawoznawstwa oraz język prawniczy potoczny. M. Zieliński [2004: 11-12] wymienia język tekstów prawnych, nazywając go językiem prawnym, oraz języki doń nawiązujące, to jest języki okołoprawne. Podstawę tego rozróżnienia obrazuje następujący schemat: 66

67 SFERA PRZEDMIOTOWA tworzenia prawa stosowania prawa WYPOWIEDZI będące prawem nawiązujące do prawa JĘZYKI prawny okołoprawne Rys. 13: Podstawa wyróżnienia rodzajów języków sfery prawa [Zieliński 2004: 12]. W tym miejscu rodzi się pytanie, jakiej natury jest wprowadzony przez B. Wróblewskiego podział na język prawny i prawniczy. Owszem, można zauważyć różnice zarówno leksykalne, jak i gramatyczne pomiędzy tekstami prawnymi i tekstami prawniczymi. Za przykład mogą posłużyć następujące cytaty, odpowiednio z Art. 155 Kodeksu karnego: Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat oraz z podręcznika do prawa karnego [Gardocki 2006: 227]: Nieumyślne spowodowanie śmierci polega od strony przedmiotowej na nieostrożnym zachowaniu się sprawcy, którego skutkiem była śmierć człowieka. Podmiotowa strona tego przestępstwa polega na popełnieniu go przez lekkomyślność lub niedbalstwo sprawcy. Istotnych wyrażeń, które pojawiają się w tekście prawniczym, jak strona przedmiotowa i strona podmiotowa, lekkomyślność i niedbalstwo, 21 Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz. U. Nr 88, poz. 553). 67

68 nie znajdziemy w tekście kodeksu. Tekst (język) prawniczy opisuje to, co tekst (język) prawny normuje, ustanawia. Jednak czy to w samym języku leży różnica? Wydaje się, że wynika ona raczej z odmiennej natury tekstów, z odmiennych funkcji, jakie mają one pełnić: teksty prawne ustanawiać prawo, teksty prawnicze opisywać je i stosować. Co więcej, prawo jako zespół norm nie istniałoby bez interpretacji i opisów służących jego zastosowaniu. Ponadto podział na normatywny język prawny i deskryptywny język prawniczy nie istnieje we wszystkich systemach prawnych: w systemach należących do rodziny common law nie rozgranicza się bowiem pomiędzy tworzeniem a stosowaniem prawa. Wreszcie podział języka prawa na prawny i prawniczy zdaje się nie uwzględniać języka, jakim napisane są teksty bardzo często w obrocie prawnym stosowane i niezmiernie dla niego ważne: języka umów. Z jednej strony nie można powiedzieć, że umowy stanowią prawo, z drugiej też nie są to dokumenty deskryptywne, ponieważ tworzą one nowe stosunki prawne, nadają uprawnienia i obowiązki. Są one zatem napisane językiem prawnym czy prawniczym? Powyższe wątpliwości oraz fakt, że tłumacze tekstów specjalistycznych z zakresu prawa muszą radzić sobie z tekstami pisanymi zarówno językiem prawnym, jak i prawniczym, oraz że języki te są ze sobą nierozerwalnie związane, są podstawą do przyjęcia stanowiska, że w dalszej części niniejszej rozprawy mowa będzie wyłącznie o języku prawa jako języku charakteryzującym wszelkie teksty zaliczane do sfery prawa, zaś jego dalszy podział nie będzie stosowany. Za takim rozwiązaniem przemawia dodatkowo następujący argument T. Gizberta-Studnickiego [2004: 37]: O tym, że jakiś tekst jest tekstem prawnym (a więc tekstem sformułowanym w języku prawnym), nie decydują reguły języka, w którym ten tekst jest sformułowany, lecz pozajęzykowe reguły koncepcji źródeł prawa danego porządku prawnego (odwołujące 68

69 się przede wszystkim, choć nie wyłącznie, do właściwości twórcy tekstu, procedury jego tworzenia i ogłaszania). Również J. Wróblewski [1990: 20] podkreśla, że rozróżnianie języka prawnego i języka prawniczego podyktowane jest głównie potrzebami badawczymi. Pisząc w podobnym tonie, A. Malec [2000: 24] wyjaśnia, że język prawny jest językiem w sensie jedynie przenośnym. W rzeczywistości stanowi on zbiór tekstów prawnych, uporządkowany zbiór wyrażeń języka etnicznego. Natomiast z pewnością warto zastanowić się nad charakterystyką owego zbioru wyrażeń. Wśród właściwości języka prawa można wyróżnić właściwości językowe i niejęzykowe. Cechy językowe są w większości charakterystyczne dla poszczególnych języków prawa to jest wyrażonych za pomocą środków danych etnolektów i potrafią się znacznie różnić. Niemniej jednak można określić zakres występowania owych cech charakterystycznych, obejmujący głównie czynniki leksykalne, syntaktyczne, prozodyczne i dyskursywne [Pieńkos 1999: 9; Roszkowski 1999: 8], oraz niektóre wyróżniki właściwe dla języka prawa w ogóle. Wśród powszechnych cech syntaktycznych można wymienić: złożoność i znaczną długość tekstów oraz powszechne zastosowanie wyrażeń warunkowych, wyjątków i zastrzeżeń [Cao 2007: 21]. Do typowych cech stylistycznych z kolei należą formalny, bezosobowy styl oraz brak wyrażeń o nacechowaniu emocjonalnym [Cao 2007: 21; Dolata- Zaród 2005: 50-51]. Jednak najciekawszym wyróżnikiem języka prawa jest złożone i specyficzne słownictwo, silnie zakorzenione w danym systemie prawnym [Cao 2007: 20]. Jednym z pierwszych spostrzeżeń, jakie powinny nasunąć się badaczowi słownictwa sfery prawa, jest fakt, że nie stanowi ono typowego słownictwa konwencjonalnego, z jakim mamy do czynienia w większości dziedzin wiedzy, ale słownictwo naturalne. Oznacza to, że powstało ono w sposób naturalny, w wyniku przystosowania danego etnolektu do potrzeb 69

70 konkretnego środowiska (w przypadku prawa raczej dla potrzeb konkretnego rodzaju sytuacji), nie zaś, jak ma to miejsce ze słownictwem konwencjonalnym, wskutek ukierunkowanej działalności danej grupy zawodowej [Dickel Speer 1979: 33; Lukszyn Zmarzer 2006: 14-15; Zmarzer 2005: 103]. Słownictwo prawa można zatem zakwalifikować jako słownictwo fachowe, pozostające w opozycji do słownictwa ogólnonarodowego z jednej i do słownictwa konwencjonalnego z drugiej strony. Relacje między tymi trzema rodzajami słownictwa obrazuje poniższy schemat: słownictwo ogólnonarodowe słownictwo konwencjonalne SŁOWNICTWO NATURALNE SŁOWNICTWO SPECJALISTYCZNE słownictwo fachowe Rys. 14: Relacje między słownictwem ogólnonarodowym, fachowym i konwencjonalnym. Należy tu jednak dodać, że choć słownictwo prawa z racji sposobu, w jaki powstało, zaliczane jest do słownictwa naturalnego, które z kolei nie stanowi przedmiotu zainteresowania terminologii sensu stricto [Lukszyn Zmarzer 2006: 16], nie oznacza to bynajmniej, że w prawie nie występują terminy. Zgodnie z normą ISO terminy stanowią 70

71 specjalistycznojęzykowe reprezentacje konceptów, które z kolei są mentalnymi reprezentacjami obiektów w kontekście specjalistycznym. Z tego punktu widzenia w tekstach prawnych znajdziemy bardzo liczne terminy wyrazy konwencjonalne. Jak można pogodzić te sprzeczności? Otóż jeżeli słownictwo prawa powstało w sposób naturalny, z biegiem czasu zostało ono skonwencjonalizowane i skodyfikowane w aktach prawnych, orzecznictwie i tekstach naukowych. Tym samym z pewnością możemy mówić o terminach w zakresie prawa. 22 G.-R. de Groot [1999: 18-19] stosuje klasyfikację terminologii z zakresu prawa w oparciu o rodzaj tekstu, w jakim zostaje ona użyta, odpowiadającą przytaczanym wcześniej klasyfikacjom języków prawa. Obejmuje ona: - słownictwo używane przez ustawodawcę w ustawach i innych regulacjach (w tym wyrazy jednoznacznie zdefiniowane przez ustawodawcę), - słownictwo stosowane przez prawników specjalizujących się w danym systemie prawnym bądź używane w komentarzach do tegoż systemu, - wyrazy pojawiające się w ogólnych publikacjach dotyczących danego systemu. Inny trójpodział proponuje T. Gizbert-Studnicki [2004: 44-45], którego zdaniem w tekstach prawnych można wyróżnić trzy warstwy słownictwa: - słownictwo związane z przedmiotem regulacji, czyli zakresem praktyki społecznej, której dana regulacja prawna dotyczy, - słownictwo związane z metodą regulacji w postaci zbioru wyrazów charakterystycznie prawnych o dużej częstotliwości występowania w ramach danej gałęzi prawa, 22 Ponieważ, jak zostało już powiedziane na początku niniejszego rozdziału, prawo dotyczy wszystkich dziedzin życia, język prawa musi pozwalać na tematycznie równie szeroką komunikację. Dlatego też G. Dickel i H. Speer [1979: 33-34] utrzymują, że język prawa nie jest właściwie językiem specjalistycznym. Jednocześnie każde wyrażenie, za pomocą którego prawo dochodzi do głosu, należy do słownictwa języka prawa. 71

72 - słownictwo stanowiące konsekwencję normatywnego charakteru wypowiedzi zawartych w tekstach prawnych, czyli zbiór wyrazów o wysokiej frekwencji, odnoszących się do wspólnych dla całego systemu prawa pojęć związanych z obowiązkami, roszczeniami, uprawnieniami, kompetencjami etc. Podobną klasyfikację stosuje M. Chromá [2004: 15]. Wymienia ona następujące grupy jednostek leksykalnych w języku prawa: - terminologię czysto prawną, zawierającą nieliczne wyrażenia niestosowane w żadnym innym kontekście, - terminologię prawną stosowaną również w języku potocznym, w ramach której występują wyrażenia o powiązanych znaczeniach prawnym i ogólnym, jak nieruchomość i zaniedbanie, wyrażenia o różnych znaczeniach w języku ogólnym i prawnym, jak tytuł, i wyrażenia wieloznaczne, jak prawo, - wyrażenia języka ogólnego odpowiadające konceptom stanowiącym przedmiot regulacji prawnej, którym w określonym kontekście prawnym nadawane jest specjalne znaczenie prawne; za przykład może tu posłużyć wyraz owoc. Fakt, że część słownictwa prawa to wyrażenia pochodzące z języka ogólnego, ale o precyzyjnie określonym i nierzadko różnym od ogólnego znaczeniu specjalistycznym w ramach danego systemu prawnego [Witczak 1999: 25], świadczy o stosunkowej autonomii języka prawa wobec języka ogólnego, uwidaczniającej się w relacjach semantycznych. Fundamentem owej autonomii jest źródło, w którym dany wyraz się pojawia, ponieważ ustawodawca sam, za pośrednictwem definicji legalnych, nadaje użytym wyrazom specyficzne i ściśle określone znaczenie [Roszkowski 1999: 9-10]. Ponadto słownictwo tekstu specjalistycznego można podzielić na dwie grupy: terminy specjalistyczne oraz słownictwo wspierające, które jednak rzadko kodyfikowane jest w słownikach terminologicznych [Pieńkos 1999: 40-41]. 72

73 Wspomniana autonomia języka prawa względem języka ogólnego, polegająca na tym, że ustawodawca sam definiuje użyte wyrazy, nadając im znaczenie często różniące się od ich znaczenia w języku ogólnym, może powodować pewne komplikacje. Zdarza się mianowicie, że ustawodawca okazuje się niekonsekwentny w stosowaniu jakiegoś terminu. Ponadto jeden termin może mieć odmienne znaczenia w ramach systemu prawnego, jeżeli odnosi się do różnych konceptów w poszczególnych gałęziach prawa. Wszystkie te elementy składają się na następną ważną cechę języka prawa: wieloznaczność jego terminologii [Cao 2007: 70; de Groot 1990: 123]. Jej aspekty przedstawiono na następującym schemacie: WIELOZNACZNOŚĆ TERMINOLOGII PRAWA błędy prawników niekonsekwencja ustawodawcy różne znaczenia terminu w ramach etnolektu różne znaczenia terminu w ramach systemu prawnego Rys. 15: Przyczyny wieloznaczności terminologii z zakresu prawa. Również sam fakt, że ten sam wyraz może mieć odmienne znaczenie w języku prawa i w języku ogólnym, jest źródłem poważnych problemów i niejednoznaczności. Może się bowiem zdarzyć, że wyraz ten zostanie użyty w tekście z zakresu prawa kilkakrotnie, w obu znaczeniach [Cao 2007: 67]. Do takich wyrazów należą na przykład angielskie offer, consideration, performance, remedy i equity, niemieckie Untergang, Herrschaft, Befangenheit, Beihilfe i Pfleger czy polskie zaspokojenie, znamię, służebność i zajęcie. Ponadto niejednokrotnie zdarza się, że ten sam 73

74 termin ma różne znaczenia w ramach różnych gałęzi prawa, jak niemiecki termin Schuld (w prawie cywilnym oznacza dług, w prawie karnym winę), polski termin egzekucja (w prawie karnym wykonanie kary śmierci, w postępowaniu cywilnym lub administracyjnym zaś wykonanie prawomocnego orzeczenia sądu lub decyzji administracyjnej wobec dłużnika) czy angielski termin charge (w prawie karnym oskarżenie, w prawie cywilnym obciążenie). H. E. S. Mattila [2006: ] opisuje wieloznaczność terminologii prawa w kategoriach spójnej i niespójnej polisemii, które obrazuje rysunek 16. Z polisemią spójną mamy do czynienia wówczas, gdy określony termin posiada dwa, trzy powiązane znaczenia, często połączone relacjami hierarchicznymi albo częściowo się pokrywające. Przykładem takiego spójnie polisemicznego wyrażenia może być angielski termin common law. Z kolei jeżeli poszczególne znaczenia terminu różnią się do tego stopnia, że nie mają cech wspólnych, mowa jest o polisemii niespójnej (którą można też określić mianem rozszczepienia homonimicznego). POLISEMIA spójna niespójna T T K K K1 K2 Rys. 16: Rodzaje polisemii w języku prawa [za: Mattila 2006: ]. T termin; K i K koncept i koncept pochodny; K 1 i K 2 koncepty niezależne znaczeniowo. 74

75 Ponadto w języku prawa niejednokrotnie występuje synonimia, szczególnie często zaś można spotkać synonimy częściowe, których zbiorowe użycie gwarantuje objęcie całego pola semantycznego. Zjawisko to zostało zaprezentowane na poniższym schemacie: T2 T1 T3 K Rys. 17: Synonimia częściowa w języku prawa. K koncept; T 1, T 2, T 3 synonimy częściowe. Jak zostało już powiedziane powyżej, to nie kryteria językowe, ale pozajęzykowe decydują o przynależności danego tekstu do grupy tekstów prawa. Dlatego też warto zwrócić szczególną uwagę właśnie na owe cechy pozajęzykowe. S. Šarčević [1997: 133] czyni następującą uwagę: The language of the law is concerned primarily with parole (how language affects behaviour) as opposed to langue (the language system). 23 Głównym i najczęstszym zadaniem tekstów z zakresu prawa jest wywarcie wpływu na zachowanie podmiotów prawnych, przez co na pierwszy plan wysuwa się ich funkcja pragmatyczna, ekspresywna. Pojawia się tu aspekt, który w sposób szczególny wyróżnia język prawa spośród innych języków specjalistycznych, tak jak wyróżnia on prawo wśród innych dziedzin wiedzy, a mianowicie język prawa nie opisuje rzeczywistości, ale ją tworzy, określa panujące w niej zasady. T. Mazzarese [1999: 141] opisuje to zjawisko jako dwie pragmatyczne 23 Język prawa dotyczy przede wszystkim «parole» (tego, jak język wpływa na zachowanie), w odróżnieniu od «langue» (systemu języka). 75

76 cechy języka prawa: jego konstytutywny charakter oraz jego preskryptywna funkcja czy też moc. W konsekwencji prawo wykazuje zależność od języka, na co zwraca uwagę A. Dolata-Zaród [2005: 50]: Prawo i język są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie przenikają się i współzależą. Niemożliwe jest uzewnętrznianie się prawa bez jego podstawowego instrumentu, jakim jest język. Tym samym to język daje prawu wyraz, poprzez język prawo daje się zakomunikować oraz poznać, poprzez stałość zapisu gwarantuje jego niezawisłość; to język wreszcie determinuje i stanowi prawo oraz określa sposób jego istnienia i funkcjonowania w danej kulturze [Mazzarese 1999: 140; Mróz 2007: 62]. Jak zauważa J. Pieńkos [1999: 22], język jest nośnikiem prawa, nie zaś tylko informacji o prawie, jest prawa materialnym substratem. Ta właśnie współzależność zachodząca na linii język prawo stanowi źródło szczególnego statusu języka prawa wśród języków specjalistycznych. Z zależności między językiem a prawem wynika następnie fakt, że nie istnieje jeden język prawa, tak jak nie istnieje jedna rzeczywistość prawna: mamy bowiem do czynienia z różnymi systemami prawnymi, różnymi rzeczywistościami prawnymi, odmiennymi w poszczególnych krajach (a czasem nawet w ramach jednego kraju, jak w przypadku państw federalnych) i wyrażonymi w różnych językach nie tylko w etnolektach, ale i językach prawa. 24 Sprawę komplikuje to, że jeden etnolekt może obsługiwać kilka systemów prawnych, jak to ma miejsce na przykład w przypadku języka angielskiego czy niemieckiego. Z drugiej strony jeden system prawny może być 24 Co za tym idzie, język prawa charakteryzuje wyraźne zakorzenienie w realiach kulturowych danej społeczności oraz niemałe znaczenie podłoża historycznego [Dolata-Zaród 2005: 51]; to drugie potwierdza choćby funkcjonowanie odrębnego rodzaju wykładni tekstów prawnych, mianowicie wykładni historycznej. 76

77 obsługiwany przez kilka etnolektów, które pełnią funkcje języków urzędowych, jak to ma miejsce choćby w przypadku Kanady. Wreszcie możliwa jest sytuacja, kiedy w ramach wielojęzycznego państwa funkcjonują różne systemy prawne, i każdy z systemów obsługiwany jest przez kilka etnolektów. 25 Wszystkie te możliwości zostały zaprezentowane w formie następującego schematu: 1. L L L 2. L L L L 25 W Konfederacji Szwajcarskiej, podobnie jak w Republice Federalnej Niemiec, w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej czy w Kanadzie, obowiązuje prawo federalne oraz prawo poszczególnych kantonów, krajów związkowych czy stanów. Prawo federalne obsługiwane jest przez wszystkie języki urzędowe Szwajcarii, to jest niemiecki, francuski, włoski i retoromański (romansz). W większości kantonów obowiązuje tylko jeden język urzędowy, który obsługuje też system prawny danego kantonu. Wyjątek stanowią cztery kantony, w których obowiązuje więcej niż jeden język urzędowy: Berno (niemiecki i francuski), Fryburg (francuski i niemiecki), Gryzonia (niemiecki, retoromański i włoski) oraz Valais (francuski i niemiecki). Zatem przykładowo w Bernie mamy do czynienia z czterema językami prawa: francuskim językiem prawa federalnego, niemieckim językiem prawa federalnego, francuskim językiem prawa Berna oraz niemieckim językiem prawa Berna. 77

78 3. L L L L L L Rys. 18: Mechanizmy powstawania różnych języków prawa w ramach etnolektów i systemów prawnych. L etnolekt, system prawny, L język prawa TEKSTY PRAWNE I PRAWNICZE Jak zostało zaznaczone powyżej, fundamentem prawa jest język, zaś jego przejawem tekst. Warto więc zastanowić się nad rodzajami tekstów, które pojawiają się w obrocie prawnym, i podjąć się ich charakterystyki. Przede wszystkim możemy podzielić teksty na prawne i prawnicze. Teksty prawne stanowią zbiory postulatów znaczeniowych etnolektu, pełniące podwójną rolę: po pierwsze podają reguły powinnego zachowania, po drugie określają znaczenie wyrażeń występujących w tychże tekstach [Malec 2000: 20]. W tekstach prawnych wszystkie zdania mają charakter prawotwórczy. Teksty prawnicze z kolei to teksty powstające wokół tekstów prawnych, o charakterze deskryptywnym raczej niż preskryptywnym. Podział ten jednak nie oddaje złożoności problemu. Do której grupy należą bowiem umowy albo wyroki? Na pytanie to próbuje odpowiedzieć klasyfikacja S. Šarčević [1997: 11], która jako główne kryterium przyjmuje funkcję tekstów, gdyż to od niej w przeważającym stopniu zależy charakter danego rodzaju języka prawa. Można zatem wymienić: 78

79 - teksty głównie preskryptywne, czyli ustawy i przepisy, kodeksy, umowy, traktaty i konwencje, to jest teksty normatywne zawierające nakaz, zakaz, zezwolenie lub upoważnienie, - teksty głównie deskryptywne, posiadające też jednak cechy preskryptywne, czyli decyzje sądu, powództwa, pisma procesowe, akta spraw, odwołania, prośby i wnioski, - teksty wyłącznie deskryptywne, nie będące dokumentami prawnymi, a zatem opinie prawne, podręczniki, artykuły i temu podobne. Szerszy podział proponuje S. Gajda [2004: 28], a mianowicie na: - teksty o charakterze normatywnym konstytucja ustawa rozporządzenie - teksty komentujące teksty normatywne wykładnia uzasadnienie glosa - teksty sądowe akt oskarżenia zeznanie ekspertyza sądowa wezwanie przemówienie końcowe prokuratora/adwokata wyrok decyzja postanowienie przysięga odwołanie protokół 79

80 - teksty wyrażające roszczenia prawne pozew odwołanie skarga apelacja - teksty związane z egzekwowaniem prawa doniesienie postanowienie nakaz aresztowania nakaz rewizji nakaz płatniczy decyzja ugoda - teksty stanowiące wyraz umowy, kontraktu umowa statut regulamin - teksty będące urzędowym potwierdzeniem zaświadczenie akt zgonu testament księga wieczysta - naukowe i dydaktyczne teksty prawoznawcze artykuł monografia podręcznik słownik recenzja encyklopedia. 80

81 Wreszcie D. Cao [2007: 9-10] przedstawiła cztery kategorie pisemnych tekstów z zakresu prawa: - teksty legislacyjne, na przykład ustawy i akty im podrzędne, traktaty międzynarodowe i wielojęzyczne akty prawne oraz inne akty tworzone przez władze ustawodawcze, - teksty sądowe, tworzone w postępowaniu sądowym przez urzędników sądowych, - teksty akademickie, tworzone przez prawników zajmujących się pracą naukową lub naukowców zajmujących się prawem, przyjmujące postać opracowań naukowych i komentarzy, których status prawny może być różny w różnych systemach prawnych, - prywatne teksty prawne, w tym teksty sporządzane przez prawników, jak umowy, testamenty czy pisma procesowe, oraz teksty sporządzane przez nieprawników, na przykład prywatne umowy, zeznania i inne. Opisane wyżej klasyfikacje zestawia następująca tabela: ŠARČEVIĆ 1997 GAJDA 2004 CAO 2007 teksty głównie preskryptywne teksty głównie deskryptywne teksty wyłącznie deskryptywne teksty o charakterze normatywnym teksty stanowiące wyraz umowy teksty wyrażające roszczenia prawne teksty sądowe teksty związane z egzekwowaniem prawa teksty będące urzędowym potwierdzeniem teksty komentujące teksty normatywne naukowe i dydaktyczne teksty prawoznawcze Tab. 2: Zestawienie klasyfikacji tekstów z zakresu prawa. teksty legislacyjne prywatne teksty prawne teksty sądowe teksty akademickie 81

82 H. E. S. Mattila [2006: 65-92] wymienia osiem głównych cech tekstów z zakresu prawa (i języka, jakim są napisane): - precyzja, - archaiczność i uroczystość, - (zbyt) duża ilość informacji, - uniwersalność i rezerwa, - systemowość, - ustrukturyzowanie i formalizm, - częste występowanie skrótów i skrótowców, - złożone zdania i zróżnicowanie elementów językowych. Precyzja ma na celu zapobieżenie arbitralnym decyzjom i zapewnienie jednoznaczności, zaś wyraża się między innymi w licznych tautologiach, wyliczeniach oraz zastosowaniu definicji legalnych. Z kolei uroczysty charakter tekstów z zakresu prawa ma wzbudzić w czytelnikach szacunek dla reguł prawnych. Uniwersalność zapisów prawnych osiągana jest poprzez stosowanie form bezosobowych (w wielu językach indoeuropejskich na przykład używa się w tym celu strony biernej, zaś osoby określa się nie za pomocą nazwisk, ale nazw funkcji czy ról w danym kontekście prawnym), wprowadzanie tak zwanych klauzul generalnych (na przykład dobra wiara, staranność w obrocie gospodarczym ) czy neutralność emocjonalną. Systemowy charakter tekstów z zakresu prawa występuje w dwóch wymiarach: horyzontalnym i wertykalnym. Systemowość horyzontalna oznacza, że istnieją powiązania pomiędzy tekstami z zakresu prawa tego samego typu, na przykład pomiędzy ustawami, pomiędzy rozporządzeniami czy komentarzami. Systemowość wertykalna z kolei dotyczy powiązań i zależności tekstów podporządkowanych od tekstów nadrzędnych, jak ustawy od konstytucji, rozporządzenia od ustawy, decyzji administracyjnej od rozporządzenia etc. Jeżeli chodzi o ustrukturyzowanie, odwzorowuje ono systematykę myślenia: przepisy w ustawach czy postanowienia w umowach uporządkowane 82

83 są generalnie od abstraktu do konkretu, od kwestii materialnych do formalnych etc. W kodeksach widoczny jest jasny, hierarchiczny podział na części, księgi, tytuły, podtytuły, rozdziały, podrozdziały, artykuły/paragrafy, zdania, punkty, podpunkty etc. Podobnie umowy dzielone są na części i paragrafy czy artykuły. Taki logiczny porządek ułatwia odnalezienie konkretnego zapisu oraz ustalenie jego miejsca w hierarchii. Z kolei w tekstach należących do grupy głównie deskryptywnych, a więc w decyzjach sądu, powództwach, pismach procesowych, aktach spraw, odwołaniach, prośbach i wnioskach, często stosowane są stałe formuły. Ponadto wiele tekstów pisanych jest według narzuconych z góry formularzy czy wzorów. Jednak bodaj najistotniejszą cechą tekstów z zakresu prawa jest ich zakorzenienie w danym systemie prawnym. Innymi słowy, w ogromnej większości teksty z zakresu prawa dotyczą jednego, określonego systemu prawnego, w jego ramach zostały stworzone i w nim funkcjonują oraz mają znaczenie a skoro tak, [n]ie można ( ) przekładać norm prawnych na język obcy nie uwzględniając faktu, iż zostały one opracowane dla i przez innych odbiorców żyjących w odmiennych warunkach społecznych, politycznych, kulturowych czy prawnych [Dolata-Zaród 2005: 52]. Przedmiotem kolejnego rozdziału są trudności, jakie teksty prawne przedstawiają w przekładzie, oraz sposoby radzenia sobie z nimi przez profesjonalnych tłumaczy PRZEKŁAD TEKSTÓW Z ZAKRESU PRAWA Ponieważ prawo różni się znacząco od innych dziedzin wiedzy, o czym mowa była na początku tej części rozprawy, również przekład tekstów z zakresu prawa sprawia szczególne problemy, obce tłumaczom tekstów z innych 83

84 dziedzin. Główne trudności wynikają z natury prawa i języka prawa, o której mowa była wcześniej. Powtórzmy więc: w odróżnieniu od innych dziedzin wiedzy prawo nie jest niezależnym bytem opisywanym przez ludzi, ale ludzkim konstruktem w pełni zależnym od języka, w dodatku nie pojedynczym, ale istniejącym w tylu wersjach, ile jest systemów prawa i wyrażających je etnolektów. Ponieważ nie istnieje jedna rzeczywistość prawna, przekład tekstów z zakresu prawa oznacza tłumaczenie nie tylko między dwoma etnolektami, ale między odmiennymi rzeczywistościami systemami prawnymi. Kwestię tę obrazuje poniższy schemat: 1 T1 (J1) Tł = N2? T2 (J2) 2 N1 O1 O2 Rys. 19: Układ translacyjny w przekładzie tekstów z zakresu prawa. 1 wyjściowy system prawny, 2 system prawny odbiorcy docelowego (system wtórny), T 1 tekst wyjściowy, T 2 tekst docelowy, J 1 język wyjściowy, J 2 język docelowy, N 1 nadawca pierwotny, O 1 odbiorca pierwotny, Tł/N 2 tłumacz/nadawca wtórny, O 2 odbiorca docelowy/wtórny. W ramach pierwotnego systemu prawnego 1 nadawca pierwotny N1 tworzy pierwotny tekst wyjściowy T1 w języku J1, skierowany do odbiorcy pierwotnego O1. Tłumacz i jednocześnie nadawca wtórny Tł = N2 tłumaczy tekst wyjściowy T 1 i tworzy tekst docelowy (wtórny) T 2 w języku docelowym J 2, skierowany do odbiorcy docelowego (wtórnego) O2. Odbiorca ten funkcjonuje w swoim systemie prawnym 2, który dla potrzeb niniejszej rozprawy można nazwać systemem wtórnym, albowiem z nim porównywany będzie system wyjściowy. 84

85 Szczególna problematyka przekładu prawnego ma trzy główne aspekty. Po pierwsze, tekst pierwotny pełni określoną funkcję w pierwotnym systemie prawnym i jego dotyczy. W systemie prawnym 2 przekład, choć w języku docelowym, nie pełni tej samej funkcji [Cao 2007: 10; Tognini-Bonelli 1996: ] (tak jak polska powieść, dotycząca polskich realiów, nie zaczyna po przełożeniu na język francuski traktować o realiach Francji). Tekst docelowy poza pewnymi wyjątkami, o których powiemy dalej nie ma swojego miejsca w żadnym innym systemie prawnym niż system pierwotny 1. Tym samym pozostaje on zawieszony pomiędzy systemem 1 a systemem 2, z którego środków językowych korzysta (por. Rys. 19). Po drugie, przedmiot tekstu wyjściowego nie istnieje we wtórnym systemie prawnym. Może w nim istnieć przedmiot bardziej bądź mniej podobny, ekwiwalentny, ale nigdy ten sam i nigdy taki sam. Po trzecie, w konsekwencji język docelowy (prawa) często nie dysponuje wyrażeniami ekwiwalentnymi wobec wyrażeń języka wyjściowego (prawa). Tłumaczenie tekstów z zakresu prawa przypomina więc po trosze wyjaśnianie w suahili mieszkańcom Afryki różnic między poszczególnymi rodzajami śniegu lub tłumaczenie w języku jupik mieszkańcom Alaski różnic między rodzajami pustynnego wiatru. P. N. Chaffey [1997: 69] podsumowuje ten problem dość kategorycznie: As translators we all know deep in our hearts that legal translation is impossible. The very expression legal translation seems to be a contradiction in terms 26 Jednak z drugiej strony prawo zajmuje się ludzkim zachowaniem, a ponieważ wszędzie na świecie ludzie zachowują się podobnie, istnieją podstawy, które pozwalają na podjęcie się tłumaczeń prawnych. 26 Jako tłumacze, w głębi serc doskonale wiemy, że tłumaczenie prawne jest niemożliwe. Już samo wyrażenie tłumaczenie prawne zdaje się być sprzeczne same w sobie. Podkreślenie P. N. Chaffey a. 85

86 Wracając do kwestii pierwszej, tłumacz stojący przed zadaniem sporządzenia przekładu tekstu z zakresu prawa musi najpierw ustalić status i rodzaj tekstu wyjściowego oraz funkcję, jaką ma pełnić tekst docelowy, innymi słowy cel czy też przeznaczenie tłumaczenia, a w konsekwencji również wziąć pod uwagę charakterystykę autora i odbiorcy tekstu (należą one zresztą do kryteriów translatorycznej typologii tekstów każdego rodzaju [Urbanek 2011: 48-49]). Zatem w przypadku przekładu tekstów z zakresu prawa określa się rolę tekstu w stosunku do rzeczywistości prawnej, która to rola może być preskrypcyjna lub deskrypcyjna, oraz zasięg tekstu (na przykład ustawa wprowadza uregulowania w obrębie systemu prawnego, natomiast umowa cywilnoprawna kształtuje stosunki prawne między pojedynczymi podmiotami prawnymi i tylko nimi) i jego relacje z innymi tekstami, w szczególności system zależności (na przykład ustawy od konstytucji czy traktatów międzynarodowych, rozporządzenia od ustawy, umowy spółki od kodeksu spółek handlowych etc.). Ze względu na status prawny tekstu wyjściowego możemy wyróżnić przekład tekstów prawa egzekwowalnego i przekład tekstów prawa nieegzekwowalnego [Cao 2007: 8]. Ze względu na przedmiot tekstu natomiast można wymienić cztery główne rodzaje tłumaczenia: - przekład ustaw krajowych i traktatów międzynarodowych, - przekład prywatnych dokumentów prawnych, - przekład prac naukowych z zakresu prawa, - przekład tekstów sądowych [ibidem]. Natomiast klasyfikacja funkcji tekstów przekładu przedstawia się następująco: - tłumaczenie dla celów normatywnych, - tłumaczenie dla celów informacyjnych, - tłumaczenie dla ogólnych celów prawnych lub sądowych [Cao 2007: 10-11]. 86

87 Z pierwszym rodzajem mamy do czynienia głównie w przypadku państw, których systemy prawne obsługiwane są przez więcej niż jeden język urzędowy, w przypadku prawa międzynarodowego (na przykład prawa Unii Europejskiej czy Narodów Zjednoczonych) oraz w przypadku umów prywatnych pomiędzy podmiotami używającymi różnych języków. Wówczas przekład tekstu prawnego sam staje się tekstem prawnym; funkcja komunikacyjna oryginału pozostaje w przekładzie zachowana. Przekład dla celów informacyjnych zachodzi wówczas, gdy tekst przekładu nie nabywa mocy prawnej oryginału, nie stanowi podstawy prawnej do egzekucji. Dla celów informacyjnych tłumaczy się rozmaite typy tekstów, takie jak ustawy, decyzje sądów, prace naukowe i inne. Wreszcie przekład tekstów dla celów sądowych do pewnego stopnia łączy cechy pozostałych dwóch rodzajów tłumaczenia. Jego główną funkcją jest funkcja informacyjna, jednak teksty docelowe mogą zostać też wykorzystane jako dowód w postępowaniach sądowych. Przykładowymi tekstami tłumaczonymi dla celów sądowych są zeznania stron i świadków, umowy, korespondencja biznesowa lub prywatna, certyfikaty, zaświadczenia, opinie biegłych, protokoły etc. Schemat na następnej stronie (Rys. 20) prezentuje połączenie przedstawionych wyżej klasyfikacji. Podsumowując, dla celów normatywnych mogą być tłumaczone jedynie teksty wyjściowe pierwotnie posiadające taki status, to znaczy teksty traktatów międzynarodowych, ustaw i podrzędnych aktów prawotwórczych oraz teksty umów (zależność ta ze względu na swą wyjątkowość została na schemacie zaznaczona pogrubionymi strzałkami). Dla celów informacyjnych oraz dla celów sądowych natomiast mogą być tłumaczone wszelkie teksty, niezależnie od ich pierwotnego statusu i przedmiotu. 87

88 STATUS TEKSTU WYJŚCIOWEGO PRZEDMIOT TEKSTU WYJŚCIOWEGO FUNKCJA TEKSTU DOCELOWEGO tekst egzekwowalny tekst nieegzekwowalny ustawy krajowe traktaty międzynarodowe prywatne dokumenty prawne teksty sądowe prace naukowe przekład dla celów normatywnych przekład dla celów informacyjnych przekład dla celów sądowych Rys. 20: Klasyfikacja tłumaczenia tekstów z zakresu prawa z uwzględnieniem statusu i przedmiotu tekstu wyjściowego oraz funkcji tekstu docelowego. Drugi obszar problemów z przekładem tekstów z zakresu prawa wynika z faktu, że przedmiot tekstu wyjściowego nie ma swojego (dokładnego) odpowiednika w rzeczywistości wyrażanej przez język docelowy. Mierząc się z tą kwestią, tłumacz musi przyjąć strategię tłumaczenia, która będzie determinowała zastosowanie poszczególnych technik translacyjnych i rozwiązania indywidualnych trudności. Przyjęcie strategii tłumaczenia nie jest jednak możliwe bez wykonania poprzedniego kroku, to jest odpowiedzi na pytanie, jaki jest cel tłumaczenia, z jakimi systemami prawnymi i językami mamy do czynienia, jaki jest gatunek danego tekstu i kto ma być jego odbiorcą [Jopek-Bosiacka 2006: 164, 232]. Zgodnie z dwubiegunową koncepcją projektowanego czytelnika przekładu może nim być czytelnik wyrobiony, znający daną kulturę, oraz czytelnik przeciętny [Hejwowski 2008: 88

89 167]. W przypadku przekładu tekstów z zakresu prawa można też wyróżnić trzy typy odbiorców docelowych: odbiorcę bliskiego, odbiorcę dalekiego i odbiorcę samookreślonego [Kierzkowska 2008: 88]. Odbiorca bliski zna kulturę języka wyjściowego lub chce ją poznać, w odróżnieniu od odbiorcy dalekiego, który takiej wiedzy ani potrzeby nie ma. Wreszcie odbiorcę samookreślonego charakteryzuje to, że stosuje on własne wytyczne terminologiczne, zwane uzusem zleceniodawcy ; takim odbiorcą jest najczęściej firma, instytucja lub agencja tłumaczeniowa. Z kolei przy odpowiedzi na pytanie, z jakimi systemami prawnymi systemem wyjściowym i systemem wtórnym i językami mamy do czynienia, konieczne jest określenie, jakie zachodzą między nimi relacje. Zarówno bowiem języki, jak i systemy prawne mogą być pokrewne lub niespokrewnione. Od kombinacji tych cech zależy stopień trudności tłumaczenia. Najmniej trudności powinien sprawić przekład między spokrewnionymi językami i systemami prawnymi z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku tłumaczenia dokumentów francuskich na język hiszpański i odwrotnie lub dokumentów duńskich na język norweski i odwrotnie, gdyż odpowiednio we Francji i Hiszpanii oraz Danii i Norwegii występują zbliżone systemy prawne i pokrewne języki. Nieco większe problemy sprawi przekład w ramach podobnych systemów prawnych, ale między niespokrewnionymi językami; tu przykładem może być para Francja i Holandia. Trzeci stopień trudności odpowiada parze o podobnych językach, jednak zróżnicowanych systemach prawnych, jak w przypadku Holandii i Niemiec. Największe problemy pojawią się w przekładzie pomiędzy zupełnie różnymi językami i systemami prawnymi, na przykład z angielskiego na chiński i vice versa [Cao 2007: 30-31; de Groot 1988: ]. Następujący schemat obrazuje opisane wyżej kombinacje i odpowiadające im cztery stopnie trudności w przekładzie prawnym: 89

90 systemy prawne pokrewne niespokrewnione tłumaczenie etnolekty pokrewne niespokrewnione Rys. 21: Stopnie trudności tłumaczenia w zależności od pokrewieństwa etnolektów i systemów prawnych (linie przerywane wyrażają nasilanie się trudności w tłumaczeniu). Jak widać, najistotniejszą rolę odgrywa podobieństwo systemów prawnych, zaś pokrewieństwo języków to kwestia drugorzędna. Wynika to z faktu, że różnice w systemach prawnych spowodują różnice w językach prawa, nawet jeżeli będące ich podstawami etnolekty są sobie bliskie. Im większe zaś rozbieżności w językach prawa, tym wyższy stopień trudności w przekładzie [Cao 2007: 31]. Zasadniczo istnieją dwie strategie tłumaczeniowe: zorientowana na wyjściowy język i system prawny i zorientowana na wtórny system prawny i język docelowy 27 [Roelcke 2005: 145]. W przekładzie literackim stosuje się odpowiednio określenia egzotyzacja i familiaryzacja, 27 Niesymetria terminologiczna wyrażeń system prawny wyjściowy i system prawny wtórny nie jest przypadkowa, ale podyktowana precyzją. Wyrażenie system wyjściowy jest analogiczne do powszechnie stosowanych w translatoryce wyrażeń język wyjściowy i tekst wyjściowy. Po drugiej stronie układu translacyjnego znajdują się tekst docelowy w języku docelowym, trudno jednak mówić o systemie docelowym, ponieważ tekst przekładu przeważnie nie staje się częścią drugiego systemu prawnego. Natomiast określenie system wtórny wskazuje na jego miejsce względem systemu wyjściowego. 90

91 natomiast w kontekście przekładu tekstów z zakresu prawa wielu naukowców pisze o dwóch rodzajach ekwiwalencji. Ekwiwalencja zorientowana na język i system wyjściowy podkreśla różnice między systemami prawnymi; stosuje się wówczas obce w systemie wtórnym i języku docelowym wyrażenia i struktury. Z kolei ekwiwalencja zorientowana na system wtórny i język docelowy ma za zadanie owe różnice zacierać poprzez stosowanie wyrażeń z systemu wtórnego [Kielar 1977: 36]. Prostym przykładem zastosowania tychże dwóch rodzajów ekwiwalencji może być tłumaczenie na język angielski wyrażenia akt oskarżenia. W prawie amerykańskim istnieje analogiczny koncept, odpowiada mu zaś termin indictment. Jeżeli więc tłumacz chce podkreślić podobieństwa między systemami prawnymi, w przekładzie użyje amerykańskiego terminu. Jeżeli natomiast zależeć mu będzie na zaznaczeniu, że tekst odnosi się do systemu polskiego, może termin amerykański zmodyfikować, dodając obcy element odwołujący się do polskiego terminu: act of indictment. D. Kierzkowska [2008: 95-96] proponuje dokładniejszy podział na cztery rodzaje ekwiwalencji, a mianowicie: - ekwiwalencję denotacyjną, - ekwiwalencję konotacyjną, - ekwiwalencję pragmatyczną, - ekwiwalencję tekstowo-normatywną. Ekwiwalencja denotacyjna odpowiada ekwiwalencji zorientowanej na system i język wyjściowy, odnosi bowiem tekst tłumaczenia do pozajęzykowych denotatów funkcjonujących w systemie konceptualnym wyjściowego systemu prawnego. Ekwiwalencja konotacyjna z kolei wykorzystuje konotaty kultury języka docelowego, kojarzone przez odbiorcę docelowego, i jest tożsama z ekwiwalencją zorientowaną na system wtórny i język docelowy. Jeżeli tłumacz ma do czynienia z odbiorcą samookreślonym, stosuje ekwiwalencję pragmatyczną, dzięki której zaspokaja szczególne potrzeby takiegoż 91

92 odbiorcy. Wreszcie, jak wyjaśnia A. Jopek-Bosiacka [2006: 134], ekwiwalencja tekstowo-normatywna polega na stosowaniu norm językowych i tekstowych właściwych dla danego gatunku tekstu w danej kulturze prawnej. Niestety dosyć trudno jest określić granicę między drugim i czwartym spośród opisanych wyżej rodzajów ekwiwalencji. Ponadto, ponieważ niniejsze rozważania dotyczące języka prawa i przekładu tekstów z zakresu prawa mają służyć określeniu potrzeb tłumacza takich tekstów wobec słownika, wskazane jest pominięcie ekwiwalencji pragmatycznej w przytoczonym wyżej, specyficznym znaczeniu. Konkretne rozwiązania terminologiczne, jakich zażyczyć może sobie dany odbiorca samookreślony, są bowiem z jednej strony niemożliwe do przewidzenia przez terminografa, z drugiej zaś tłumacz w takim wypadku otrzymuje stosowne wytyczne od zleceniodawcy, zaś w kwestiach nieobjętych owymi wytycznymi musi zdecydować się na jeden z dwóch głównych rodzajów ekwiwalencji. Dlatego też w niniejszej pracy ograniczymy się do rozwiązań odpowiadających strategii zorientowanej na system i język wyjściowy oraz strategii zorientowanej na język docelowy i system wtórny, które ze względów stylistycznych będziemy odtąd nazywać odpowiednio strategią egzotyzującą i strategią familiaryzującą. Określenie strategia wskazuje na jej kompleksowy charakter oraz bezpośredni wpływ na stosowanie indywidualnych rozwiązań, a ponadto uniknie się w ten sposób mylenia jej z ekwiwalencją w sensie relacji między konkretnymi wyrażeniami, o której mowa będzie trochę dalej. Kiedy zatem tłumacz stosuje strategię familiaryzującą, a kiedy egzotyzującą? Nie ma generalnej odpowiedzi na to pytanie. Wydawałoby się, że wybór strategii przyporządkowany jest typowi odbiorcy: wobec odbiorcy bliskiego przyjmuje się strategię egzotyzującą, zaś wobec odbiorcy dalekiego strategię familiaryzującą. Otóż jest to założenie błędne. Ważną rolę odgrywa bowiem nie tylko stan wiedzy odbiorcy na temat wyjściowej kultury, wyjściowego języka i systemu prawnego, ale i a może przede wszystkim 92

93 jego ogólna wiedza prawna i świadomość faktu, że przekład wciąż odnosi się do systemu wyjściowego. D. Williamson [2001: 102] wyjaśnia ów problem następująco: Lawyers are human beings, most of them, and if they come across a familiar word in a translation they are likely to assume that it means the same in the Polish original as it meant the last dozen times that they met it in an English document. If I use a word which is similar, but is not normally encountered in a legal context, there is a better chance that they will stop, think, and if the point is important, ask. 28 Paradoksalnie to odbiorca daleki może wymagać przyjęcia strategii egzotyzującej, aby w swej niewiedzy nie założył on, że znajome terminy odpowiadają konceptom z wtórnego systemu prawnego. Jednocześnie familiaryzacja może być pomocna głównie dla tych odbiorców, którzy dysponują już wiedzą z zakresu własnego systemu prawnego. Zatem nie możemy też przyjąć uogólniającego stwierdzenia, że familiaryzacja jest główną strategią stosowaną w przypadku tłumaczenia dla celów informacyjnych. Podobnie nie istnieje definitywna zależność między stopniem trudności tłumaczenia a wyborem strategii, gdyż nawet w przypadku systemów i języków niespokrewnionych możliwe (i w określonych sytuacjach pożądane) jest stosowanie familiaryzacji, zaś tłumaczenie między językami i systemami pokrewnymi może, z omówionych wyżej przyczyn, wymagać użycia strategii egzotyzującej. Reasumując, dobór odpowiedniej strategii zależy od czterech czynników głównych: relacji między danymi systemami prawnymi i językami, celu tłumaczenia, gatunku tekstu i typu odbiorcy, w tym od trudno 28 Prawnicy, przynajmniej w większości, są ludźmi, i jeżeli natkną się w tłumaczeniu na znane wyrażenie, prawdopodobnie uznają, że w polskim oryginale znaczy ono to samo, co w dokumentach angielskich. Jeżeli zaś użyję wyrażenia podobnego, ale normalnie niespotykanego w kontekście prawa, istnieje większa szansa, że prawnicy zatrzymają się, zastanowią, i jeżeli kwestia będzie istotna zapytają. 93

94 przewidywalnych czynników dodatkowych, takich jak stan ogólnej wiedzy prawnej odbiorcy czy życzenia zleceniodawcy. Całość została zaprezentowana na następującym schemacie: 1 / 2 O 2 STRATEGIA TŁUMACZENIA T 1 T 2 O 2 Rys. 22: Główne czynniki wyboru strategii tłumaczenia. 1 / 2 relacja systemów prawnych (i języków), T 1 gatunek tekstu wyjściowego, T 2 O 2 cel tłumaczenia (wpływ, jaki tekst docelowy ma wywrzeć na odbiorcę docelowego), O 2 typ odbiorcy docelowego. Wybór strategii tłumaczenia w dużej mierze determinuje zastosowanie technik tłumaczeniowych dla pokonania problemów związanych z trzecim obszarem trudności w tłumaczeniu tekstów z zakresu prawa, wynikających z braku w języku docelowym wyrażeń ekwiwalentnych wobec wyrażeń języka wyjściowego. W tym miejscu warto poświęcić kilka słów samej idei ekwiwalencji i jej rodzajom w przekładzie tekstów z zakresu prawa. Ogólnie rzecz biorąc, ekwiwalentem jakiegoś wyrażenia nazywamy inne wyrażenie o dosłownie tej samej wartości, zaś pomiędzy nimi zachodzi relacja 94

95 ekwiwalencji, czyli równowartości. Równowartość ta może się odnosić do znaczenia, i najczęściej to mamy na myśli, ale nie musi. W. Chlebda [1990: 49-51] na przykład obok ekwiwalencji semantycznej wymienia ekwiwalencję stylistyczną i ekwiwalencję leksykalną. T. Roelcke [2005: ] dzieli ekwiwalencję w językach specjalistycznych na leksykalną, gramatyczną i tekstowo-kulturową. Z kolei A. Adamska-Sałaciak [2010: 397] wymienia następujące cztery typy: ekwiwalencję kognitywną (inaczej semantyczną, systemową, prototypiczną, konceptualną etc.), ekwiwalencję objaśniającą (opisową), ekwiwalencję tłumaczeniową (tekstową, kontekstową) i ekwiwalencję funkcjonalną (sytuacyjną, komunikacyjną, dyskursywną, dynamiczną). Również w innych opracowaniach możemy znaleźć podziały ekwiwalencji: na kognitywną oraz tłumaczeniową [Piotrowski 1994b: 166], tłumaczeniową i objaśniającą [Al-Kasimi 1983: 159] bądź tłumaczeniową i funkcjonalną [Zgusta 2006: 92]. Rodzajów ekwiwalencji oraz samych ekwiwalentów jest wiele, ponieważ, jak wyjaśnia R. K. K. Hartmann [2007b: 29], [t]he notion of equivalence is not a fixed, single relation of correspondence, but a shifting, bidirectional process based on a number of code-switching strategies which depend on the characterristics of the discourse in question, the bilingual competence of the translator-lexicographer, and the purpose for which it is sought. 29 Ponadto wyróżnia się stopnie ekwiwalencji: ekwiwalencję pełną, czy też bliską, ekwiwalencję częściową i ekwiwalencję zerową [Kromann Riiber Rosbach 1991: 2717; Šarčević 1997: 238]. Stopnie te bywają również nazywane odpowiednio kongruencją, konwergencją i dywergencją 29 Pojęcie ekwiwalencji nie opisuje stałej, pojedynczej relacji korespondencji, ale wciąż zmieniający się, dwukierunkowy proces oparty o różne strategie zmiany kodów, które uzależnione są od charakterystyki danego dyskursu, dwujęzycznej kompetencji tłumaczaleksykografa i celu poszukiwania ekwiwalencji. 95

96 [Hausmann 1977: 54-55; Kubacki 2002: 71]. 30 O ile kongruencja jest możliwa w języku ogólnym czy w innych językach specjalistycznych 31, w prawie zachodzi ona praktycznie jedynie w ramach jednego systemu prawnego obsługiwanego przez kilka etnolektów, a dokładniej w przypadku państw posiadających kilka języków urzędowych lub w prawie międzynarodowym [de Groot 1990: 124]. Poza tym kongruencja jest praktycznie niemożliwa, zatem poszukiwanie pełnych (kongruentnych) ekwiwalentów jest zadaniem daremnym. Natomiast ponieważ ludzi więcej łączy niż dzieli, nawet w bardzo rozbieżnych systemach prawnych znajdują się koncepty choć częściowo zbieżne [Cao 2007: 33]. Warto nadmienić, że o ekwiwalencji w tekście z zakresu prawa mówić można jedynie w ramach dwóch systemów prawnych, nie zaś dwóch języków [de Groot 1990: 127]. W tym miejscu należy przypomnieć, skąd bierze się i na czym polega rozbieżność między konceptami i terminami prawnymi, nazywana też inkongruencją. S. Šarčević [1997: ] wymienia sześć głównych aspektów inkongruencji terminologicznej w zakresie prawa: - nie zgadzają się zakresy pojęciowe podobnych konceptów w różnych systemach prawnych, - ten sam termin może odnosić się do różnych konceptów, jeżeli jeden język obsługuje różne systemy prawne, - jeżeli jakiś koncept został zaszczepiony do danego systemu prawnego z innego systemu, wraz z postępowaniem jego asymilacji wyrażający go termin może zmienić znaczenie, 30 Wyrażenie kongruencja pochodzi od łacińskiego congruentia i oznacza zgodność, odpowiedniość, przystawanie; konwergencja, od średniowiecznołacińskiego convergo, oznacza zbieżność, istnienie punktów wspólnych; dywergencja, od łacińskiego divergo, znaczy rozbieżność. 31 Powszechnie uważa się, że głównie dyscypliny uwarunkowane kulturowo wykazują niski stopień kongruencji poszczególnych języków specjalistycznych. Jednak, jak zauważa K. Hejwowski [2004: 9], stopnie ekwiwalencji dotyczą też dziedzin nieuznawanych za uwarunkowane kulturowo, które jednak mogą się szybciej rozwijać w pewnych krajach; tym samym niesymetrycznie będą się rozwijały również ich języki specjalistyczne. 96

97 - we wszystkich systemach prawnych istnieje pewna ilość terminów uwarunkowanych systemowo, to jest takich, które nie posiadają porównywalnych odpowiedników w innych systemach prawnych, - istnieje pewna grupa terminów niejasnych lub niedookreślonych, takich jak społeczna szkodliwość czynu, dobra wiara, die guten Sitten czy due care and attention, które istnieją w większości systemów prawnych i które można z łatwością przetłumaczyć, które jednak podlegają odmiennej interpretacji przez sądy różnych jurysdykcji, - terminy takie jak prawa człowieka czy demokracja posiadają zabarwienie ideologiczne i mogą wywoływać odmienne konotacje w różnych państwach. Poszukiwanie ekwiwalentu zaczyna się od zbadania terminu wyjściowego i odpowiadającego mu konceptu. Następnie należy ustalić, jak kwestia ta została potraktowana w systemie wtórnym: czy istnieje w nim porównywalny koncept lub koncepty, spełniające tę samą lub podobną funkcję a zatem poszukuje się ekwiwalentu funkcjonalnego [Kielar 1999: 189; Šarčević 1997: ]. Kolejnym krokiem jest porównanie konceptu wyjściowego z potencjalnym ekwiwalentem funkcjonalnym i ocena stopnia ekwiwalencji w oparciu o cechy istotne i dodatkowe. Jeżeli zgadzają się wszystkie cechy istotne, zaś rozbieżności występują co najwyżej w przypadku kilku cech dodatkowych, mamy do czynienia z ekwiwalencją bliską (kongruencją). Zbieżność większości charakterystyk istotnych oraz niektórych charakterystyk dodatkowych oznacza ekwiwalencję częściową (konwergencję). Natomiast o braku ekwiwalencji (dywergencji) można mówić wówczas, gdy zgadzają się zaledwie pojedyncze cechy istotne bądź taka zgodność nie występuje w ogóle [Šarčević 1997: ]. Porównanie konceptów musi uwzględniać zarówno ich intensję, czyli zestaw charakterystyk, których połączenie tworzy dany koncept, jak i ekstensję, to jest zbiór wszystkich przedmiotów wchodzących w skład konceptu [ISO : 4], ponieważ, 97

98 zwłaszcza w przypadku konceptów ogólnych, niejednokrotnie zdarza się, że liczba charakterystyk tworzących intensję jest dość niewielka, zaś koncepty te różnią się w poszczególnych systemach prawnych właśnie ekstensjami [Šarčević 1997: 240]. Precyzyjne badanie stopnia kongruencji intensji i ekstensji konceptów powinno rozciągać się na ich miejsce w klasyfikacji, zakres zastosowania i skutki prawne [idem: ]. W ramach badania intensji należy ustalić relacje generyczne konceptu i potencjalnego ekwiwalentu, ich stopnie abstrakcji, a także ich miejsca w systemie konceptualnym w wymiarze horyzontalnym, oraz stwierdzić, z jakimi skutkami prawnymi mogą się wiązać. Określenie zakresu zastosowania natomiast jest konieczne przy badaniu ekstensji konceptu. Na tym etapie może się okazać, że stopień ekwiwalencji jest niewystarczający lub że ekwiwalent konwergentny mógłby być dla odbiorcy docelowego mylący, albowiem te same kwestie prawne mogą być w różnych systemach rozwiązywane w bardzo różnoraki sposób. W każdym razie akceptowalność ekwiwalentu konwergentnego zależy w dużej mierze od konkretnego kontekstu [de Groot 1990: 125; Šarčević 1997: 241]. W takiej sytuacji można zastosować techniki rekompensacyjne, takie jak ekspansja leksykalna czy omówienie. Ekspansję leksykalną stosuje się wówczas, gdy ekwiwalent funkcjonalny obejmuje węższy zakres pojęciowy niż termin wyjściowy. Wtedy używa się wybranego ekwiwalentu w znaczeniu szerszym niż pierwotne. Jest to jednak rozwiązanie dość ryzykowne. Efektywniejsze może okazać się uzupełnienie ekwiwalentu o peryfrazę czy eksplikację, co z kolei wymaga dużej wiedzy z zakresu prawa [Šarčević 1997: ]. Ponadto możliwe jest, że w systemie wtórnym brak jest jakiegokolwiek ekwiwalentu konwergentnego lub niedostateczna ekwiwalencja nie może zostać zrekompensowana. W takim wypadku tłumacz musi zastosować rozwiązanie zastępcze za pomocą jednej z kilku możliwych technik 98

99 tłumaczeniowych. W tłumaczeniu tekstów ogólnych mówi się o pięciu głównych technikach. Są to: - użycie wyrażenia nadrzędnego (z dodatkiem kwalifikatora lub nie), - aproksymacja, czyli użycie wyrażenia bliskoznacznego w danym kontekście, - użycie synonimu, niekoniecznie tożsamego w całej rozciągłości, - transfer, czyli bezpośrednie zapożyczenie z języka wyjściowego, - omówienie / peryfraza, - unikanie danego wyrażenia, - utworzenie nowego wyrażenia [Hartmann 2007a: 19-20]. W tłumaczeniu tekstów z zakresu prawa można zastosować tylko niektóre z powyższych technik. G.-R. de Groot [1990: 125] wymienia następujące rozwiązania zastępcze: - użycie terminu wyjściowego w niezmienionej formie, ewentualnie uzupełnione o dosłowne tłumaczenie lub wskazanie podobnego terminu w systemie wtórnym w nawiasie lub przypisie, - omówienie terminu, - utworzenie neologizmu, również ewentualnie uzupełnione o przypis. S. Šarčević [1997: 250-] rozszerza tę listę, proponując następujące techniki: - użycie wyrażenia neutralnego (niespecjalistycznego), - zapożyczenie, - użycie ekwiwalentu dosłownego, - użycie innego neologizmu, - użycie ekwiwalentu łacińskiego. Wyrażenia niespecjalistyczne mają często szerszy zakres znaczeniowy i są szczególnie polecane przy tłumaczeniu wielojęzycznych, wielostronnych tekstów prawa międzynarodowego, w razie potrzeby uzupełnione o definicję. Zapożyczenia często zapisuje się w cudzysłowie lub kursywą; można je też stosować wraz z ekwiwalentem funkcjonalnym. Zastosowanie 99

100 ekwiwalentu dosłownego obejmuje trzy możliwości: nadanie znaczenia prawnego istniejącemu wyrażeniu z języka ogólnego lub innego języka specjalistycznego, zastosowanie istniejącego terminu funkcjonującego w innym systemie prawnym niż system wyjściowy i system wtórny (na przykład użycie terminu z prawa amerykańskiego przy tłumaczeniu na potrzeby brytyjskiego odbiorcy) i utworzenie nowego wyrażenia. Metodę tę stosuje się szczególnie często przy tłumaczeniu nazw instytucji. Ekwiwalenty dosłowne stanowią szczególny rodzaj neologizmów. Ponadto możliwe jest użycie neologizmów poprzez nadanie znaczenia prawnego wyrażeniom języka ogólnego lub innego języka specjalistycznego, nie będącym jednak dosłownymi tłumaczeniami wyrażenia wyjściowego. Wreszcie zastosowanie odpowiedników łacińskich jest szczególnie pomocne w przypadku systemów prawnych wywodzących się z prawa rzymskiego. Jak zauważa B. Z. Kielar [1999: 189], przy tworzeniu neologizmów można i należy wykorzystać materiał zebrany przy badaniu zakresu znaczeniowego terminu wyjściowego. W tym miejscu warto poczynić pewne uściślenie. Mowa jest bowiem o ekwiwalentach w kilku znaczeniach: o ekwiwalentach w sensie wyrażeń odpowiadających podobnym konceptom we wtórnym systemie prawnym oraz o ekwiwalentach w sensie szerszym tłumaczeniowych odpowiedników wyrażeń wyjściowych, a zatem również neologizmów. Aby uporządkować nazewnictwo, w dalszej części pracy będzie mowa o ekwiwalentach w znaczeniu wszelkich odpowiedników, obejmujących ekwiwalenty rzeczywiste, to jest wyrażenia odpowiadające konceptom we wtórnym systemie prawnym, oraz neologizmy, czyli wyrażenia niefunkcjonujące we wtórnym języku prawa, to jest nieodpowiadające konceptom we wtórnym systemie prawnym. Kategorię pośrednią stanowią ekwiwalenty rzeczywiste nieaktualne, czyli wyrażenia odpowiadające konceptom, które w pewnym momencie funkcjonowały we wtórnym systemie prawnym, ale po zmianie przepisów zostały zmienione lub usunięte. Posiadają one cechy ekwiwalentów 100

101 rzeczywistych, albowiem wywodzą się z wyjściowego systemu prawnego i często wciąż funkcjonują w wyjściowym języku prawa. Jednocześnie są one w pewnym sensie neologizmami, ponieważ nie reprezentują konceptów w aktualnym porządku prawnym. Pełną klasyfikację ekwiwalentów prezentuje następująca grafika: EKWIWALENTY ekwiwalenty rzeczywiste neologizmy kongruentne konwergentne ekwiwalenty rzeczywiste nieaktualne kongruentne konwergentne Rys. 23: Rodzaje ekwiwalentów. To, co zwraca uwagę w powyższych rozważaniach, to nieustanna konieczność porównywania systemów prawnych i funkcjonujących w ich ramach pojedynczych konceptów, podkreślana przez autorów wszystkich cytowanych opracowań naukowych. Jak pisze G.-R. de Groot [1990: 124], Kern der Übersetzung juristischer Terminologie ist ( ) das Vergleichen der Ausgangsrechtssprache mit der Zielsprache, oder besser noch des Ausgangsrechtssystems mit dem Zielrechtssystem. Die Übersetzung juristischer Terminologie ist daher wesentlich Rechtsvergleichung Głównym elementem tłumaczenia terminologii prawa jest porównywanie wyjściowego języka prawa z docelowym językiem prawa, albo lepiej wyjściowego systemu prawnego 101

102 Bez porównania systemów prawnych niemożliwa będzie ocena stopnia kongruencji konceptów i ekwiwalencji reprezentujących je terminów, a tym samym wybór odpowiedników. Komparatystyka prawa konieczna jest też w poprzednim kroku, który został omówiony w niniejszym podrozdziale, a więc przy obieraniu strategii tłumaczenia, która wszak zależy między innymi od relacji między danymi systemami prawnymi. I wreszcie jest ona nieodzowna już u progu tłumaczenia, kiedy należy ustalić funkcje oryginału i przekładu. Innymi słowy, w przekładzie tekstów z zakresu prawa porównanie wchodzących w grę systemów prawnych staje się jednym z etapów tłumaczenia. W związku z tym schemat zaprezentowany na rysunku 11, obrazujący proces tłumaczenia z podziałem na fazy, powinien w przypadku przekładu tekstów z zakresu prawa wyglądać następująco: rozumienie tekstu wyjściowego (rozumienie ekwiwalentu) porównanie systemów prawnych (porównanie konceptów) produkcja tekstu docelowego (zastosowanie ekwiwalentu) transfer (wybór ekwiwalentu) Rys. 24: Etapy procesu tłumaczenia tekstów z zakresu prawa. z docelowym systemem prawnym. Dlatego też tłumaczenie terminologii prawa polega w istocie na komparatystyce prawa. 102

103 Powyższa konstatacja ma fundamentalne znaczenie dla tworzenia modelu układu słowników dla tłumacza tekstów z zakresu prawa. Zanim jednak model zostanie zaprezentowany, w oparciu o przedstawione w niniejszym rozdziale dane dotyczące przedmiotu i charakteru tłumaczeń tekstów z zakresu prawa należy zastanowić się nad oczekiwaniami tłumacza takich tekstów wobec słownika POTRZEBY TŁUMACZA TEKSTÓW Z ZAKRESU PRAWA WZGLĘDEM SŁOWNIKA Potrzeby tłumacza tekstów z zakresu prawa w znacznej części pokrywają się z oczekiwaniami tłumaczy innego rodzaju tekstów specjalistycznych. Niemniej po dokładnym scharakteryzowaniu ich zadań i problemów możliwe jest sprecyzowanie tychże oczekiwań i wskazanie różnic w stosunku do innych słowników. Rozważania te podzielić można na cztery obszary, dotyczące odpowiednio: - ogólnych cech słownika oraz jego budowy, - cech słownika związanych z rozumieniem tekstu wyjściowego, - cech związanych z porównaniem systemów prawnych, - cech związanych z wyborem ekwiwalentu, - cech związanych z produkcją tekstu docelowego. Do postulatów natury bardziej ogólnej należy przede wszystkim odejście od dotychczasowych wzorców. Często w charakterze słownika terminologicznego występują glosariusze, zawierające nieudokumentowane propozycje tłumaczeń bez jakichkolwiek wyjaśnień, które pomogłyby w ich rozróżnieniu i wyborze najwłaściwszego [de Groot van Laer 2005: 2]. Innym popularnym typem słownika są słowniki o charakterze encyklopedii, brakuje w nich natomiast informacji gramatycznych, frazeologicznych etc. [Pawelec 2007: 28, 32]. Tłumacz natomiast potrzebuje informacji różnego 103

104 rodzaju: zarówno językowych, jak i encyklopedycznych. Kolejnym ważnym postulatem jest uwzględnianie zmian w prawie, tak w systemie wyjściowym, jak i w systemie wtórnym. Innymi słowy opracowania terminograficzne z zakresu prawa powinny być często aktualizowane [de Groot van Laer 2006: 73]. Wreszcie słowniki prawa powinny być tematycznie ograniczone do konkretnej gałęzi prawa [ibidem]. Na etapie rozumienia tekstu wyjściowego (konkretnego wyrażenia w tekście wyjściowym), tak jak w przypadku każdej innej dziedziny wiedzy, potrzebne są odpowiednie objaśnienia, przeważnie przyjmujące formę definicji. Tym, co wyróżnia prawo, jest przede wszystkim rodzaj definicji. Eksplikacja znaczenia terminu musi umożliwiać porównanie jego zakresu znaczeniowego z zakresem znaczeniowym analogicznych instytucji w systemie wtórnym. Jak zostało już powiedziane, do tego celu konieczne jest uwzględnienie nie tylko intensji, ale i ekstensji konceptu, a w szczególności opis jego miejsca w klasyfikacji, zakresu zastosowania i skutków prawnych [Šarčević: ]. W przypadku terminów ściśle prawnych, to jest pojawiających się w tekstach normatywnych, jak ustawy czy umowy międzynarodowe, należy odwołać się do definicji legalnych. Definicją legalną danego wyrażenia W jest wyrażenie tekstu prawnego wyznaczające sposób rozumienia wyrażenia W przez prawodawcę [Malec 2000: 25]. Definicje legalne można klasyfikować na wiele sposobów. A. Jopek-Bosiacka [2006: ] wśród definicji w tekstach normatywnych wyróżnia definicje zamieszczone w objaśnieniach, formułowane w sposób dla definicji charakterystyczny, oraz definicje znajdujące się w zasadniczej części aktu prawnego, często mające postać prawdziwego przepisu. Poza tym można podzielić definicje ze względu na charakter relacji, za pomocą której wyznaczają wyrażanie definiowane (definiendum). Tu można wymienić relacje włączenia, ekwiwalencji oraz wyłączenia. 104

105 Ponadto istnieją typy mieszane: włączenia i ekwiwalencji oraz wyłączenia i ekwiwalencji. M. Błachut, W. Gromski i J. Kaczor [2008: 37-38] natomiast wymieniają definicje: - w stylizacji semantycznej, to jest występujące w formie wyrażenie X oznacza przedmioty Y, - w stylizacji słownikowej, czyli przyjmujące formę wyrażenie X znaczy tyle co Y, - w stylizacji przedmiotowej, w formie X jest to Y, - zakresowe, to znaczy wyliczające elementy zaliczane do zakresu definiowanego wyrażenia, przy czym jeżeli wyliczenie pełne nie jest możliwe, podawane są elementy przykładowe. Inną klasyfikację stosuje A. Malec [2000: 28-30], który przede wszystkim wyróżnia definicje legalne sensu largo oraz definicje legalne sensu stricto. Definicja legalna sensu largo określonego wyrażenia obejmuje zbiór wszystkich zdań języka prawnego, w których wyrażenie to się pojawia. Definicję sensu stricto natomiast stanowi zbiór zdań wypowiedzianych przez prawodawcę w celu określenia znaczenia danego wyrażenia. Wśród definicji sensu stricto można dalej wyróżnić definicje metajęzykowe oraz definicje intrajęzykowe. Różnice między nimi ukazuje tabela 3 na następnej stronie. Istotne znaczenie rodzaju definicji w prawodawstwie A. Malec [2000: 72] opisuje następująco: ( ) prawodawca wyznacza definicjom metajęzykowym rolę środka przekładu: pozwalają one przetłumaczyć każde zdanie z wyrażeniem definiowanym na równoznaczne zdanie bez wyrażenia definiowanego. Z tego względu, z definicji metajęzykowej z reguły można zrezygnować. ( ) Inaczej jest z definicjami intrajęzykowymi. Definicje te, legalizujące pojęcia, tworzą system prawny. Usunięcie definicji intrajęzykowej to zmiana w systemie prawnym. 105

106 CECHA DEFINICJA METAJĘZYKOWA DEFINICJA INTRAJĘZYKOWA język wyrażania metajęzyk język przedmiotowy przedmiot zasięg znaczenie zmiany definicji poza danym tekstem forma porównywalny typ definicji pozaprawnych sposób stosowania przez prawodawcę definiowanego wyrażenia zróżnicowany, np. ograniczony do fragmentu tekstu lub wykraczający poza dany tekst prawny (wówczas zasięg określony) brak znaczenia z reguły krótki opis o prostej budowie: wyraz definiowany + łącznik wskazujący na relację oznaczania + wyrażenie definiujące definicja nominalna przedmioty pozajęzykowe; pośrednio sposób używania nazw z natury wykraczający poza dany tekst prawny (zasięg nieokreślony) istotne znaczenie różnorakie formy definicja realna Tab. 3: Charakterystyka definicji legalnych metajęzykowych i intrajęzykowych [Malec 2000: 29-30, 69-72]. Biorąc pod uwagę zasady techniki prawodawczej, prawodawca formułuje definicję legalną w następujących sytuacjach: - gdy dane określenie cechuje wieloznaczność, - gdy dane określenie cechuje nieostrość, - gdy znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe, - gdy ze względu na dziedzinę regulowanych spraw zachodzi potrzeba ustalenia nowego znaczenia danego określenia [Błachut Gromski Kaczor 2008: 34]. 106

107 W związku z powyższym, definicje legalne mają szczególną wartość dla tłumacza przy interpretacji tekstu źródłowego. Wreszcie wyjaśnienia powinny być poparte odwołaniami do tekstów źródłowych, co ma umożliwić tłumaczowi tak pogłębienie wiedzy, jak i zweryfikowanie trafności proponowanych ekwiwalentów [de Groot van Laer 2006: 73]. Ponadto objaśnienia mogą być poszerzone o synonimy, antonim, hiponimy, hiperonimy i wyrazy komplementarne. Odtworzenie w słowniku takiej siatki terminologicznej ułatwia tłumaczowi zrozumienie przedmiotu jego pracy oraz porównanie systemów. W drugiej fazie tłumaczenia, to jest w trakcie porównywania systemów prawnych, tłumacz poszukuje informacji na temat wtórnego systemu prawnego w kontekście czy też w opozycji do systemu wyjściowego. F. Mayer [2000: ], wskazując na zalety słowników uwzględniających komparatystykę prawa, proponuje zastosowanie w nich objaśnień odnośnie obu systemów prawnych w obu językach; to samo postuluje A. D. Kubacki [2002: 71]. Ponadto ważna jest informacja na temat stopnia ekwiwalencji konceptów w obu systemach. Wreszcie na tym etapie jednym z podstawowych postulatów jest praktycznie dotąd niestosowane ograniczenie słownika do porównania jedynie dwóch systemów prawnych i jednoznaczne ich określenie; idea ta motywowana jest faktem uwarunkowania systemowego języków prawa [de Groot van Laer 2005: 2]. Oznacza to, że bardziej niż angielsko-polski słownik prawa tłumaczom przydałby się oddzielny słownik prawa brytyjskiego w przekładzie na język polski i oddzielny słownik prawa amerykańskiego w przekładzie na język polski, a zamiast słownika polsko-angielskiego odpowiednio słownik prawa polskiego w przekładzie na angielski brytyjski i słownik prawa polskiego w przekładzie na angielski amerykański Nie oznacza to bynajmniej, że na przykład w słowniku prawa polskiego w przekładzie na angielski brytyjski wśród odpowiedników nie mogą znaleźć się ekwiwalenty odpowiadające 107

108 W kwestii wyboru ekwiwalentów najważniejszym zastrzeżeniem do istniejących słowników jest brak wskazówek pozwalających na rozróżnienie pomiędzy proponowanymi odpowiednikami. Przede wszystkim jeżeli istnieje kilka ekwiwalentów, terminograf powinien uwzględnić je w słowniku i tłumaczowi pozostawić wybór, który uzależniony jest wszak od licznych czynników, a których autor słownika nie może z góry przewidzieć [Chromá 2004: 12]. Jednocześnie oczekuje się od słownika pełnienia roli kodyfikującej, czyli oferowania propozycji tłumaczenia zgodnych z normą językową [Pawelec 2007: 32]. Owe dwa oczekiwania nie są wbrew pozorom sprzeczne. Terminograf powinien pomijać rozwiązania błędne, niezgodne z normą (lub jako takie je oznaczać), ale nie ingerować w wybór strategii czy techniki tłumaczeniowej w oparciu o stopnień ekwiwalencji danych konceptów. Jego zadaniem jest poinformować tłumacza o tymże stopniu ekwiwalencji, zaproponować rozwiązania w ramach obu możliwych strategii egzotyzującej i familiaryzującej realizujące dostępne techniki radzenia sobie z inkongruencją terminologiczną i opatrzyć je jasnymi oznaczeniami, pozwalającymi tłumaczowi odróżnić neologizmy różnych rodzajów od terminów zaczerpniętych z systemu wtórnego, ekwiwalenty standardowe od propozycji tłumaczeniowych autorstwa terminografa etc. [de Groot van Laer 2006: 73]. Wreszcie, tak jak w przypadku użytkowników innych słowników specjalistycznych, tłumacze tekstów z zakresu prawa oczekują od słownika informacji ułatwiających poprawne zastosowanie wybranego ekwiwalentu, a zatem danych gramatycznych, stylistycznych i frazeologicznych. Przypomnijmy, że choć tłumacz powinien dysponować wysoką kompetencją w zakresie obu języków biorących udział w przekładzie, reguły gramatyczne instytucjom prawa amerykańskiego, a nieobecne w prawie brytyjskim. Szczegółowo kwestia ta zostanie omówiona w dalszej części pracy. 108

109 i frazeologia w przypadku języków specjalistycznych i język prawa niczym się tu od innych technolektów nie różni mogą odbiegać od norm języka ogólnego. 109

110

111 4. MODEL UKŁADU SŁOWNIKÓW 4.1. UWAGI WSTĘPNE Ostatnią część niniejszej rozprawy stanowi model układu słowników dla tłumacza tekstów z zakresu prawa, skonstruowany z myślą o jego dalszym dostosowaniu do potrzeb dowolnej pary języków i systemów prawnych. Realizację zadania warto poprzedzić krótkim wyjaśnieniem, czym w ogóle jest model, jakie są rodzaje modeli i jakie pełnią one funkcje. Wyraz model wywodzi się z łacińskiego modulus, co oznacza miara, wzór. Według definicji proponowanej przez H. Schmidta [1969: 407] modelem jest odwzorowanie uznanych za istotne elementów obiektu badań, w tym procesu. Odwzorowanie to polega na jednoznacznym przyporządkowaniu tymże elementom odpowiednich znaków. Der Modellbegriff gilt nicht nur für räumlich statische Gegebenheiten, sondern in gleicher Weise auch für zeitliche Abläufe, sowie für jede Anordnung von Ideen, logischen Zusammenhängen, sprachlichen Aussagen u.a. Es wird dabei meist angenommen, daß die Modelle ontologische oder logische Strukturen abbilden und dadurch zur Strukturforschung der einzelnen Disziplinen beitragen [ibidem]. 34 A. Podsiad i Z. Więckowski [1983: 221] uściślają, że model może odwzorowywać tak rzeczywistość istniejącą, jak i rzeczywistość nieistniejącą, a nawet rzeczywistość, która będzie stwarzana w działaniu. 34 Pojęcie modelu odnosi się nie tylko do faktów statycznych pod względem przestrzennym, ale też w takim samym stopniu do procesów zachodzących w czasie, a także do wszelkich idei, związków logicznych, wypowiedzi językowych etc. Przy tym przeważnie zakłada się, że modele odwzorowują struktury ontologiczne lub logiczne, tym samym przyczyniając się do badania struktury poszczególnych dyscyplin. 111

112 Istnieje wiele rodzajów modeli, które realizują rozmaite założenia w zależności od ich przeznaczenia. Wymienić należy przede wszystkim model teoretyczny (nominalny), czyli zbiór założeń przyjmowany w danej dyscyplinie naukowej, umożliwiający bądź ułatwiający rozwiązanie konkretnego problemu badawczego 35, i model realny, czyli przedmiot lub układ przedmiotów rzeczywistych, również zdarzeń, realizujących założenia danej teorii w formie uproszczonej, jak na przykład mapy, makiety czy schematy [Podsiad Więckowski 1983: 221]. Z kolei model heurystyczny to celowo bardzo uproszczony hipotetyczny model teoretyczny lub realny, nie uwzględniający cech nieistotnych dla danego celu ze względu na wygodę zastosowania lub badań, niejednokrotnie zakłamujący wręcz badaną sytuację [Edwards (red.) 1967: 355]. Dalszym rodzajem jest model semantyczny, wykorzystywany w matematyce i logice formalnej, stanowiący odwzorowanie ( ) danej teorii w postaci układu (dziedziny) przedmiotów opisywanego prawdziwie przez tę teorię [Łagodzki Pyszczek 2000: 227]. Modelowanie w przypadku leksykografii specjalistycznej określa się mianem konstruowania terminograficznego. Jest to najbardziej pragmatycznie ukierunkowana części terminografii, stanowiąca podstawę terminografii jako odrębnej dyscypliny naukowej [Lukszyn Zmarzer 2006: 133]. Zadaniem jest tu ustalanie zasad sporządzania roboczych zestawów parametrycznych uwzględniających charakterystykę konkretnych leksykonów terminologicznych. Zestaw parametrów powinien być optymalny pod względem ilości branych pod uwagę cech, adekwatny do rodzaju wiedzy specjalistycznej, produktywny w zakresie danego leksykonu oraz 35 R. M. Giere [2000: 523] zauważa, że ponieważ model teoretyczny jako abstrakcyjna jednostka ściśle odpowiadająca danej definicji teoretycznej dostarcza, aczkolwiek arbitralnie, przedmiotu, co do którego owa teoria jest prawdziwa znaczna część teoretycznego dyskursu naukowego może być interpretowana jako dotycząca właśnie modeli teoretycznych raczej niż bezpośrednio świata. 112

113 skoordynowany z pozostałymi zestawami parametrycznymi w ramach odpowiedniej sfery terminologicznej [idem: ]. Modele realne mogą pełnić następujące funkcje: - umożliwienie zastosowania oraz przetestowania teorii, - pomoc w konstrukcji teorii, - ułatwianie zrozumienia abstrakcyjnych teorii, - pośredniczenie między teorią a światem, - pragmatyczny substytut teorii, - umożliwienie opisu i opracowania danych, - podstawa symulacji komputerowych, - pomoc przy ustalaniu stosunku przyczynowego między zdarzeniami, - umożliwienie zrozumienia konkretnego przedmiotu lub systemu, - składnik wyjaśnień naukowych, - pomoc dydaktyczna, - pomoc w konstruowaniu i wykorzystaniu eksperymentów [Sandkühler (red.) 1999: 856]. Dla niniejszej rozprawy szczególne znaczenie ma funkcja pierwsza, gdyż konstruowany model układu słowników ma pełnić rolę instruktażową: szczegółowy opis założeń modelu powinien stać się podstawą do tworzenia konkretnych słowników terminologicznych przeznaczonych dla tłumaczy tekstów z zakresu prawa i, po dalszym dostosowaniu, innych dyscyplin. Jednocześnie należy zdać sobie sprawę z faktu, że, jak w wielu innych przypadkach, stworzenie modelu nie oznacza natychmiastowej jego realizacji. Mało tego, realizacja modelu zgodnie z wszystkimi jego założeniami jest w istocie mało prawdopodobna, głównie ze względu na wysoki koszt produkcji. Bynajmniej nie oznacza to jednak, że nie jest on produktywny. Może on bowiem stanowić wzór pewnego ideału narzędzia pracy tłumacza, który z kolei powinien posłużyć do stworzenia narzędzia optymalnego, 113

114 uwzględniającego najistotniejsze, niezbywalne cechy modelu idealnego, ale dostosowanego do możliwości produkcyjnych i rynkowych. W tym miejscu należy zaznaczyć, że model zakłada realizację w formie książkowej, nie zaś elektronicznej, a mianowicie z przyczyn praktycznych i ideologicznych. Przede wszystkim należy zastanowić się nad odmiennymi zaletami słowników papierowych i słowników elektronicznych. Jak wylicza G.-M. de Schryver [2003: ], słowniki papierowe: - ułatwiają przeglądanie (możliwe jest oglądanie kilku stronic naraz), - w naturalny sposób ukazują swój zakres, - nie męczą oczu, - umożliwiają podkreślanie informacji i robienie notatek, - są przenośne. 36 Z kolei słowniki elektroniczne: - umożliwiają szybki dostęp do danych, - oferują alternatywne sposoby prezentacji informacji (na przykład grafiki), - umożliwiają wyszukiwanie niekompletnych czy niepoprawnie zapisanych wyrazów hasłowych, - oferują szeroki zakres sposobów wyszukiwania, - umożliwiają dostosowanie wyświetlanych informacji do potrzeb użytkownika, - pozwalają na bezpośrednie kopiowanie wyników wyszukiwania do tworzonego tekstu, - uwalniają od porządku alfabetycznego, - eliminują ograniczenia związane z linearnym charakterem tekstu, - pozwalają na odejście od stałości i niezmienności wyświetlanych danych (część informacji może zostać ukryta), 36 Pomijamy tu inne, drugorzędne, wymienione przez G.-M. de Schryvera zalety, takie jak przyjemność z fizycznego kontaktu z książką etc. 114

115 - optymalizują system odsyłaczy, - zawierają ogromne ilości danych, - nie znają ograniczeń ilościowych, - pozwalają na szybki dostęp do dużych ilości danych leksykograficznych w korpusach tekstów, - zawierają nowe rodzaje informacji, - umożliwiają częste aktualizacje. V. Pastor i A. Alcina [2010: 311] dodają kolejne zalety słowników elektronicznych: kolorystyczne zaznaczenie różnych rodzajów informacji, interaktywność (możliwość dodania notatek), trwałość 37 i kompaktowość (zabierają niewiele miejsca). Jednak czy wszystkie wyżej wymienione cechy słowników elektronicznych to wyłącznie zalety? Fakt, że słowniki elektroniczne oferują bardzo szybki dostęp do danych, może mieć też negatywne konsekwencje. H. Nesi [2000: ] zwraca uwagę, że szybki i łatwy dostęp do informacji może prowadzić do sytuacji, gdy użytkownik słownika zaniecha dokładnego czytania artykułu hasłowego, zaś informacje przyswajane praktycznie bez wysiłku wymagają najmniej zastanowienia, w związku z czym mogą być najłatwiej zapomniane. Ten punkt widzenia potwierdzają liczne badania neurologiczne i psychologiczne. E. R. Kandel [2006: 208], laureat Nagrody Nobla za badania na temat pamięci, podkreśla: For a memory to persist, the incoming information must be thoroughly and deeply processed. This is accomplished by attending 37 Oczywiście można by się spierać, czy trwalsza jest książka, czy nośnik elektroniczny. Jedno i drugie może ulec zniszczeniu, jednak raczej częściej zdarzają się przypadki zniszczenia komputera niż spalenia domu, a wraz z nim książek. 115

116 to the information and associating it meaningfully and systematically with knowledge already well established in memory. 38 Okazuje się, że osoby przyzwyczajone do korzystania ze źródeł elektronicznych nie czują potrzeby zapamiętywania zdobytych w ten sposób informacji, które są na wyciągnięcie ręki [Sprenger 2010: 111]. Zapamiętywanie jednak jest istotne dla rozwoju naszego mózgu; akt zapamiętywania wpływa na mózg w sposób, który ułatwia nam uczenie się w przyszłości. Ponadto przywoływane z pamięci informacje są na bieżąco aktualizowane i dopasowywane do stanu naszej wiedzy, co rzeczoną wiedzę konsoliduje. Poleganie na źródłach elektronicznych i odciążanie pamięci powoduje omijanie tego jakże ważnego procesu. Ponieważ zaś kluczem do konsolidacji pamięciowej jest uważność, zbyt liczne informacje konkurujące o naszą uwagę, jak ma to miejsce w źródłach elektronicznych, oznaczają zaburzenie owej konsolidacji [Carr 2011: 59-62, 93-94]. Tłumacza zaś tym bardziej nie można zwalniać z obowiązku zapamiętywania informacji, pozwala mu ono bowiem pogłębiać wiedzę i podnosić jakość wykonywanych przekładów. Uwolnienie od porządku alfabetycznego, choć brzmi zachęcająco z punktu widzenia użytkownika, oznacza jednak znaczny problem dla terminografa. Ze względu na swą nielinearną strukturę dostępu słowniki elektroniczne w zasadzie wykluczają zastosowanie jakiegokolwiek porządku, tak alfabetycznego, jak i onomazjologicznego. Praktycznie niemożliwym staje się podział słownika na moduły, grupowanie słownictwa czy jakakolwiek inna typowa forma odzwierciedlenia struktury wiedzy specjalistycznej. Jak zauważa H. Nesi [2000: 843], dodatkową trudność w zrozumieniu mikro- i makrostruktury słownika elektronicznego, zastosowanego w nim systemu odsyłaczy czy przyswojenia zawartości dodatków powoduje fakt, 38 Aby wspomnienie mogło przetrwać, nowa informacja musi zostać skrupulatnie i głęboko przetworzona. Osiągnąć to można poprzez poświęceniu jej uwagi oraz powiązanie jej w sposób znaczący i systematyczny z wiedzą utrwaloną już w pamięci. 116

117 że zazwyczaj nie można oglądać więcej niż jednej strony naraz. Terminograf traci więc cały wymiar słownika, który mógłby służyć zakodowaniu pewnej części wiedzy. Kwestię dwóch wymiarów słownika przybliża L. Bray [1989: 136]: [Le dictionnaire] C est un livre ( ) dont la lecture est à deux dimensions: la lecture horizontale de ľarticle y est nécessairement précédée ďun trevail de localisation, lequel nécessite une lecture verticale des unités ďentrée. Cette lecture bidimensionelle est appelée consultation. 39 Słownik elektroniczny w większości przypadków likwiduje już wymiar wertykalny. Natomiast wprowadzenie mediostruktur, modułów etc. oznacza wprowadzenie kolejnego, trzeciego wymiaru, który w wersji elektronicznej jest nie do zachowania. Oczywiście można opracować i zamieścić w słowniku elektronicznym grafiki i inne materiały przybliżające strukturę danego leksykonu terminologicznego, ale czy pracujący pod presją czasu tłumacz naprawdę tam zajrzy? Można też wyświetlać takie grafiki przy wyszukiwanym haśle, co jednak oznacza zmniejszenie pola dla informacji w danym artykule hasłowym i grozi ograniczeniem czytelności słownika (a przy okazji stanowi kolejny element rozpraszający uwagę). Z drugiej strony teksty, z którymi pracuje tłumacz, mają charakter linearny. Technologia zaburza ową linearność: współczesny tłumacz korzysta z licznych źródeł, takich jak banki terminologiczne, pamięci tłumaczeniowe, glosariusze czy korpusy, bierze pod uwagę teksty paralelne etc. [Pym 2010: 2-3]. Jak wspomniał cytowany wyżej G.-M. de Schryver, słowniki 39 [Słownik] Jest to książka, której lektura ma dwa wymiary: lekturę horyzontalną hasła z konieczności poprzedza potrzeba jego lokalizacji, która z kolei wymusza lekturę wertykalną artykułów hasłowych. Taką właśnie dwuwymiarową lekturę nazywa się konsultowaniem słownika. 117

118 elektroniczne również przyczyniają się do zburzenia linearności, co nie ułatwia tworzenia tekstu przekładu, który w wersji końcowej linearny być musi. Również fakt, że w słownikach elektronicznych istnieje możliwość zmiany wyglądu wyświetlanej strony z wynikami poszukiwania, na przykład ukrycia części informacji, ma swoje wady. Brak stałości i niezmienności strony wiąże się bowiem z zaburzeniem pracy pamięci wzrokowej, która często pozwala nam przywołać informacje dzięki temu, że pamiętamy ich układ na stronie. W tym celu jednak ów układ musi być stały. Co więcej, wiele funkcji i możliwości dostosowania słownika do aktualnych potrzeb użytkownika (z których, jak pokazują badania, większość tłumaczy i tak nie potrafi korzystać [Pastor Alcina 2010: 308]) niejednokrotnie oznacza zakłócenie koncentracji. Przerywanie pracy w celu dostosowania funkcji słownika do konkretnego problemu może powodować zwolnienie tempa pracy oraz na dłuższą metę zaburzenie możliwości poznawczych [Sprenger 2010: 11]. Praca z komputerem generalnie może prowadzić do stanu trwałego częściowego rozkojarzenia uwagi, co z kolei powoduje zwiększony stres, który wprawdzie chwilowo wspomaga pamięć, ale z biegiem czasu upośledza jej funkcjonowanie [Small Vorgan 2011: 37-39]. Angażowanie naszego wzroku przez liczne bodźce, takie jak przyciski, ikony, łącza, okna, rozmaite formy etc., rozprasza i uniemożliwia, a przynajmniej znacznie utrudnia głębszą analizę czytanego tekstu. Korzystanie ze źródeł elektronicznych uruchamia obszary mózgu odpowiedzialne za podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów, co z kolei utrudnia rozumienie i zapamiętywanie, podczas gdy kontakt z książką aktywizuje obszary języka i pamięci [Carr 2011: 62]. Oczywiście tłumacz w naturalny sposób pracuje w trybie rozwiązywania problemów, ale pogłębianie stymulacji tego obszaru mózgu na pewno nie ułatwia jego zadania. Wreszcie tłumacz mający możliwość dostosowania rodzaju wyświetlanych informacji do swoich potrzeb niekoniecznie wybierze słusznie. Funkcja 118

119 taka odbiera terminografowi jako autorowi słownika i swego rodzaju starszemu bratu tłumacza możliwość autorskiej selekcji informacji i dyskretnego narzucania ich pracującemu pod presją czasu tłumaczowi dla dobra jakości przekładu. Podobnie dostęp do ogromnej ilości danych zdejmuje z terminografa odpowiedzialność za ich precyzyjną selekcję, ale i możliwość dokonania takiej selekcji. Od dużej ilości danych tylko krok do nadmiaru danych, które nie mogą zostać i nie zostaną skrupulatnie przeanalizowane przez tłumacza, w odróżnieniu od sytuacji, gdy liczba danych jest mocno ograniczona, za to bardzo starannie dobrana pod względem jakościowym. Co więcej, możliwość szybkiego dostępu do dużej ilości informacji i tworzenia alternatywnych wersji powoduje dodatkową komplikację procesu podejmowania decyzji i zakłóca selekcję potrzebnych danych. Celem niniejszego wywodu nie jest bynajmniej wykazanie, że należy powrócić do pergaminu i gęsich piór, a przynajmniej zrezygnować ze słowników elektronicznych: ani nie jest to możliwe, ani pożądane. Jednak forma elektroniczna ma nie tylko zalety, ale i sporo wad, zaś nie każde wartościowe rozwiązanie może być bez straty w takiej formie zastosowane. Niemniej należy zastanawiać się i pracować nad sposobami rekompensowania takich strat i ograniczania negatywnych efektów korzystania ze źródeł elektronicznych. Również do tego celu powinien służyć proponowany model układu słowników. Pewnym rozwiązaniem mogłoby być tworzenie paralelnych słowników w wersji elektronicznej i książkowej, gdzie słownik książkowy byłby autorskim, wysoce specjalistycznym dziełem terminografa, natomiast wersja elektroniczna dawałaby dostęp do większej ilości danych i funkcji. Rozważania te nie należą jednak do zakresu niniejszej pracy. Ostatnią zasadniczą kwestią, którą należy wyjaśnić, jest przedmiot projektowanego opracowania terminograficznego. Dotąd mowa była o układzie słowników prawa, oczywistym więc wydaje się, że przedmiotem opisu jest prawo. Jednakże zgodnie z ustaleniami przyjętymi w poprzedniej części 119

120 rozprawy, a mianowicie że w centrum przekładu tekstów z zakresu prawa stoi nie tyle wiedza o danym systemie prawnym, ile porównanie i skontrastowanie dwóch relewantnych systemów, to zestawienie dwóch systemów właśnie stanowi wiedzę, jaką ma prezentować układ słowników. To relacja wyjściowego i wtórnego porządku prawnego odgrywa kluczową rolę w doborze strategii i technik tłumaczeniowych, to relacja ta musi być brana pod uwagę przy tłumaczeniu każdego zdania i wyrażenia oraz przy ustalaniu, jakie normy ma spełniać i jakie funkcje realizować tekst przekładu. Dlatego też w istocie dziedziną wiedzy reprezentowaną przez projektowany układ słowników dla tłumacza powinna być komparatystyka wybranych porządków prawnych QUANTUM UKŁADU Pojęcie quantum odnosi się do sposobu ograniczenia jednostek w słowniku. Zgodnie z postulatem między innymi R. Arntza, H. Pichta i F. Mayera [2002: 208], S. Nielsena [1994: 43], G.-R. de Groota i C. J. P. van Laera [2006: 73] czy A. D. Kubackiego [2002: 71], przede wszystkim układ słowników powinien obejmować nie słownictwo całości prawa, ale leksykon jednej, wybranej gałęzi prawa, na przykład tylko prawa karnego. Za takim rozwiązaniem przemawiają trzy argumenty. Po pierwsze, porównanie dwóch kompletnych systemów prawnych oznacza mniejszą precyzję i efektywność opisu niż w przypadku porównania systemów w ramach jednej gałęzi prawa, tym bardziej że stopień podobieństwa poszczególnych obszarów danych systemów może się różnić. Po drugie, wielu tłumaczy specjalizuje się w przekładzie tekstów z kilku zaledwie obszarów, nie ma więc powodu, by narzucać im słownictwo i informacje z zakresu gałęzi prawa niebędących w sferze ich zainteresowań, na przykład prawa konstytucyjnego czy administracyjnego. Wreszcie, dokładny opis całego systemu prawnego, jakiego oczekują 120

121 tłumacze, oznaczałby słowniki monstrualnych rozmiarów, a zatem niepraktyczne w codziennym użytkowaniu. Słowniki w układzie mogą być jedno- lub dwujęzyczne, natomiast cały układ można określić mianem dwusystemowego (precyzyjniejsze byłoby angielskie określenie bijural ). Zatem wykluczone jest stworzenie słownika polsko-angielskiego czy angielsko-polskiego. Zamiast tego powinien powstać oddzielny słownik prawa polskiego w relacji do systemu prawa Wielkiej Brytanii 40 i słownik prawa polskiego w relacji do systemu prawa Stanów Zjednoczonych, zaś w drugą stronę słownik amerykańsko-polski i brytyjsko-polski. Jak zostało powiedziane powyżej, przedmiotem opracowania terminograficznego jest nie prawo czy dany system prawa, ale relacja relewantnych systemów prawnych. Ponadto, jako słowniki terminologiczne, opracowania tworzące układ mają za zadanie odzwierciedlenie swą budową struktury przedmiotowej wiedzy specjalistycznej, tu relacji systemów. Odzwierciedlenie relacji więcej niż dwóch systemów prawnych zaś jest właściwie niemożliwe ze względów praktycznych. Po drugie, odbiorca docelowy przekładu z zasady funkcjonuje w jednym, konkretnym systemie wtórnym, i to z tym systemem powinien być porównywany system wyjściowy. Po trzecie, wyłącznie jednoznaczne określenie systemów będących przedmiotem opracowania pozwoli na oznaczenie poszczególnych rodzajów proponowanych ekwiwalentów i uniknięcie konfuzji [por. de Groot van Laer 2006: 73, de Groot 1990: 127]. Przykładowo w słowniku polsko-brytyjskim wyrażenie odpowiadające konceptowi z prawa amerykańskiego będzie stanowiło neologizm, natomiast w słowniku polsko-amerykańskim to samo wyrażenie będzie ekwiwalentem rzeczywistym. Układ słowników jest również jednokierunkowy, to znaczy wspiera przekład w jedną stronę. 40 Właściwie systemu prawa Anglii i Walii, ponieważ Szkocja posiada odrębny system prawny. W tym miejscu pozostawiamy takie uproszczenie jedynie ze względów stylistycznych. 121

122 Kolejnym aspektem quantum są warstwy słownictwa, jakie powinny zostać uwzględnione w słowniku. Zgodnie z klasyfikacją M. Chromy [2004: 15] wyróżniamy trzy kategorie słownictwa prawa: - terminologię czysto prawną, niestosowaną w innych kontekstach, - terminologię prawną spotykaną też w języku ogólnym, - wyrażenia języka ogólnego odpowiadające pojęciom czy przedmiotom podlegającym regulacji. Nie ulega wątpliwości, że w słownikach układu muszą znaleźć się jednostki terminologiczne należące do kategorii pierwszej i drugiej. Czy konieczne jest jednak uwzględnienie słownictwa kategorii trzeciej? Logicznym wydaje się, że nie będzie ono sprawiało trudności w przekładzie. Założenie takie jest jednak błędne. Nie należy zapominać o wspomnianej wcześniej autonomii języka prawa względem języka ogólnego: ustawodawca może wszak nadawać wyrazom ogólnym stosowanym w kontekście prawnym nowe znaczenia za pomocą definicji legalnych. Ponadto zakresy znaczeniowe mogą być odmienne w różnych systemach prawnych. W tym miejscu można posłużyć się przykładem w postaci wyrazu budowla. Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego PWN z 2004 r. budowla to to, co zostało wybudowane; efekt działalności budowniczych stanowiący skończoną całość użytkową, wyodrębniony w przestrzeni i połączony z gruntem w sposób trwały. Jednocześnie ten sam słownik definiuje budynek następująco: budowla 41 naziemna jednokondygnacyjna lub wielokondygnacyjna, ograniczona ścianami i dachem, mająca pomieszczenia mieszkalne lub o innym przeznaczeniu; dom, gmach. Natomiast w polskim prawie budowlanym, a konkretnie w Art. 2 pkt. 4 Ustawy z dnia 7 lipca 1994 Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623) występuje następująca definicja budowli: każdy obiekt budowlany niebędący budynkiem lub obiektem małej architektury, jak: obiekty liniowe, lotniska, mosty, wiadukty, 41 Wszystkie podkreślenia W. Sz. 122

123 estakady, tunele, przepusty, sieci techniczne, wolno stojące maszty antenowe, wolno stojące trwale związane z gruntem urządzenia reklamowe, budowle ziemne, obronne (fortyfikacje), ochronne, hydrotechniczne, zbiorniki, wolno stojące instalacje przemysłowe lub urządzenia techniczne, oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów, stacje uzdatniania wody, konstrukcje oporowe, nadziemne i podziemne przejścia dla pieszych, sieci uzbrojenia terenu, budowle sportowe, cmentarze, pomniki, a także części budowlane urządzeń technicznych (kotłów, pieców przemysłowych, elektrowni wiatrowych, elektrowni jądrowych i innych urządzeń) oraz fundamenty pod maszyny i urządzenia, jako odrębne pod względem technicznym części przedmiotów składających się na całość użytkową. Zatem w języku ogólnym wyrażenia budowla i budynek mają znaczenia po części tożsame, zaś w prawie budowlanym rozbieżne. Wyrazowi ogólnemu budowla odpowiadają w nie-mieckim języku ogólnym wyrazy Gebäude, Bauwerk i Bau. Znowuż w niemieckim krajowym prawie budowlanym, na przykład kraju związkowego Badenii-Wirtembergii (Landesbauordnung für Baden-Württemberg (LBO) in der Fassung vom 5. März 2010, GBl. 2010, 357), termin prawny Gebäude odpowiada polskiemu terminowi budynek (choć definicje nieco się różnią), zaś odpowiednika polskiej budowli nie ma w ogóle. W konsekwencji kwestia uwzględnienia trzeciej kategorii słownictwa nie pozostawia dalszych wątpliwości: w słownikach układu muszą znaleźć się wszystkie trzy warstwy leksykonu prawa. Kolejny aspekt, który należy poruszyć, przedstawiają wyrażenia transparentne oraz pojęcia centralne. G. Neubert [1990: 70] postuluje pominięcie w słowniku terminologicznym terminów reprezentujących centralne pojęcia systemu terminologicznego, są one bowiem tłumaczom z pewnością znane i nie przedstawiają trudności w przekładzie. W przypadku prawa jednak pomijać ich nie wolno, albowiem również pojęcia centralne różnych systemów prawnych mogą być odmienne, przynajmniej w zakresie 123

124 ekstensji. Z kolei H.-P. Kromann, T. Riiber i P. Rosbach [1991: 2720] proponują pomijanie wyrażeń transparentnych, to jest podobnych w obu językach i dlatego niesprawiających problemów w tłumaczeniu. Należy jednak pamiętać, że tłumacze sięgają do słowników w poszukiwaniu nie tylko nowych informacji, ale i potwierdzenia informacji posiadanych [Mackintosh 1998: 131; Rogers Ahmad 1998: 193]; ponadto tłumacz, nie znajdując poszukiwanego wyrażenia, prędzej uzna jego brak za niedopatrzenie niż efekt celowego działania terminografa i będzie szukał potwierdzenia lub informacji gdzie indziej, tracąc tym samym czas. 42 Wreszcie ostatnią istotną kwestią dotyczącą quantum układu słowników jest parametr formalny czy też poziom złożoności wyrazów hasłowych. Pod tym względem możemy wyróżnić: - terminoelementy (cząstki słowotwórcze), - terminy proste, - terminy złożone, - kolokacje, - skróty [por. Hartmann 2001: 72]. Wszystkie te rodzaje jednostek terminologicznych powinny zostać wzięte pod uwagę przy tworzeniu słowników. Pozostaje pytanie, czy wszystkim im powinno się nadać rangę wyrazów hasłowych. Jak zostało już zasygnalizowane we wcześniejszej części rozprawy, terminograficzny opis terminoelementów ma fundamentalne znaczenie dla tłumaczy. Niemniej w prawie terminoelementy stanowią rzadkość częściej pojawiają się w dyscyplinach pokrewnych, jak kryminalistyka i z pewnością nie zasługują na indywidualny słownik. Tym bardziej, o ile w danym języku prawa pojedyncze terminoelementy występują, powinny zostać uwzględnione wśród 42 Z tych samych powodów H.-K. Mikkelsen [1991: 106] podkreśla konieczność uwzględnienia w słowniku specjalistycznym mającym służyć tłumaczowi również kolokacji transparentnych. 124

125 wyrazów hasłowych. Skróty stanowią pochodne terminów złożonych, wystarczy więc ująć je jako artykuły odsyłaczowe, wskazujące na odpowiedni artykuł hasłowy pełnego wyrażenia; możliwe jest też ujęcie wszystkich skrótów w oddzielnym indeksie. Największą trudność sprawiają terminy złożone i kolokacje, ponieważ często niełatwo jest jednoznacznie określić ich status. Szczególnie problematyczne, jak zwraca uwagę H. Picht [2005: ], są zwroty specjalistyczne ( Fachwendungen ), czyli stałe połączenia wyrazowe zawierające czasownik. Przykładem takiego zwrotu może być wyrażenie uchylać się od płacenia podatków, odpowiednio Steuern hinterziehen po niemiecku i to evade taxes po angielsku. Zwroty takie mają znaczenia odrębne od stanowiących ich podstawę rzeczowników i mogą zostać zdefiniowane. Ich odrębność podkreśla dodatkowo fakt, że często odpowiadają im wyrażenia rzeczownikowe (tu: uchylanie się od płacenia podatków / oszustwo podatkowe, Steuerhinterziehung, tax evasion ). W istniejących dwujęzycznych słownikach prawa zwroty najczęściej uwzględniane są jako kolokacje rzeczownika stanowiącego ich podstawę. W niemiecko-polskim Słowniku języka prawniczego i ekonomicznego A. Kilian zwrot Steuern hinterziehen znalazł się w haśle STEUER; jego rzeczownikowy odpowiednik Steuerhinterziehung umieszczony został w poniekąd oddzielnym haśle STEUER- (w słowniku zastosowano porządek alfabetyczny niszujący). W liście haseł uwzględniono też czasownik HINTERZIEHEN i rzeczownik HINTERZIEHUNG, w tym samym znaczeniu, każdorazowo bez uzupełnienia o Steuer. Z kolei polsko-niemiecki Großwörterbuch der Wirtschafts- und Rechtssprache A. Kozieji-Dachterskiej wyrażenia rzeczownikowe uchylenie się od płacenia podatku oraz zwrot czasownikowy uchylać się od płacenia podatku uwzględnia w haśle PODATEK; ponadto odpowiedni zwrot czasownikowy znalazł się w haśle UCHYLAĆ SIĘ. W angielsko-polskim Słowniku terminologii prawniczej i ekonomicznej J. i H. Jaślanów hasło TAX uwzględnia wyrażenie 125

126 rzeczownikowe tax evasion i zwrot czasownikowy to evade taxes ; w haśle EVASION znajdziemy wyrażenie tax evasion, jednak w haśle EVADE zwrotu to evade taxes już nie ma. Wreszcie w angielsko-polskim Słowniku prawa P. H. Collina i K. Bartnickiego wyrażenie tax evasion znajduje się w hasłach TAX i EVASION, natomiast zwrot czasownikowy to evade taxes znajduje się wyłącznie w haśle EVADE. Jak widać, słowniki te raczej nie przewidują miejsca dla terminów złożonych wśród wyrazów hasłowych, zaś zwroty czasownikowe są czasem całkowicie pomijane. Inaczej sprawa ma się w słownikach jednojęzycznych o charakterze definiującym, jak niemiecki Creifelds Rechtswörterbuch czy oksfordzki Dictionary of Law. W pierwszym z nich znajduje się oddzielne hasło STEUERHINTERZIEHUNG, choć jedynie jako hasło odsyłaczowe do STEUERSTRAFRECHT; w drugim natomiast tax evasion posiada własną definicję. Zwroty czasownikowe nie zostały uwzględnione w ogóle. Konkludując, jeżeli projektowane słowniki mają odzwierciedlać strukturę wiedzy specjalistycznej poprzez zestawienie i porównanie konceptów w przedmiotowych systemach prawnych, konieczne jest ujęcie tego typu złożonych wyrażeń zarówno rzeczownikowych i czasownikowych, jak i związanych z innymi częściami mowy jako oddzielnych haseł [Picht 2005: ; Walker 2009: 297]. Aby jednak uwzględnić w hasłach relewantną dla zrozumienia wyrazów hasłowych informację o tym, z jakimi innymi wyrażeniami tworzą one połączenia, uniknąć niepotrzebnego dublowania się haseł, a jednocześnie uwzględnić przyzwyczajenia tłumaczy, warto zastosować następujące rozwiązanie: - w każdym wypadku należy uwzględnić wszystkie zwroty jako oddzielne wyrazy hasłowe, bez względu na ich charakterystykę gramatyczną (kwestią decydującą jest to, czy reprezentują oddzielny koncept specjalistyczny), 126

127 - jeżeli istnieje kilka zwrotów tożsamych znaczeniowo, a różnych gramatycznie (na przykład zwrotowi czasownikowemu odpowiada tożsame znaczeniowo wyrażenie rzeczownikowe), hasłem głównym staje się wyrażenie rzeczownikowe i to ono otrzymuje pełen opis terminograficzny, natomiast pozostałe wyrażenia otrzymują status haseł odsyłających do hasła głównego, - w haśle głównym są wymienione wszystkie tożsame znaczeniowo zwroty wraz z relewantnymi informacjami, - w artykule hasłowym wyrazu stanowiącego człon zwrotu należy umieścić odsyłacze do wszystkich zwrotów. Powyższą koncepcję ilustrują artykuły hasłowe 3, 4 i 6: artykuł nr 3 jest hasłem dla zwrotu czasownikowego bez odpowiednika rzeczownikowego, artykuł nr 6 jest hasłem dla zwrotu czasownikowego z odsyłaczem dla tożsamego odpowiednika rzeczownikowego, zaś w artykule nr 4 dla wyrazu podstawowego znajdują się odsyłacze do zwrotów czasownikowych i wyrażeń rzeczownikowych BAZA DANYCH I MAKROSTRUKTURA UKŁADU Przystępując do tworzenia układu słowników prawa, należy zacząć od zbudowania bazy danych zawierającej wszystkie kategorie informacji uwzględnionych w układzie, na podstawie której powstaną listy haseł. Pierwszym krokiem jest zbudowanie prymarnego korpusu tekstów, to jest korpusu tekstów w języku wyjściowym. W jego skład wchodzą w pierwszej kolejności relewantne źródła prawa, to jest ustawy i rozporządzenia, oraz teksty odpowiadające tym, jakie najprawdopodobniej będą z pomocą słownika tłumaczone. Na przykład w przypadku prawa karnego mogą to więc być wyroki, akty oskarżenia, zeznania, ekspertyzy sądowe, raporty policyjne, odwołania etc. Ponadto w skład korpusu wchodzą podręczniki akademickie, 127

128 komentarze i prace naukowe z zakresu danej gałęzi prawa, a także dostępne encyklopedie i słowniki jedno- i wielojęzyczne. Analiza korpusu prowadzi do wyekstrahowania prymarnej listy haseł, jakie powinny zostać opracowane. Ich opis terminograficzny odpowiada mniej więcej przebiegowi procesu tłumaczenia. W pierwszej kolejności wyrażeniom hasłowym należy przyporządkować objaśnienia, w miarę możliwości w oparciu o definicje legalne oraz interpretacje sądów, komentatorów i autorów podręczników. Jak zostało już zaznaczone we wcześniejszej części pracy, objaśnienia powinny obejmować intensję i ekstensję konceptu, a w szczególności jego miejsce w systemie wiedzy, skutki prawne i zakres zastosowania. Objaśnienia zostają uzupełnione o źródło regulacji, to znaczy wskazanie, jaki akt prawny (lub jakie akty prawne) zawiera przepisy regulujące dany koncept, a także o informację, czy przedmiotowy termin ma status terminu prawnego, to znaczy czy jest wymieniony w akcie prawnym. 43 Następna kategoria informacji to synonimy, wśród których wyróżnić należy: - synonimy pełne (na przykład adopcja i przysposobienie ), - synonimy o węższym zakresie znaczeniowym (jak niemiecka cywilnoprawna Einwilligung zgoda uprzednia w stosunku do Zustimmung zgoda ), - synonimy o szerszym zakresie znaczeniowym (odwrotność podanego wyżej przykładu, czyli Zustimmung w stosunku do Einwilligung ), - inne synonimy częściowe (jak podatek i akcyza, które wprawdzie znaczą to samo, ale nie są stosowane zamiennie, na przykład istnieje podatek gruntowy, ale akcyza na alkohol ). 43 Na przykład w polskim prawie występuje termin przysposobienie. Jego synonimem jest termin adopcja, który jednak nie występuje w tekstach prawnych. Co ciekawe, identyczna sytuacja ma miejsce w prawie niemieckim, gdzie funkcjonuje termin prawny Annahme als Kind i jego synonim Adoption. Oczywiście rozróżnienie takie dotyczy tylko grupy ścisłych terminów prawnych. 128

129 W przypadku występowania synonimów pełnych, takich jak adopcja i przysposobienie, należy zaznaczyć różnice drugiego stopnia. Istnieją dwa rodzaje takich różnic. Po pierwsze, synonimy mogą różnić się statusem. W podanym przykładzie wyrażenie przysposobienie występuje w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, zaś wyrażenie adopcja nie. Mimo to jest ono uznanym terminem na określenie tego samego konceptu; można powiedzieć, że wyrażenie przysposobienie jest terminem prawnym, zaś adopcja prawniczym. Drugą różnicą może być frekwencja, czyli częstotliwość występowania danego wyrażenia. W bazie danych oznacza się więc, który termin wyraz hasłowy czy synonim ma wyższą frekwencję, o ile da się stwierdzić istotne różnice, i który ma status terminu prawnego. 44 Kolejnym krokiem jest ustalenie antonimów (na przykład strata i zysk ), hiperonimów (jak orzeczenie sądowe względem wyroku ), względnie holonimów ( sąd wobec wydziału sądu ), oraz hiponimów ( postanowienie wobec orzeczenia sądowego ) i ewentualnie meronimów ( wydział sądu wobec sądu ), a także wyrażeń komplementarnych (są to wyrażenia niestopniowalne, które wraz z wyrazem hasłowym stanowią całość, na przykład pozwany i powód to razem strony ). Należy dodać, że wszystkie synonimy, antonimy, hiperonimy, holonimy, hiponimy, meronimy i wyrazy komplementarne powinny równocześnie znaleźć się na liście haseł. Listę informacji opisujących bezpośrednio wyraz hasłowy zamykają kolokacje, ewentualnie z odsyłaczami do odpowiadających im artykułów hasłowych (o czym mowa była w poprzednim podrozdziale) i typowe przykłady występowania danego wyrażenia. Dalsza część pracy wymaga stworzenia korpusu wtórnego, to znaczy korpusu tekstów paralelnych względem korpusu pierwotnego, dotyczących wtórnego systemu prawnego, które będą źródłem ekwiwalentów 44 Interesującą metodę wprowadzania informacji kwantytatywnej do słownika proponuje P. Wierzchoń [2006: IV-XXXVI]. 129

130 rzeczywistych dla wyrażeń hasłowych. Korpus wtórny powinien zostać powiększony o teksty tłumaczeń z języka wyjściowego na docelowy, dane z dostępnych banków terminologicznych etc. Wreszcie nieodzownym będzie stworzenie korpusu tercjarnego, służącego jako źródło ekwiwalentów neologizmów z innych systemów prawnych obsługiwanych przez ten sam etnolekt, czyli na przykład przy tworzeniu układu słowników polskobrytyjskich w skład korpusu trzeciego wejdą teksty unijne, amerykańskie, australijskie, szkockie, irlandzkie, kanadyjskie etc. Ekwiwalenty rzeczywiste, wyekstrahowane z korpusu wtórnego, należy podzielić na cztery rodzaje: - ekwiwalenty kongruentne (pełne), to jest wyrażenia odpowiadające konceptom posiadającym większość elementów wspólnych z konceptem wyjściowym, - ekwiwalenty konwergentne (częściowe, funkcjonalne), czyli wyrażenia odpowiadające konceptom posiadającym część elementów wspólnych z konceptem wyjściowym, - ekwiwalenty kongruentne nieaktualne, - ekwiwalenty konwergentne nieaktualne. Również takie wyrażenia bowiem, zwłaszcza w przypadku braku lepszych ekwiwalentów rzeczywistych aktualnych, mogą okazać się doskonałymi odpowiednikami tłumaczeniowymi. Każdy ekwiwalent rzeczywisty powinien zostać następnie opisany według kategorii przewidzianych dla wyrażeń wyjściowych, jednak nie niezależnie, ale w stosunku do konceptu wyjściowego, a więc z perspektywy wyjściowego systemu prawnego, ze szczególnym uwzględnieniem charakterystyk odmiennych i wspólnych. Objaśnienie zostaje uzupełnione o kolejne kategorie: źródło regulacji, ewentualnie informację o statusie terminu prawnego i frekwencji (w przypadku obecności synonimów pełnych), synonimy z informacją frekwencyjną i dotyczącą statusu terminu prawnego, 130

131 antonimy, hiperonimy i holonimy oraz hiponimy i meronimy, a także terminy komplementarne i przykłady. Synonimy naturalnie powinny znaleźć się też na liście ekwiwalentów rzeczywistych. Wreszcie ekwiwalentom zostają przypisane informacje gramatyczne i leksykalne, w tym: - obowiązujące i typowe formy gramatyczne (na przykład dane wyrażenie występuje tylko w liczbie mnogiej lub tylko w stronie biernej), - kolokacje gramatyczne, - kolokacje leksykalne, - wyrazy z tej samej rodziny wyrazów. Następnie w oparciu o słowniki dwujęzyczne, bazy terminologiczne oraz korpus tercjarny dobierane są neologizmy, to jest wyrażenia niepochodzące z wtórnego systemu prawnego. Wyróżniamy następujące rodzaje neologizmów: - wyrażenia reprezentujące koncepty w systemie prawnym innym niż system wtórny (wyrażenia z innego języka prawa, w tym zapożyczenia, czyli wyrażenia przeniesione bezpośrednio z języka obcego, jak acquis communautaire ), - wyrażenia z języka ogólnego, - wyrażenia z innego języka specjalistycznego, - tłumaczenia dosłowne, - neologizmy instytucjonalne (wprowadzone przez jakąś instytucję, na przykład rząd czy firmę, występującą jako odbiorca samookreślony), - neologizmy familiaryzujące, - neologizmy egzotyzujące. Łatwo zauważyć, że dwie ostatnie kategorie nie pasują do pozostałych pod względem kryterium, na podstawie którego zostały wyróżnione. Otóż dany neologizm może należeć do którejś z pięciu pierwszych kategorii i jednocześnie jednej z dwóch ostatnich; przykładem może być neologizm act of indictment, który w tłumaczeniu z polskiego na amerykański jest 131

132 jednocześnie tłumaczeniem dosłownym polskiego wyrażenia akt oskarżenia i neologizmem egzotyzującym, ponieważ termin amerykański brzmi indictment. Neologizmy pochodzące z innych systemów prawnych powinny zostać dodatkowo opisane w tych samych kategoriach co ekwiwalenty rzeczywiste, zaś wszystkim neologizmom przypisane zostają relewantne informacje gramatyczne i leksykalne, tak jak w przypadku ekwiwalentów rzeczywistych. Ekwiwalenty rzeczywiste oraz neologizmy tworzą razem wtórną listę haseł listę ekwiwalentów, o której wykorzystaniu mowa będzie w dalszej części niniejszej pracy. Poniższy wykaz zawiera wszystkie opisane wyżej kategorie danych wraz z proponowanymi symbolami 45 do ich oznaczenia w słownikach (X w skrócie n X odpowiada skrótowi nazwy kraju, na przykład n US, zaś f odpowiada liczbie, na przykład 1, 2, 3, wskazującej na to, który z wyrazów synonimicznych ma wyższą frekwencję): wyrażenie hasłowe objaśnienie (źródło regulacji) / status terminu prawnego f frekwencja = synonimy pełne / status terminu prawnego f frekwencja synonimy węższe synonimy szersze 45 Proponowane symbole są po części tylko zgodne z normą PN-ISO 1951, co wynika z faktu, że norma ta nie przewiduje wielu zależności, które projektowany model ma reprezentować. W większości opierają się one na powszechnie znanych symbolach matematycznych i powinny być łatwe do przyswojenia dla użytkownika słowników. Część z oznaczeń została stworzona ewidentnie pod kątem polskojęzycznego czytelnika i zdecydowanie musiałaby zostać zmieniona w przypadku realizacji modelu z innym językiem wyjściowym. 132

133 synonimy częściowe antonimy hiperonimy i holonimy hiponimy i meronimy koncepty komplementarne kolokacje przykłady ekwiwalent rzeczywisty kongruentny / status terminu prawnego f frekwencja objaśnienie (źródło regulacji) = synonimy pełne / status terminu prawnego f frekwencja synonimy węższe synonimy szersze synonimy częściowe antonimy hiperonimy i holonimy hiponimy i meronimy koncepty komplementarne informacje gramatyczne i leksykalne przykłady ekwiwalent rzeczywisty konwergentny objaśnienie (źródło regulacji) / status terminu prawnego f frekwencja 133

134 = synonimy pełne / status terminu prawnego f frekwencja synonimy węższe synonimy szersze synonimy częściowe antonimy hiperonimy i holonimy hiponimy i meronimy koncepty komplementarne informacje gramatyczne i leksykalne przykłady ekwiwalent rzeczywisty kongruentny nieaktualny / status terminu prawnego f frekwencja objaśnienie (źródło regulacji) = synonimy pełne / status terminu prawnego f frekwencja synonimy węższe synonimy szersze synonimy częściowe antonimy hiperonimy i holonimy hiponimy i meronimy koncepty komplementarne informacje gramatyczne i leksykalne przykłady 134

135 ekwiwalent rzeczywisty konwergentny nieaktualny objaśnienie (źródło regulacji) / status terminu prawnego f frekwencja = synonimy pełne / status terminu prawnego f frekwencja synonimy węższe synonimy szersze synonimy częściowe antonimy hiperonimy i holonimy hiponimy i meronimy koncepty komplementarne informacje gramatyczne i leksykalne przykłady n X neologizm z innego języka prawa objaśnienie (źródło regulacji) informacje gramatyczne i leksykalne no neologizm z języka ogólnego informacje gramatyczne i leksykalne ns neologizm z innego języka specjalistycznego informacje gramatyczne i leksykalne n= neologizm dosłowny informacje gramatyczne i leksykalne ni neologizm instytucjonalny informacje gramatyczne i leksykalne 135

136 n> neologizm familiaryzujący informacje gramatyczne i leksykalne <n neologizm egzotyzujący informacje gramatyczne i leksykalne Mając gotową bazę danych, należy prymarną listę haseł podzielić na trzy kategorie: - wyrażenia odpowiadające konceptom mającym kongruentne odpowiedniki we wtórnym systemie prawnym, - wyrażenia odpowiadające konceptom posiadającym konwergentne odpowiedniki we wtórnym systemie prawnym, - wyrażenia dywergentne, czyli reprezentujące koncepty nieposiadające odpowiedników we wtórnym systemie prawnym. Podział ten w skondensowany acz efektywny sposób odzwierciedla relację między konfrontowanymi systemami prawnymi i będzie stanowił podstawę modułowego porządku części słowników. Parametr makrostrukturalny układu słowników obejmuje ilość i rodzaj słowników w układzie. Każdy słownik powinien być przypisany do konkretnej fazy tłumaczenia i pomagać tłumaczowi w rozwiązywaniu problemów charakterystycznych dla tejże fazy. Przypomnijmy, że proces tłumaczenia tekstów z zakresu prawa obejmuje cztery etapy: - rozumienie tekstu wyjściowego, - porównywanie wyjściowego systemu prawnego z systemem wtórnym (systemem prawnym, w którym funkcjonuje odbiorca docelowy), - transferu treści z języka wyjściowego do języka docelowego, - produkcji tekstu docelowego. Obrazuje to schemat na następnej stronie: 136

137 rozumienie tekstu wyjściowego (rozumienie ekwiwalentu) porównanie systemów prawnych (porównanie konceptów) produkcja tekstu docelowego (zastosowanie ekwiwalentu) transfer (wybór ekwiwalentu) Rys. 25: Etapy procesu tłumaczenia tekstów z zakresu prawa. Nie oznacza to bynajmniej, że każdemu etapowi można przypisać zaledwie jeden słownik. Ze względów praktycznych warto jednak ograniczyć ilość słowników w układzie do niezbędnego i wyczerpującego minimum. W przypadku projektowanego układu słowników prawa minimum takim jest pięć słowników: - słownik objaśniający, - słownik kontrastywny, - słownik ekwiwalentów, - słownik kombinatoryczny, - słownik podręczny. Następujący schemat prezentuje ich rozmieszczenie w układzie: 137

138 rozumienie tekstu wyjściowego (rozumienie ekwiwalentu) porównanie systemów prawnych (porównanie konceptów) O Kn P Km E produkcja tekstu docelowego (zastosowanie ekwiwalentu) transfer (wybór ekwiwalentu) Rys. 26: Układ słowników prawa. O słownik objaśniający, K n słownik kontrastywny, E słownik ekwiwalentów, K m słownik kombinatoryczny, P słownik podręczny. Zadaniem monolingwalnego słownika objaśniającego, przypisanego do etapu rozmienia tekstu wyjściowego, jest przybliżenie tłumaczowi wyjściowego systemu prawnego poprzez eksplikację jego konceptów z uwzględnieniem ich intensji i ekstensji. Z kolei dwujęzyczny słownik kontrastywny, odpowiadający etapowi porównywania systemów prawnych, prezentuje informacje o paralelnych konceptach we wtórnym systemie prawnym w porównaniu z konceptami systemu wyjściowego. Problemy powstające w fazie transferu rozwiązuje bilingwalny słownik ekwiwalentów, który wyrażeniom systemu wyjściowego przypisuje różnego rodzaju odpowiedniki w języku docelowym. Zasadniczo jednojęzyczny słownik kombinatoryczny ma za zadanie ułatwić tłumaczowi produkcję tekstu docelowego, oferując wszelkie relewantne informacje gramatyczne i leksykalne, w szczególności dotyczące kombinacyjnych możliwości wyrazu oraz jego syntaktycznej i leksykalnej łączliwości [por. Apresjan Mielczuk 1972]. Miejsce w centrum układu 138

139 zajmuje słownik podręczny, zawierający skondensowane informacje z pozostałych czterech, jako punkt wyjściowy w przypadku wystąpienia trudności we wszystkich fazach przekładu. Powyższy układ funkcjonuje zatem w proporcji 4 + 1, czyli cztery słowniki odpowiadające poszczególnym etapom tłumaczenia plus słownik podręczny. Warto zauważyć, że tak skonstruowany układ odzwierciedla nie tylko przebieg procesu tłumaczenia, ale też poszczególne kompetencje profesjonalnego tłumacza. Poszczególne słowniki różnią się przede wszystkim rodzajem informacji. Ponadto słownik kombinatoryczny różni się od pozostałych formą, porządkiem i listą haseł. Łączy je natomiast prymarna lista haseł, będąca punktem wyjściowym całego układu, oraz sieć szczegółowych odnośników i powiązań. Ponadto do układu dołączony zostaje załącznik zawierający indeks prymarnej listy haseł z odsyłaczami do poszczególnych modułów i w przypadku słownika kombinatorycznego haseł MIKROSTRUKTURA I MEDIOSTRUKTURA UKŁADU Mikrostruktura układu obejmuje charakterystykę słowników wchodzących w jego skład, mediostruktura zaś to system powiązań między poszczególnymi tomami. Każdy ze słowników układu zostanie opisany w czterech kategoriach: funkcji, listy haseł, porządku i struktury hasła. Ponadto opisy poprzedzono miniaturowymi schematami układy z wyróżnioną kolorem omawianą częścią. 139

140 SŁOWNIK OBJAŚNIAJĄCY O Słownik objaśniający odpowiada pierwszej fazie tłumaczenia. Jego zadaniem jest ułatwić tłumaczowi zrozumienie tekstu oryginału poprzez eksplikację konceptów wyjściowych i odtworzenie struktury wiedzy specjalistycznej. Jest to słownik jednojęzyczny; powstaje z wykorzystaniem korpusu pierwotnego i bazuje na pierwotnej liście haseł, to znaczy liście wyrażeń odpowiadających konceptom w wyjściowym systemie prawnym. W tym słowniku możemy mówić o porządku mieszanym, onomazjologiczno-semazjologicznym. Porządkiem pierwszego stopnia jest porządek onomazjologiczny. Przejawia się on w podziale słownika na trzy moduły. Moduł pierwszy, oznaczony kolorem zielonym, obejmuje wyrażenia odpowiadające konceptom mającym kongruentne odpowiedniki we wtórnym systemie prawnym. Moduł drugi, żółty, zawiera wyrażenia odpowiadające konceptom posiadającym jedynie konwergentne odpowiedniki we wtórnym systemie prawnym. Wreszcie czerwony moduł trzeci poświęcony jest wyrażeniom dywergentnym reprezentującym koncepty nieposiadające odpowiedników we wtórnym systemie prawnym. Podział taki będzie powielony w trzech z pozostałych słowników, a mianowicie w kontrastywnym, ekwiwalentów i podręcznym. Trójpodział ten jest wystarczająco ograniczony, by nie upośledzić nadmiernie funkcjonalności słownika, a jednocześnie produktywny, gdyż umożliwia konfrontatywne scharakteryzowanie danych porządków prawnych 140

141 w czytelny i relewantny dla tłumacza sposób, odtwarzając najistotniejsze z punktu widzenia przekładu relacje między danymi systemami prawnymi: kongruencji, konwergencji i dywergencji. Przyjęcie porządku alfabetycznego i samo opatrzenie każdego hasła odpowiednim oznaczeniem przynależności do jednej z tych trzech kategorii odebrałoby tłumaczowi możliwość głębszej analizy wzajemnego stosunku systemów prawnych. W przypadku podziału słownika na moduły i odpowiedniego oznaczenia ich kolorami wystarcza już jedno spojrzenie na stosunek objętościowy modułów, aby otrzymać pierwszą, relewantną informację o relacji porządków prawnych; przejrzenie zawartości poszczególnych modułów pozwala na zorientowanie się, które części danej gałęzi prawa wykazują podobieństwa zbieżne, a które nie. Porządek semazjologiczny alfabetyczny jest porządkiem drugiego stopnia. Oznacza to, że w ramach każdego modułu funkcjonuje alfabetyczna lista haseł. Dalszy podział onomazjologiczny zbyt istotnie bowiem ograniczyłby dostępność słownika. Aby dodatkowo ułatwić wyszukiwanie terminów, cała lista prymarna w porządku alfabetycznym znajduje się w załączonym do układu indeksie, zawierającym odsyłacze do poszczególnych modułów. O strukturze samego indeksu mowa będzie w dalszej części podrozdziału. Artykuł hasłowy rozpoczyna się wytłuszczonym wyrazem hasłowym. Po nim następuje objaśnienie, obejmujące intensję i ekstensję konceptu ze szczególnym uwzględnieniem miejsca konceptu w hierarchii, skutków prawnych i zakresu obowiązywania. Ponadto podane zostaje źródło regulacji, to znaczy informacja o najistotniejszych aktach prawnych zawierających przepisy odnośnie danego konceptu. W tym celu należy użyć skrótu nazwy aktu; wykaz skrótów, podobnie jak wykaz używanych w słowniku symboli, powinien znaleźć się na początku słownika. Objaśnienie dopełniają synonimy z podziałem na odpowiednio oznaczone symbolami kategorie: 141

142 - synonimy pełne (=), - synonimy o węższym zakresie znaczeniowym ( ), - synonimy o szerszym zakresie znaczeniowym ( ), - inne synonimy częściowe ( ). Jeżeli występuje synonim pełny, dodatkowo w indeksie górnym oznacza się jego frekwencję w stosunku do wyrazu hasłowego. Jak zostało powiedziane w poprzednim podrozdziale, synonimy stanowią również wyrazy hasłowe. Jeżeli jednak spośród terminów synonimicznych jeden posiada status terminu prawnego, tylko on będzie miał w słowniku pełny opis terminograficzny, uwzględniający synonim z oznaczeniem różnic frekwencyjnych. Synonim nieposiadający takiego statusu będzie jedynie hasłem odsyłającym do nadrzędnego mu terminu prawnego. Zasadę tę obrazują artykuły hasłowe 2 i 4 w Ilustracji modelu: hasło nr 2 ADOPTION zawiera jedynie odsyłacz do hasła ANNAHME ALS KIND, które to wyrażenie od razu jest też oznaczone jako posiadające status terminu prawnego. W haśle nr 4 ANNAHME ALS KIND zaznaczono status wyrażenia hasłowego oraz wyższą frekwencję jego synonimu Adoption. Obrazu miejsca konceptu w systemie terminologicznym dopełniają: - antonimy ( ), - hiperonimy i holonimy ( ), - hiponimy i meronimy ( ), - koncepty komplementarne ( ). Taki opis terminu pozwala na odtworzenie jego paradygmatu funkcjonalnego, czyli mikropola terminologicznego, obejmującego spójny zbiór terminów połączonych relacjami generycznymi, partytywnymi i asocjacyjnymi [Lukszyn (red.) 2005: 77]. Kolejnym elementem artykułu są związki frazeologiczne z wyrazem hasłowym. Jak zostało wyjaśnione wcześniej, takie związki posiadają własne, odrębne znaczenie, to znaczy reprezentują odmienne koncepty. Dlatego 142

143 też powinny stanowić odrębne wyrazy hasłowe z własnymi objaśnieniami etc. Niemniej jednak zostają one też z odsyłaczami ( ) do właściwych haseł wymienione w artykułach hasłowych poszczególnych ich członów, albowiem łączliwość ta również ukazuje miejsce konceptów w systemie terminologicznym i pomaga zrozumieć dany koncept. Natomiast artykuł hasłowy takiego zwrotu powinien zawierać odsyłacze do swoich członów stanowiących odrębne wyrazy hasłowe (na przykład UCHYLANIE SIĘ OD PŁACENIA PODATKU PODATEK). Artykuł hasłowy w słowniku objaśniającym zamykają przykłady użycia danego wyrażenia hasłowego w typowych kontekstach; przykłady te mogą przyjąć formę pełnych zdań lub ich fragmentów, pochodzić zaś powinny bezpośrednio z korpusu prymarnego. Wzór pełnego hasła w słowniku objaśniającym znajduje się w Ilustracji modelu, w artykule hasłowym 1, natomiast artykuł hasłowy 4 stanowi najpełniejszy przykład hasła SŁOWNIK KONTRASTYWNY Kn Drugi słownik w układzie, dwujęzyczny słownik kontrastywny, służy jako narzędzie rozwiązywania trudności pojawiających się na drugim etapie tłumaczenia, to znaczy przy konfrontowaniu wyjściowego systemu prawnego z systemem wtórnym. Zadanie to realizowane jest poprzez przyporządkowanie konceptom wyjściowym porównywalnych konceptów w systemie wtórnym i ich kontrastywny opis. 143

144 Lista haseł w słowniku kontrastywnym pokrywa się z listą w słowniku objaśniającym, a tym samym z listą prymarną. Zatem punktem odniesienia w słowniku kontrastywnym ponownie jest wyjściowy system prawny. Zachowany jest również dwustopniowy porządek: słownik składa się z trzech modułów odzwierciedlających relacje kongruencji konceptów, w ramach których to modułów hasła uporządkowane są alfabetycznie. Pozostałe informacje podane w słowniku pochodzą z korpusu wtórnego. Artykuł hasłowy otwiera wytłuszczony wyraz hasłowy; ewentualny synonim pełny wraz z informacją o statusie terminu prawnego i frekwencji zostaje podany w nawiasie. Następnymi elementami są jego: - ekwiwalent rzeczywisty kongruentny (oznaczony symbolem ), - ekwiwalent rzeczywisty konwergentny (oznaczony symbolem ), - ekwiwalent rzeczywisty nieaktualny kongruentny ( ), - ekwiwalent rzeczywisty nieaktualny konwergentny ( ). W pierwszym, zielonym module słownika, wszystkim wyrazom hasłowym odpowiadają ekwiwalenty kongruentne. Niemniej, o ile oprócz nich istnieją też ekwiwalenty konwergentne lub ekwiwalenty nieaktualne, również powinny one zostać wymienione i opisane. W module żółtym uwzględnione są jedynie te wyrazy hasłowe, które reprezentują koncepty posiadające ekwiwalenty zaledwie konwergentne, zatem tylko takie ekwiwalenty mogą się tam znaleźć. Oprócz nich mogą również istnieć ekwiwalenty nieaktualne. Wreszcie pozostaje moduł czerwony, oznaczający dywergencję systemów prawnych. W zasadzie obecność tego modułu wydaje się być kwestią wątpliwą skoro ekwiwalenty rzeczywiste dla danego konceptu nie istnieją, nie ma przedmiotu opisu. Takie podejście byłoby jednak błędne. Po pierwsze nawet wówczas, gdy we wtórnym systemie prawnym nie istnieje ekwiwalentny koncept, tłumacz musi wiedzieć, dlaczego tak jest i za pomocą jakich, odmiennych od wyjściowych, rozwiązań dana kwestia została w systemie wtórnym uregulowana. W konsekwencji takie hasła w module czerwonym 144

145 będzie cechowała odmienna struktura. Po drugie, mogą istnieć ekwiwalenty nieaktualne danego wyrazu hasłowego. Wracając jednak do modułów pierwszego i drugiego, ekwiwalenty rzeczywiste zostają w nich opisane w podobnych kategoriach jak wyrazy hasłowe w słowniku objaśniającym. Główna różnica w objaśnieniu polega na tym, że wyrażenia systemu wtórnego opisywane są nie w kontekście jedynie tegoż systemu, ale w kontraście do systemu wyjściowego, a zatem ze szczególnym zaznaczeniem różnic i podobieństw. Objaśnienie uzupełnione jest o podanie źródła regulacji konceptu (a tym samym przeważnie źródła samego objaśnienia). Kolejnymi elementami hasła są: - synonimy (pełne, o węższym zakresie znaczeniowym, o szerszym zakresie znaczeniowym i inne synonimy częściowe), - antonimy, - hiperonimy i holonimy, - hiponimy i meronimy, koncepty komplementarne. Jeżeli występują synonimy pełne, podobnie jak w przypadku synonimów wyrazów hasłowych w słowniku objaśniającym w górnym indeksie zaznacza się ich frekwencję w stosunku do ekwiwalentu głównego oraz, o ile taka różnica występuje, który termin ma status terminu prawnego (zasadę tę ilustruje artykuł hasłowy 8). Jeżeli bowiem istnieje kilka synonimicznych ekwiwalentów dowolnej kategorii, parametry drugorzędne, takie jak właśnie status terminu prawnego i frekwencja, mogą być istotne przy wyborze ekwiwalentu. Synonim pełny, jako reprezentujący ten sam koncept, nie zostaje wymieniony oddzielnie jako kolejny ekwiwalent, ale powinien zostać uwzględniony w przykładach i kolokacjach w tej samej części hasła. Kolejną kategorią informacji są kolokacje ekwiwalentu. Jak zostało powiedziane w opisie słownika objaśniającego, kolokacje wyjściowe, jako wyrażenia reprezentujące znaczenie odmienne od znaczenia poszczególnych członów, stanowią odrębne wyrazy hasłowe. To samo dotyczy słownika 145

146 kontrastowego, to znaczy kolokacjom wyjściowym zostają przypisane odpowiednie kongruentne i konwergentne ekwiwalenty rzeczywiste. Pomimo to w hasłach, których ekwiwalentami są wyrazy stanowiące człony kolokacji, kolokacje ekwiwalentu powinny również zostać wymienione. Celem, tak jak w słowniku objaśniającym, jest ukazanie funkcjonowania ekwiwalentów w systemie terminologicznym poprzez odtworzenie ich łączliwości. Ostatnim rodzajem informacji w artykule hasłowym słownika kontrastywnego są przykłady użycia ekwiwalentu w typowych kontekstach. Jak zostało już wspomniane, moduł trzeci obejmuje wyrażenia oznaczające koncepty niemające porównywalnych odpowiedników w systemie wtórnym. Przykładem takiego wyrażenia może być angielskie equity. Brak ekwiwalentów rzeczywistych w naturalny sposób wymusza inną strukturę artykułu hasłowego. Objaśnienie dotyczy mianowicie nie konkretnego ekwiwalentu, ale całego relewantnego obszaru we wtórnym porządku prawnym. Jego zadaniem jest odtworzenie danego miejsca w systemie terminologicznym i ukazanie funkcjonujących w nim konceptów i relacji między nimi, tak aby tłumacz mógł na podstawie takiego objaśnienia porównać rozwiązania zastosowane w kontrastowanych porządkach prawnych. Istnieje również możliwość, że choć aktualnie nie istnieje ekwiwalentny koncept, istniał on w danym porządku prawnym w przeszłości. Przykładem takiej sytuacji jest tłumaczenie polskiej nazwy numeru PESEL na język niemiecki. Przed zjednoczeniem Niemiec podobna ewidencja ludności istniała bowiem w Niemieckiej Republice Demokratycznej, gdzie odpowiedni numer nosił nazwę Personenkennzahl. 46 Wyrażenie to nie jest zatem 46 Wydawałoby się, że zgodnie z zasadami przyjętymi w niniejszej pracy odpowiednik taki będzie neologizmem pochodzącym z innego porządku prawnego, albowiem Niemiecka Republika Demokratyczna i dzisiejsza Republika Federalna Niemiec to dwa różne państwa, posiadające dwa różne systemy prawne. Nie należy jednak zapominać, że prawo nie istnieje jedynie w wymiarze państwowym, ale w dużej mierze w wymiarze społecznym, historycznym i językowym. Społeczeństwo zjednoczonych Niemiec jest spadkobiercą porządków prawnych obu niemieckich państw, zaś aktualny język prawa Republiki wciąż uwzględnia 146

147 pełnoprawnym ekwiwalentem rzeczywistym polskiego wyrażenia PESEL, ale z punktu widzenia wtórnego systemu prawnego ekwiwalentem nieaktualnym. Ekwiwalent taki powinien zostać ujęty w haśle i oznaczony symbolem odpowiednio lub, w zależności od tego, czy jest to ekwiwalent kongruentny czy konwergentny. Następnie zostaje opisany w taki sam sposób jak inne rodzaje ekwiwalentów w słowniku kontrastywnym. Mikrostrukturę słownika kontrastywnego obrazują artykuły hasłowe 7, 8 i 9, z czego hasło nr 7 stanowi wzór artykułu, zaś pozostałe dwa hasła przykłady. Podsumowując, słownik kontrastywny jest opracowaniem dwujęzycznym. Ponieważ podaje on ekwiwalenty rzeczywiste dla wyrażeń wyjściowych, może być traktowany również jako źródło propozycji tłumaczenia, szczególnie przy zastosowaniu strategii familiaryzującej. Natomiast faktycznie rolę źródła odpowiedników tłumaczeniowych spełnia kolejny element układu słownik ekwiwalentów SŁOWNIK EKWIWALENTÓW E Dwujęzyczny słownik ekwiwalentów jest głównym narzędziem tłumacza w sytuacji, gdy napotyka on problemy w trzeciej fazie tłumaczenia, to jest przy wyszukiwaniu i wyborze odpowiedników tłumaczeniowych dla wyrażeń w tekście wyjściowym. Ponownie listą haseł jest lista prymarna, tak jak terminy nieaktualne. Dlatego przy określaniu, czy wyrażenie Personenkennzahl jest ekwiwalentem rzeczywistym nieaktualnym czy neologizmem, decydujące jest kryterium ciągłości języka prawa. 147

148 w dwóch poprzednich częściach układu, i ponownie słownik cechuje porządek mieszany: podział modułowy według stopnia kongruencji konceptów w wyjściowym i wtórnym systemie prawnym oraz porządek alfabetyczny wewnątrz modułów. Artykuł hasłowy otwiera naturalnie wyraz hasłowy, ewentualnie z synonimem pełnym i jego parametrami frekwencji i statusu podanymi w nawiasie. Po nim następuje lista ekwiwalentów oznaczonych odpowiednio jako: - ekwiwalenty rzeczywiste kongruentne ( ), - ekwiwalenty rzeczywiste konwergentne ( ), - ekwiwalenty rzeczywiste nieaktualne kongruentne ( ), - ekwiwalenty rzeczywiste nieaktualne konwergentne ( ), - neologizmy z innego języka prawa, w tym zapożyczenia (n X), - neologizmy z języka ogólnego (no), - neologizmy z innego języka specjalistycznego (ns), - neologizmy dosłowne (n=), - neologizmy instytucjonalne (ni), - neologizmy familiaryzujące (n>), - neologizmy egzotyzujące (<n). 47 Jak już zostało powiedziane, kategorie neologizmów familiaryzujących i neologizmów egzotyzujących operują innymi kryteriami niż pozostałe kategorie, a zatem ten sam ekwiwalent może być jednocześnie na przykład neologizmem egzotyzującym i dosłownym (w zasadzie każdy neologizm dosłowny będzie automatycznie egzotyzujący), i zaznaczona powinna zostać przynależność do obu kategorii. Ponadto neologizmy pochodzące z innych języków prawnych (na przykład wyrażenie z prawa szwajcarskiego w słowniku polsko-austriackim) muszą zostać dodatkowo opatrzone objaśnieniem 47 Naturalnie proponowana lista symboli jest przygotowana z myślą o użytkownikach języka polskiego i w przypadku realizacji układu z innym językiem wyjściowym powinna zostać dopasowana do potrzeb jego użytkowników. 148

149 i źródłem regulacji, czyli najistotniejszymi informacjami pozwalającymi na porównanie ich z wyrażeniami wyjściowymi. Jeżeli istnieje kilka synonimicznych ekwiwalentów dowolnej kategorii, ponownie zaznacza się różnice drugiego stopnia: frekwencję i status, czego przykładem jest artykuł hasłowy 11. Nie podaje się frekwencji wszystkich ekwiwalentów, a mianowicie z dwóch powodów. Po pierwsze, zgromadzenie odpowiednio dużej ilości tłumaczeń do korpusu wtórnego, aby badanie frekwencji neologizmów było statystycznie istotne, byłoby w praktyce niezmiernie trudne lub wręcz niewykonalne. Po drugie, kwestią pierwszorzędną przy wyborze odpowiednika tłumaczeniowego jest stopień ekwiwalencji czy wybór odpowiedniej strategii tłumaczeniowej. Frekwencja jest, jak zostało już zaznaczone, charakterystyką drugorzędną, dlatego też zostaje podana jako parametr drugiego rzędu, przy wyborze ekwiwalentu spośród kilku synonimów. Strukturę artykułu hasłowego wraz z przykładami ekwiwalentów ilustrują artykuły hasłowe 10, 11, 12, 13 i SŁOWNIK KOMBINATORYCZNY Km Zadaniem słownika kombinatorycznego jest oferowanie informacji potrzebnych tłumaczowi na ostatnim etapie procesu tłumaczenia, czyli przy produkcji tekstu docelowego. Jest to jedyny słownik w układzie posiadający odrębną listę haseł oraz skonstruowany w porządku jednostopniowym, to jest wyłącznie alfabetycznym, bez podziału na moduły. Decyzja o takim 149

150 kształcie słownika wynika z typowo językowego charakteru tej fazy tłumaczenia oraz informacji w słowniku zawartych. Jest to praktycznie jedyny etap przekładu, który nie uwzględnia porównywania systemów prawnych. 48 Listę haseł słownika kombinatorycznego stanowią wszystkie ekwiwalenty tłumaczeniowe podane w słowniku ekwiwalentów, zarówno rzeczywiste aktualne, jak i rzeczywiste nieaktualne oraz neologizmy. Po wyrazie hasłowym w nawiasie podaje się oznaczenie rodzaju ekwiwalentu oraz wyraz z listy prymarnej, którego ekwiwalent stanowi. Do każdego ekwiwalentu zostają podane relewantne informacje gramatyczne i leksykalne; rodzaj tychże informacji zależy każdorazowo od konkretnej pary języków będących przedmiotem opracowania. Do informacji gramatycznych należeć mogą: - rodzaj gramatyczny, - rekcja, - kolokacje gramatyczne, - odmiana, - forma liczby mnogiej, - strona (na przykład czasownik może w języku prawa występować głównie/wyłącznie w stronie biernej), - liczba, - policzalność, - pozostałe wyrazy o znaczeniu specjalistycznym z tej samej rodziny wyrazów z odnośnikami do ich haseł. 48 Właściwie faza rozumienia tekstu wyjściowego też nie obejmuje komparatystyki porządków prawnych, jednak informacje zawarte w słowniku objaśniającym są do dokonania tejże komparatystyki nieodzowne, a zatem już na tym etapie powinno się kłaść nacisk na relacje między danymi systemami prawnymi stąd porządek modułowy w słowniku objaśniającym. 150

151 Do informacji leksykalnych mogą należeć: - synonimy, - związki frazeologiczne (w tym frazy, czyli całe zdania lub równoważniki zdań), - reguły występowania wyrazu w rzeczownikach złożonych, - warianty leksykalne. 49 Synonimy i związki frazeologiczne będące niezależnymi wyrazami hasłowymi zostają opatrzone odsyłaczami do tychże artykułów. Hasło zamykają przykłady występowania wyrazu hasłowego w zdaniach i fragmentach zdań, obrazujące jego typowe użycie. Wzór hasła w słowniku kombinatorycznym znajduje się w artykule hasłowym 15, kolejny artykuł zaś stanowi przykład SŁOWNIK PODRĘCZNY P Słownik podręczny znajduje się w środku układu i stanowi punkt wyjściowy w sytuacji, kiedy trudności w przekładzie dotyczą wszystkich jego etapów. Ma on za zadanie przedstawić informacje przydatne w każdej fazie tłumaczenia w ograniczonej formie. W związku z tym lista haseł odpowiada liście 49 Oczywiście niemożliwe może być wymienienie wszystkich związków frazeologicznych; wówczas szczególnie warto jest podać informacje o regułach ich tworzenia [por. ĽHomme Bertrand 2000: 504], na przykład przy haśle PODATEK warto podać, że wyraz ten najczęściej występuje w zestawieniu z przyimkiem od, jak podatek od nieruchomości, ewentualnie z przymiotnikiem, jak podatek gruntowy czy podatek dochodowy. 151

152 prymarnej, zaś porządek ponownie stanowi połączenie porządku modułowego z alfabetycznym w ramach modułów. Artykuł hasłowy obejmuje następujące kategorie: wyraz hasłowy wraz z objaśnieniem, źródłem regulacji i synonimami (jednak bez dalszych elementów paradygmatu terminologicznego), listę wszystkich ekwiwalentów z podziałem na kategorie, to znaczy ekwiwalenty rzeczywiste aktualne i nieaktualne kongruentne i konwergentne ze skróconymi objaśnieniami (obejmującymi jedynie elementy odmienne), źródłami regulacji i synonimami, neologizmy z innego języka prawa z objaśnieniami, źródłami regulacji i synonimami, neologizmy z języka ogólnego, neologizmy z innego języka specjalistycznego, neologizmy dosłowne, neologizmy instytucjonalne, neologizmy familiaryzujące i neologizmy egzotyzujące. Wszystkie ekwiwalenty uzupełnione są o najistotniejsze informacje gramatyczne i leksykalne. Jak widać, słownik podręczny nie wyczerpuje wszystkich możliwości układu. Objaśnienia zostają skrócone, brakuje przykładów użycia oraz części informacji gramatycznych i leksykalnych, nie zostają odtworzone pełne paradygmaty terminologiczne, nie ma informacji odnośnie frekwencji, nie podaje się kolokacji wyrazów hasłowych. Słownik ten zbiera najważniejsze informacje z układu i jako taki może być wykorzystany zarówno w sytuacji, kiedy tłumacz napotyka problemy we wszystkich fazach przekładu, jak i wówczas, gdy nie napotyka żadnych znacznych problemów, a szuka jedynie potwierdzenia swojej wiedzy i decyzji. Jednocześnie słownik podręczny daje pewne pojęcie o wartości pozostałych części układu i zachęca do głębszego ich studiowania również dlatego ilość zawartych w nim informacji powinna być wyraźnie ograniczona. Wzór artykułu hasłowego w słowniku znajduje się w artykule 17 Ilustracji modelu. 152

153 ZAŁĄCZNIK Ostatnim elementem układu jest załącznik, obejmujący opis układu, wskazówki użycia, pełną listę symboli oraz indeks prymarnych wyrazów hasłowych. Indeks ma przede wszystkim ułatwić odnalezienie poszukiwanych wyrazów hasłowych w poszczególnych modułach. Składa się on więc z prymarnej listy hasłowej w porządku alfabetycznym z kolorystycznymi odsyłaczami do odpowiednich modułów oraz do ekwiwalentów w słowniku kombinatorycznym. Wzór kilku pozycji w indeksie znajduje się w artykule hasłowym 18. Ponadto załącznik zaopatrzony jest w schemat obrazujący stosunek objętości poszczególnych modułów; poniżej znajdują się dwa przykładowe schematy: MODUŁ 3 MODUŁ 2 MODUŁ 1 Rys. 27: Schemat relacji modułów, z największym modułem dywergencji. 153

154 MODUŁ 2 MODUŁ 1 MODUŁ 3 Rys. 28: Schemat relacji modułów, z największym modułem konwergencji. Od takiegoż schematu może też zaczynać się każdy ze słowników układu POWIĄZANIA MIĘDZY SŁOWNIKAMI UKŁADU Wszystkie słowniki układu są ze sobą powiązane elementami porządku, artykułów hasłowych oraz prymarną listą haseł. Warto jednak przyjrzeć się tym powiązaniom dokładniej. Słownik objaśniający, słownik kontrastywny, słownik ekwiwalentów i słownik podręczny łączy porządek i lista haseł. Ponadto słownik kontrastywny ze słownikiem ekwiwalentów łączą ekwiwalenty rzeczywiste. Lista haseł słownika kombinatorycznego jest odwróconą listą haseł słownika ekwiwalentów; ponadto informacje o kategorii ekwiwalentu oraz podanie odpowiedniego wyrazu wyjściowego z listy prymarnej stanowią odsyłacze do wszystkich pozostałych słowników układu. Słownik podręczny również jest połączony ze wszystkimi pozostałymi słownikami układu, powtarza on bowiem wybrane informacje z pozostałych części. 154