Ocena efektywności wdrażania instrumentów inżynierii finansowej realizowanych w ramach oraz poza inicjatywą JEREMIE

Transkrypt

1 Ocena efektywności wdrażania instrumentów inżynierii finansowej realizowanych w ramach oraz poza inicjatywą JEREMIE Raport końcowy Opole Projekt finansowany jest przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach pomocy technicznej Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata

2 2

3 Zamawiający: Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego ul. Piastowska Opole Wykonawca: Openfield Pl. Kopernika Opole 3

4 Spis treści Tabela skrótów Resume Streszczenie Wprowadzenie Kontekst badania Analiza rynku instrumentów inżynierii finansowej w województwie opolskim Ocena adekwatności i skuteczności oferowanych przez pośredników finansowych instrumentów zwrotnych form wsparcia w ramach Działania 1.2 RPO WO Analiza profilu przedsiębiorstw korzystających z instrumentów finansowych oferowanych w ramach Działania 1.2 RPO WO oraz efektywności udzielonego wsparcia Ocena funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej, w szczególności inicjatywy JEREMIE, na przykładzie innych województw Analiza SWOT Wnioski i rekomendacje końcowe Tabela rekomendacji Załączniki Załącznik 1 desk research Załącznik 2 IDI Załącznik 3 FGI Załącznik 4 FGI Załącznik 5 CATI Załącznik 6 CAWI Załącznik 7 plansza SWOT Załącznik 8a plansza zdań dla kadry Załącznik 8b plansza zdań dla beneficjentów i ekspertów

5 Tabela skrótów. RPO WO Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego IDI Indywidualny wywiad pogłębiony FGI Zogniskowany wywiad grupowy CATI Wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo CAWI Wywiad internetowy MŚP Mikro, małe, średnie przedsiębiorstwa. SKOK Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa IBnGR Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową BGK Bank Gospodarstwa Krajowego EBI Europejski Bank Inwestycyjny CEB Bank Rozwoju Rady Europy B+R Badania i Rozwój PARP Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości KSU Krajowy System Usług 5

6 6

7 Resume. Zauważanym powszechnie zjawiskiem jest utrudniony dostęp do kapitału zewnętrznego dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw na rynku komercyjnych usług finansowych. Pomimo postrzegania sektora MŚP jako perspektywicznego, rozbudowy ofert bankowych oraz zauważanych prób dostosowywania produktów do potrzeb wskazanego sektora, nadal istnieje szereg ograniczeń i utrudnień w tym zakresie, uwidaczniający się głównie w narzuconym wysokim oprocentowaniu, braku historii kredytowej i wymaganego zabezpieczenia. Inżynieria finansowa zyskuje przewagę nad ofertą komercyjnych banków głównie dzięki niższemu oprocentowaniu i przystępniejszym warunkom uzyskania kapitału dla MŚP. Bank natomiast sprawdza się lepiej w przypadku potrzeby sfinansowania większych inwestycji z uwagi na ograniczoną maksymalną kwotę wsparcia w funduszach pożyczkowych i poręczeniowych. Inżynieria finansowa nie jest traktowana jako konkurencja dla komercyjnych banków, lecz uzupełnienie wyraźnej luki finansowej w zakresie dostępu do kapitału MŚP - takie jest zdanie przedstawicieli funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, a także instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie mechanizmów finansowania zwrotnego. Komercyjne instytucje finansowe z województwa opolskiego obawiają się jednak, że preferencyjne pożyczki odbiorą im znaczną część klientów. Inżynieria finansowa postrzegana jest jako efektywniejszy niż dotacja sposób wykorzystywania środków publicznych z uwagi na jej efekt mnożnikowy. Dzięki konieczności zwrotu pobranych na inwestycję środków łącznie z odsetkami, pula unijnych funduszy stale się powiększa i trafiają one ponownie do potrzebujących wsparcia przedsiębiorstw. Jest to szczególnie ważne w sytuacji obniżania się wysokości środków otrzymywanych z Unii Europejskiej. Zainteresowanie pośredników inżynierią finansową jest zdecydowanie niewystarczające, jednak obserwuje się pozytywne prognozy dotyczące włączania się do realizacji tego typu projektów w najbliższych latach. Nowymi możliwościami w zakresie wspierania MŚP interesują się głównie banki spółdzielcze, stanowiące potencjalnych beneficjentów projektów w następnej perspektywie finansowej. Niskie są natomiast szanse na wdrożenie unijnych mechanizmów zwrotnych w SKOK i ogólnopolskich bankach, gdzie decyzje podejmuje centrala. Po preferencyjne pożyczki i poręczenia najczęściej zgłaszają się firmy mikro i małe, a także dopiero rozpoczynające działalność. Są to również firmy działające od kilku lat, które chcą się rozwinąć bądź poszerzyć zakres usług. Zaostrzone reguły uzyskania środków powodują jednak, że główny odbiorca docelowy sektor MŚP często nie otrzymuje pomocy finansowej. Wewnętrzne zabezpieczenia beneficjentów, chroniące środki publiczne, ograniczają zakładane i oczekiwane wsparcie MŚP, a liczną grupą ostatecznych odbiorców stają się przedsiębiorstwa średnie. Inicjatywa JEREMIE wiąże się z długotrwałą procedurą i kosztami przekraczającymi możliwości finansowe województwa opolskiego, dlatego podkreślono jej nieefektywność w porównaniu do obecnie oferowanych form finansowania zwrotnego w ramach Działania 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata Doświadczenia innych województw zaangażowanych w inicjatywę JEREMIE jednoznacznie wskazują na kontrast między założonymi celami a efektem końcowym. 7

8 Streszczenie. Jedną z głównych barier dla rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jest ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania. Komercyjne instytucje finansowe niechętnie udzielają pożyczek i kredytów sektorowi MŚP, argumentując to problemami z płynnością finansową firm, ich nieugruntowaną pozycją na rynku oraz niskimi zasobami kapitałowymi. Popularnym źródłem finansowania inwestycji przez sektor MŚP stały się więc unijne dotacje, przeznaczane na zakup nowoczesnego sprzętu, modernizację sposobu produkcji czy też działalność badawczą. Pula środków unijnych udzielanych w ramach dotacji okazała się jednak niewspółmierna do rosnących potrzeb przedsiębiorców, a to skutkowało rezygnacją firm o ograniczonych funduszach własnych z planowanych inwestycji. Konieczne stało się opracowanie i wdrożenie działań mających na celu udostępnienie przedsiębiorcom nowych i adekwatnych do ich potrzeb instrumentów finansowych, gdyż wspieranie ich rozwoju oznacza jednocześnie napędzanie regionalnych gospodarek. Jednym z takich działań jest inżynieria finansowa, wdrażana w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych poszczególnych województw. Istotą jej funkcjonowania jest dokapitalizowanie instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości w szczególności funduszy poręczeniowych i pożyczkowych, które zajmują się dystrybucją otrzymanych środków wśród zainteresowanych finansowym wsparciem przedsiębiorstw. Schemat funkcjonowania zwrotnych mechanizmów inżynierii finansowej znacznie różni się od powszechnie znanego systemu dotacyjnego. Zakłada odnawialność otrzymanych zasobów, co oznacza, że ostateczny beneficjent nie może liczyć na bezzwrotną pomoc, tylko pożyczkę lub poręczenie. Są one oferowane na korzystniejszych warunkach, niż standardowo przyjęte w komercyjnych instytucjach finansowych, a tym samym szerzej dostępne dla mikro, małych i średnich firm. Otrzymane środki muszą zostać zwrócone, by pośrednik mógł je rozdysponować ponownie. Wskazany system oznacza zatem większą efektywność w wykorzystaniu środków unijnych, jednak przedsiębiorcy zdecydowanie chętniej sięgają po bezzwrotne dotacje. Jedną z inicjatyw pozadotacyjnego wsparcia przedsiębiorstw, wdrażaną w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, jest inicjatywa JEREMIE. Jej odbiorcami są mikro, małe i średnie firmy, które mają trudności z pozyskaniem kapitału zewnętrznego z komercyjnych źródeł finansowania. Inicjatywa została powołana w 2007 roku przez Komisję Europejską oraz grupę kapitałową Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EWI), a jej wdrażanie w Polsce rozpoczęto w 2009 roku. Aktualnie realizuje ją sześć województw dolnośląskie, łódzkie, mazowieckie, pomorskie, zachodniopomorskie i wielkopolskie. JEREMIE oferuje przedsiębiorcom preferencyjne pożyczki, kredyty i poręczenia. Innym przykładem inicjatywy wspierającej zwrotny system finansowania przedsiębiorczości jest inicjatywa JESSICA. Została opracowana przez Komisję Europejską, Europejski Bank Inwestycyjny oraz Bank Rozwoju Rady Europy i realizowana jest w pięciu województwach w Polsce mazowieckim, wielkopolskim, zachodniopomorskim, pomorskim i śląskim. Stanowi jeden z ważniejszych instrumentów wspierających inwestycje na obszarach miejskich, a zakres tematyczny wspieranych działań jest bardzo szeroki. Na dofinansowanie mogą liczyć projekty związane z edukacją, kulturą, turystyką, rewitalizacją, odnawialnymi źródłami energii czy też transportem. Współwystępowanie w projektach elementów komercyjnych i niekomercyjnych oraz partnerstwa publiczno-prywatnego ma służyć wypełnieniu luki na rynku między dotacjami a kredytami i innymi instrumentami finansowymi. Na rynku opolskim istnieje wiele mechanizmów wsparcia finansowego przedsiębiorstw, które różnią się formą, dostępnością i sprofilowaniem. Dla firm będących w stabilnej kondycji finansowej i posiadających zadowalające zabezpieczenie najlepszą i najpowszechniejszą formą uzyskiwania 8

9 kapitału jest kredyt bankowy. Kolejną możliwością dla przedsiębiorcy jest pomoc z funduszy realizujących Działanie 1.2 RPO WO Beneficjenci Działania 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata oferują przedsiębiorcom wsparcie w postaci pożyczek i poręczeń kredytowych. Są to głównie fundusze inwestycyjne na działalność innowacyjną firm, które rozpoczynają działalność bądź już funkcjonują na rynku. Pożyczki są oprocentowane korzystniej niż w instytucjach komercyjnych, takich jak banki. Ich cechą charakterystyczną jest celowość, ponieważ zawsze jasno określa się przeznaczenie przekazanych środków. Okres spłaty pożyczki w ramach projektu to 5 bądź 10 lat, w zależności od celu, na jaki udzielono kapitału. W przypadku zakupu lub budowy nieruchomości czas przeznaczony na spłatę wynosi 10 lat, natomiast w przypadku zakupu maszyn i innych urządzeń termin spłaty mija po 5 latach od zaciągnięcia zobowiązania. Poręczenia natomiast ułatwiają mikro, małym i średnim podmiotom w uzyskaniu kredytu poprzez zapewnienie zabezpieczenia. Maksymalna kwota poręczenia to zł lub też do wysokości 70% kwoty przyznawanego kredytu. Program zakłada podejmowanie działań w konkretnych obszarach wsparcie instytucji otoczenia biznesu, rozwój mikro przedsiębiorstw, troskę o czynności badawczo rozwojowe czy wsparcie inwestycji w przedsiębiorstwach, gdzie największe znaczenie ma właśnie inżynieria finansowa. Ten mechanizm powstał głównie po to, by wspierać sektor MŚP i ułatwić mu dostęp do zewnętrznego finansowania. Oferta instytucji komercyjnych, takich jak banki, rzadko pokrywa się potrzebami i możliwościami mikro, małych i średnich firm, a przecież właśnie one stanowią najliczniejszą grupę przedsiębiorców w województwie opolskim, mającą znaczny wpływ na rozwój gospodarczy województwa. Przedsiębiorca może skorzystać również z dotacji unijnych bądź skorzystać z pomocy Urzędów Pracy, które realizują projekty w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. To duża pomoc głównie dla firm dopiero rozpoczynających działalność. W celu zminimalizowania problemów hamujących pozyskiwanie środków na inwestycje podjęto w województwie opolskim inicjatywy w ramach Działania 1.2 Zapewnienie dostępu do finansowania przedsiębiorczości RPO WO , mające na celu dokapitalizowanie funduszy poręczeniowych i pożyczkowych. W perspektywie finansowej na lata w województwie opolskim do dnia rozpoczęcia badania ewaluacyjnego ( r.) zawarto 5 umów z pośrednikami finansowymi, którzy otrzymali możliwość wspierania firm, głównie na wczesnym etapie rozwoju, formami pozadotacyjnymi. Planuje się dalsze upowszechnianie zwrotnych mechanizmów inżynierii finansowej w następnej perspektywie finansowej RPO WO na lata , by poszerzać możliwości w obszarze finansowania sektorowi MŚP. Wskazane instrumenty są wciąż na wczesnym etapie rozwoju, dlatego kumulacja wiedzy na temat ich funkcjonowania jest niezbędna do wdrażania kolejnych programów. Badanie ewaluacyjne pozwoliło ocenić skuteczność działań zrealizowanych dotychczas, a także sprecyzować wnioski i rekomendacje, by w następnych latach efektywniej rozwijać pozadotacyjny system wsparcia finansowego. Celem głównym zrealizowanego badania była ocena skuteczności, efektywności i adekwatności działania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO WO oraz inicjatywy JEREMIE w okresie programowania wraz z wypracowaniem wniosków i propozycji dotyczących zwrotnych instrumentów inżynierii finansowej w latach Skuteczność w niniejszym badaniu rozumiana była jako stopień realizacji założonych celów interwencji, efektywność jako powiązanie efektów interwencji z poniesionymi nakładami, a adekwatność jako powiązanie przyjętych celów interwencji z potrzebami grup docelowych. Badanie zostało przeprowadzone na drodze triangulacji, czyli połączenia metod i technik badawczych w celu uzyskania pogłębionej i rzetelnej wiedzy o zrealizowanych programach. W badaniu zostały wykorzystane zarówno ilościowe, jak i jakościowe metody badawcze, dzięki czemu można było uzyskać szerszą perspektywę. Materiał badawczy uzyskano dzięki desk research, 9

10 indywidualnym wywiadom pogłębionym (IDI), zogniskowanym wywiadom fokusowym (FGI), a także telefonicznym (CATI) i internetowym (CAWI) wywiadom. Opolskie instytucje finansowe świadome są barier związanych z otrzymaniem kapitału na inwestycje przez MŚP. Aż 50% badanych banków i SKOK zgodziło się ze stwierdzeniem, że wskazany sektor ma utrudniony dostęp do komercyjnych źródeł pozyskiwania środków finansowych. Zdecydowana większość przyznała także, że MŚP to liczna i perspektywiczna grupa klientów, dla której warto poszerzyć i zmodyfikować ofertę. Jednak wprowadzanie produktów i usług adresowych do MŚP nie rozwiązuje problemu finansowania przedsiębiorczości, gdyż w otrzymaniu kredytu przeszkadza przede wszystkim ilość wymogów i obwarowań. Najpopularniejszymi formami wsparcia, o jakie ubiegają się mikro, małe i średnie firmy w bankach, są kredyty inwestycyjne i obrotowe, co świadczy o szczególnych potrzebach przedsiębiorców w zakresie rozwoju firmy oraz finansowania bieżącej działalności. Spotykanie się z odmową banku w przypadku zapotrzebowania na środki finansowe skutkuje szukaniem wsparcia u rodziny i znajomych bądź stopniową kumulacją własnego kapitału. Częściej jednak przedsiębiorca korzysta z szerokich możliwości uzyskania kapitału stwarzanych przez Unię Europejską. Jedną z najpopularniejszych i najatrakcyjniejszych form pozyskiwania kapitału w województwie opolskim są unijne dotacje. Nie wymagały intensywnej promocji, by cieszyć się niesłabnącym zainteresowaniem przedsiębiorców, co zapewniła im bezzwrotność otrzymanych środków. Preferencyjne pożyczki i poręczenia oferowane w ramach inżynierii finansowej są więc postrzegane jako mniej korzystne, ponieważ należy je spłacić. Dotacja jest także postrzegana jako łatwiejsza do pozyskania, pomimo konieczności wykazania się wkładem własnym, zdolnością kredytową czy też posiadanym zabazpieczeniem. Inżynieria finansowa jest jednak efektywniejszym sposobem dystrybucji kapitału, ponieważ zakłada zwrot otrzymanych środków wraz z odsetkami. Ponadto, wspiera przedsiębiorcze postawy i motywuje do starań o rentowność firmy, ponieważ konieczność zwrotu zaciągniętych zobowiązań wymaga troski o stabilność finansową prowadzonej działalności. Pomimo wyraźnych nieprawidłowości, dostrzeganych zarówno przez fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, jak i ekspertów finansowych, system dotacji również jest potrzebny, jednak na innych niż obecnie warunkach. Są bowiem specyficzne branże, warte uwagi pomysły biznesowe czy cenne gałęzie przemysłu, dla których taki rodzaj wsparcia powinien zostać zachowany. Zdaniem badanych powinny jednak zmienić się proporcje między mechanizmami bezzwrotnymi a inżynierią finansową w następnej perspektywie finansowej. W dobrze rozwiniętych krajach Unii Europejskiej poziom dotacji wynosi średnio 20-30%, więc wspierane są tylko innowacyjne, warte uwagi inwestycje. Takie rozwiązanie ograniczy nadmierną ingerencję w rynek, z jaką wiąże się wysoki poziom dotacji, bez szkody dla planowanych, napędzających regionalną gospodarkę inwestycji. Problemem pozostaje jednak sceptyczna postawa instytucji finansowych działających w województwie opolskim wobec nowego modelu finansowania przedsiębiorczości. Wykazują one wysokie przywiązanie do tradycyjnych dotacji, uznając je za najbardziej atrakcyjną formę pozyskiwania kapitału przez MŚP. Jednocześnie zauważają, że system zwrotny zapewnia środkom unijnym zdecydowanie większą efektywność i w dłuższej perspektywie pozwoli skuteczniej rozwijać gospodarkę w regionie. Inżynieria finansowa prezentuje się korzystnie na tle oferty komercyjnych instytucji, takich jak banki czy SKOK. Główną jej zaletą jest niskie oprocentowanie zaciągniętych zobowiązań - nawet najniższy procent proponowany przez bank, w funduszu jest możliwym najwyższym do uzyskania przy bardzo dużym ryzyku utraty środków. Ponadto, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe zapraszają do współpracy takich klientów, którzy nie zostaliby obsłużeni w banku ze względu na niewystarczającą wiarygodność i stabilność finansową. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe często bazują na prognozach, dając szansę przedsiębiorcom. Bank zwraca uwagę jedynie na wyniki i historię firmy, co świadczy o niedopasowaniu jego oferty do potrzeb MŚP. Ponadto, decyzje kredytowe 10

11 w bankach często podejmowane są w centralach, a przecież kontekst regionalny jest niezwykle istotny przy ocenie danego przedsiębiorstwa, jego potencjału i możliwości. Istnieją jednak obszary, w których zdecydowaną przewagę ma bank. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku konieczności sfinansowania większej inwestycji, przekraczającej maksymalną kwotę pożyczki w funduszu. Wskazana bariera odbiera pośrednikom finansowym zaangażowanym w projekt znaczną część klientów poszukujących kapitału zewnętrznego. Bank nie wymaga również wypełnienia szeregu dokumentów, co jest wymagane przy staraniach o preferencyjną pożyczkę w funduszu. Pomimo pomocy pracowników projektu, przedsiębiorcy trudno poradzić sobie z załatwieniem wszystkich formalności i z tego powodu spogląda przychylniej na komercyjne instytucje finansowe. Inżynieria kierowana jest przecież głównie do mikro, małych i średnich firm, nieposiadających często rozbudowanych działów ekonomicznych czy specjalistów finansowych. Wszelkie różnice między ofertą banków i funduszy wynikają z odmiennych grup docelowych wskazanych podmiotów. Inżynieria kierowana jest do MŚP, które potrzebują specyficznych produktów, niedostępnych w bankach. Instytucje finansowe w województwie opolskim traktują jednak unijny system zwrotny nie tylko jako uzupełnienie, lecz także konkurencję dla oferty komercyjnych podmiotów. Inżynieria finansowa w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych znajduje się obecnie w początkowej fazie rozwoju, a korzystanie z niej utrudniają proceduralne i organizacyjne bariery. Istotną trudnością w udzielaniu finansowego wsparcia jest kwestia zabezpieczenia pożyczki. Jeśli firma działa już na rynku, zwykle posiada wystarczające zabezpieczenie, jednak w przypadku osób funkcjonujących do niedawna jako osoby fizyczne trudniej uzyskać potrzebne gwarancje. Kolejnym wskazanym obwarowaniem jest wymóg, by wspierane przedsiębiorstwo znajdowało się w dobrej kondycji finansowej. Jeśli firma funkcjonuje już na rynku, można ocenić jej sytuację w ostatnim okresie rozliczeniowym, jednak podmioty dopiero rozpoczynające działalność nie mają możliwości wykazania swojej sytuacji. Bazowanie na prognozach związanych z finansami to ukłon w stronę przedsiębiorcy, jednocześnie zwiększający ryzyko utraty udzielonych środków. Inną istotną barierą jest dość krótki czas na spłatę zaciągniętej pożyczki, co ma znaczenie zwłaszcza przy większych inwestycjach. Niepokoi również niekompetencja opolskich przedsiębiorców, którzy nie posiadają odpowiedniej wiedzy z zakresu ekonomii i przedsiębiorczości. Zamiast aktywnej postawy, polegającej na wyszukiwaniu możliwości rozwoju firmy, wybierają prowadzenie działalności bez długofalowego planu. Często samodzielnie gromadzą środki, opóźniając niezbędne inwestycje, a przyczyną tego jest obawa przed wysiłkiem, wymaganym przy pozyskiwaniu zewnętrznego kapitału. Proces załatwiania formalności może dodatkowo zniechęcać, zarówno z uwagi na sporą ilość koniecznych do skompletowania dokumentów, jak i długi czas oczekiwania na rozpatrzenie wniosku. Fundusze w początkowej fazie działalności mają wyraźne problemy ze znalezieniem klientów, które pociągają za sobą trudności z wydatkowaniem środków. W fazie planowania i wdrażania inicjatywy nie uwzględniono także istnienia na rynku konkurentów, których obecność wpłynęła na trudności w realizowaniu projektu. Europejski Fundusz Pożyczkowy przygotował atrakcyjną ofertę dla przedsiębiorców i zrezygnował z opłat i prowizji za świadczoną działalność, przez co spadło zainteresowanie poręczeniami w ramach Działania 1.2 RPO WO Trudnością w udzielaniu wsparcia jest zbyt restrykcyjny poziom stratowości funduszy, a opodatkowanie środków pozostaje jedną z najpilniej wymagających regulacji kwestii. Ponadto, niewystarczająca promocja inżynierii finansowej przyczyniła się do trudności z pozyskaniem klientów oraz niedostatecznego poinformowania przedsiębiorców o tworzonych dla nich możliwościach rozwoju. Upowszechnianie inżynierii finansowej jest również utrudnione przy tak wysokim poziomie dotacji, uznawanym za wyjątkowo atrakcyjne przez przedsiębiorców. Z tego powodu deklarowane zainteresowanie wdrożeniem preferencyjnych pożyczek i poręczeń przez opolskie instytucje finansowe kształtuje się na dość niskim poziomie. Banki i SKOK nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat inżynierii oraz 11

12 procedury aplikacyjnej, co zniechęca je do włączenia się w proces upowszechniania nowego modelu finansowania. Po preferencyjne pożyczki i poręczenia najczęściej zgłaszają się firmy mikro i małe, a także dopiero rozpoczynające działalność. Są to również firmy działające od kilku lat, które chcą się rozwinąć bądź poszerzyć zakres usług. Zaostrzone reguły uzyskania środków powodują jednak, że główny odbiorca docelowy sektor MŚP nie otrzymuje pomocy finansowej. Często już na etapie tworzenia wewnętrznych regulaminów przez beneficjentów projektu dochodzi do umieszczania w nich swoistych zabezpieczeń, które ochronią fundusz przed utratą środków publicznych. Takie działania, choć uzasadnione w odczuciu beneficjentów, ograniczają zakładane i oczekiwane wsparcie MŚP, a liczną grupą ostatecznych odbiorców stają się przedsiębiorstwa średnie. Zainteresowanie przedsiębiorców inżynierią finansową jest obecnie niezadowalające, na co wpływa przywiązanie do dotacji, konieczność zwrotu środków oraz brak wiedzy o nowych instrumentach finansowych. Inżynieria finansowa to instrument bardziej dostępny dla mikro, małych i średnich firm, niż istniejące do tej pory. Dzięki udzielonemu wsparciu udało się wiele zdziałać nowo powstałe przedsiębiorstwa mogły szybciej się rozwinąć, istniejące zaopatrzyły się w innowacyjny sprzęt, a wspieranie najmniejszych podmiotów zaowocowało również utworzeniem nowych miejsc pracy. Inżynieria pomaga również poszerzać prowadzoną działalność, co zwiększa szanse powodzenia na rynku. Wielu przedsiębiorców decyduje się bowiem na założenie drugiej firmy zajmuje się handlem i chce poza tym otworzyć restaurację a to sprawia, że w przypadku niepowodzenia w jednym obszarze dysponują alternatywą. Uczestnictwo w projekcie okazało się pomocne także dla beneficjentów, dając im nowe możliwości na rynku finansowym. Obecnie nie dostrzega się konieczności udostępnienia dodatkowych źródeł finansowania przedsiębiorczości w województwie opolskim, których przykładem jest inicjatywa JEREMIE. Zainteresowanie inżynierią oceniane jest jako niskie bądź średnie, więc należy wziąć pod uwagę możliwość wygenerowania zbyt dużej puli środków na zaspokojenie potrzeb przedsiębiorców. Doświadczenia innych województw pokazują, iż efekty wsparcia udzielonego dzięki inicjatywie JEREMIE nie są adekwatne do poniesionych wysiłków oraz nakładów finansowych. Zbyt wysokie koszty to nie jedyny powód nieco sceptycznego podejścia do inicjatywy JEREMIE, zwraca się bowiem uwagę na długotrwałe procedury niezbędne do jej wdrożenia oraz czas potrzebny na dotarcie funduszy do ostatecznego odbiorcy. Pomimo dostrzeganych ograniczeń wskazanej inicjatywy, coraz więcej polskich podmiotów planuje się do niej przyłączyć w ciągu najbliższych 3-5 lat. Uczestniczyłyby chętniej w rozpowszechnianiu instrumentów zwrotnych, gdyby złagodzono kryteria do spełnienia na etapie aplikowania, zdecydowano się na mniej szczegółową sprawozdawczość oraz uproszczono procedury aplikacyjne. 12

13 Summary One of the main barriers to the development of micro, small and medium-sized enterprises is the limited access to the external sources of financing. Commercial financial institutions are reluctant to provide loans and credit to the SME sector, supporting that decision with the problems with financial liquidity of companies, their non-established market position and low capital resources. Therefore, EU grants allocated for the purchase of modern equipment, the modernization of the method of production or research activities have become a common source of investment financing for SMEs. The EU funds provided under the grant have proven to be disproportionate to the growing needs of entrepreneurs, and this resulted in the resignation of companies with limited own funds from the planned investments. It became necessary to develop and implement measures aimed at providing businesses with new financial instruments, relevant to their needs, as supporting their development also entails driving the regional economies. One of such measures is financial engineering, implemented in the framework of the Regional Operational Programmes of individual Voivodeships. The essence of the functioning of the operation is the recapitalization of institutions supporting entrepreneurship - particularly of credit guarantee and loan funds that distribute the obtained financial resources among the parties interested in supporting businesses. The scheme of functioning of the feedback mechanisms of financial engineering is significantly different from the commonly known grant system. It assumes the renewability of the obtained resources, which means that the final beneficiary cannot expect non-reimbursable aid, but a loan or guarantee. They are offered on more favourable terms than those normally adopted in commercial financial institutions, and thus, are more widely available for micro, small and mediumsized businesses. The funds received must be returned to the intermediary to be able to be reallocated again. Therefore, the system entails greater efficiency in the use of EU funds, but entrepreneurs are definitely more willing to use non-repayable grants. One of the initiatives of the non-grant business support is the JEREMIE initiative, implemented in the framework of the Regional Operational Programmes. Its customers are micro, small and mediumsized companies that are struggling to raise capital from external commercial sources of financing. The initiative was set up in 2007 by the European Commission and the European Investment Bank (EWI) Capital Group, and its implementation in Poland started in Currently it is implemented by six Voivodeships - Lower Silesia, Lodzkie Region, Mazowieckie, Pomorskie, Zachodniopomorskie and Wielkopolska. JEREMIE offers entrepreneurs preferential loans, credits and guarantees. Another example of an initiative to support the return business financing system is the JESSICA initiative. It has been developed by the European Commission, the European Investment Bank and the Council of Europe Development Bank, and is implemented in five Voivodeship in Poland - Mazowieckie, Wielkopolska, Zachodniopomorskie, Pomorskie and Silesia. It is one of the most important instruments to support investments in urban areas, and the scope of supported activities is very wide. The grant can be awarded to projects related to education, culture, tourism, regeneration, renewable energy or transport. The coexistence of commercial and non-commercial elements and the public-private partnership in the projects is intended to fill the gap in the market between grants and loans and other financial instruments. On the Opolskie market there are many mechanisms of financial support for companies that differ in form, accessibility and profiling. For companies in a stable financial condition and with satisfactory security, the best and most common form of obtaining capital is a bank loan. Another possibility for an entrepreneur is the help from the funds implementing the Measure 1.2 of ROP OV The beneficiaries of Measure 1.2 of the Regional Operational Programme of the Opolskie Voivodeship for offer the entrepreneurs support in the form of loans and loan guarantees. 13

14 These are mainly investment funds for innovative activities of business start-ups or the companies already operating on the market. The loans bear interest at a more favourable rate than those in commercial institutions such as banks. Their characteristic feature is the focus, as the purpose of the granted funds is always clearly defined. The repayment period of the loan under the project is five or 10 years, depending on the purpose of the provided capital. In the case of purchase or construction of real estate, the repayment period is 10 years, while for the purchase of machinery and other equipment the repayment date is five years from the moment of entering into the commitment. In turn, the guarantees help micro, small and medium-sized entities in obtaining credit by providing security. The maximum amount of the guarantee is PLN or up to 70% of the amount of credit granted. The program involves taking action in specific areas - supporting business environment institutions, the development of micro-enterprises, concern for research - development operations and supporting investments in companies, where financial engineering is of utmost importance. This mechanism was created mainly in order to support SMEs and facilitate their access to external financing. The offer of commercial institutions, such as banks, rarely covers the needs and capabilities of micro, small and medium-sized companies, and yet they are the largest group of entrepreneurs in the Opolskie Voivodeship, having a significant impact on the economic development of the region. An entrepreneur can also benefit from EU subsidies or assistance from employment offices that implement projects under the Human Resources Operational Programme. This is a big help especially for companies just starting out. In order to minimize the problems hampering the acquisition of resources for investment, initiatives have been taken in the Opolskie Voivodeship under Measure 1.2 Providing access to business financing ROP OV , designed to recapitalize the guarantee and loan funds. In the financial perspective for in the Opolskie Voivodeship, until the beginning of the evaluation ( onwards) five agreements with financial intermediaries were concluded, who have been given the opportunity to support businesses, especially in the early stages of development, through non-subsidy forms. It is planned to further promote the financial engineering feedback in the next financial perspective ROP OV , in order to expand the opportunities in the area of financing for SMEs. The specified instruments are still at an early stage of development, so the accumulation of knowledge about their functioning is essential for the implementation of the following programs. Evaluation research made it possible to assess the effectiveness of the activities carried out so far, as well as specify the conclusions and recommendations in order to effectively develop a non-subsidy financial support system in the following years. The main objective of the study was to evaluate the efficiency, effectiveness and adequacy of the realized financial engineering actions under the ROP OV and the JEREMIE initiative in the programming period , together with the elaboration of conclusions and proposals for the feedback financial engineering instruments for the period Efficacy in this study was understood as the degree of realization of the assumed goals of intervention, the effectiveness as the relationship of intervention effects with the incurred expenditures, and the appropriateness as linking the established goals of interventions to the needs of the target groups. The study was conducted by triangulation, that is combining research methods and techniques to achieve deepened and thorough knowledge of the implemented programs. In the study, both the quantitative and qualitative research methods were used, so that it was possible to achieve a broader perspective. The research material was obtained by desk research, in-depth individual interviews (IDI), focused group interviews (FGI), and telephone (CATI) and online (CAWI) interviews. The financial institutions in the Opolskie Voivodeship are aware of the barriers associated with obtaining capital for investments by SMEs. As many as 50% of researched banks and credit unions agreed with the statement that the indicated sector has limited access to commercial sources of financing. The vast majority also acknowledged that SMEs are a numerous and prospective client 14

15 group, for which it is worthwhile to expand and modify the offer. However, the introduction of products and services addressed to SMEs does not solve the problem of business financing, since receiving the loan is hindered, above all, by the amount of requirements and stipulations. The most common forms of support, requested by micro, small and medium-sized enterprises in the banks, are the investment and working capital loans, reflecting the specific needs of entrepreneurs in the field of business development and financing of current operations. Meeting the refusal of the bank in the event of the need for financial resources results in seeking support from family and friends or gradual accumulation of own capital. More often, however, entrepreneurs use a wide range of possibilities for obtaining capital, created by the European Union. One of the most popular forms of raising capital in the Opolskie Voivodeship, are the EU subsidies. They did not require intensive promotion to attract undiminished interest of businesses, which ensured the non-refundability of the funds received. Preferential loans and guarantees provided under the financial engineering are, therefore, seen as less favorable, since it is necessary to repay them. The grant is also seen as easier to obtain, despite having to prove own contributions, creditworthiness or owned security. Financial engineering, however, is a more efficient way of distributing capital, because it implies the return of the received funds with interest. In addition, it supports entrepreneurial attitudes and motivates to strive for the profitability of the company, as the need to repay the liabilities requires concern about the financial stability of the business. Despite significant irregularities, perceived by both the loan and guarantee funds and the financial experts, a subsidy system is also needed, but on conditions different than the current ones. For there are, in fact, specific industries, interesting business ideas and valuable industries, for which this type of support should be maintained. According to the respondents, however, the balance between the non-refundable mechanisms and financial engineering in the next financial perspective should change. In the welldeveloped countries of the European Union, the average level of subsidies is 20-30%, so only innovative and noteworthy investments are supported. Such a solution will reduce the excessive interference in the market, which involves a high level of subsidies, without prejudice to the planned investments that drive the regional economy. The sceptical attitude of financial institutions operating in the Opolskie Voivodeshiptowards the new model of business financing, however, remains a problem. They exhibit a high commitment to traditional grants, regarding them to be the most attractive form of obtaining capital for SMEs. At the same time, they point out that the feedback system provides EU funds with definitely higher efficiency and in the long term will enable more effective development of the economy in the region. Financial engineering looks favourably when compared with the offer commercial institutions, such as banks and credit unions. Its main advantage is the low interest rate of the incurred liabilities - even the lowest percentage proposed by the bank, on a fund is the highest possible to achieve, with a very high risk of loss of funds. In addition, the loan and guarantee funds invite to cooperation these customers, who would not be served at the bank due to insufficient reliability and financial stability. Loan and guarantee funds are often based on projections, giving a chance to entrepreneurs. Bank pays attention only to the results and the company's history, reflecting the mismatch of its offer to the needs of SMEs. In addition, credit decisions in banks are often made at the headquarters, and yet the regional context is crucial when evaluating a given company, its capacity and capability. However, there are areas where banks have a clear advantage. This situation occurs in the case of the need to fund a larger investment, exceeding the maximum amount of a loan within the fund. The indicated barrier takes away a significant share of customers seeking external capital from financial intermediaries involved in the project. A Bank, also, does not require filling a number of documents, which is required when applying for a preferential loan in a fund. Despite the aid from project workers, entrepreneurs find it difficult to deal with the sorting out of all the formalities, and therefore they look favourably at commercial financial institutions. Engineering is, after all, mainly targeted at micro, small and 15

16 medium-sized companies, which often do not have extensive economic departments or financial professionals. Any differences between the offer of banks and funds result from different target groups of these entities. Engineering is addressed to SMEs, which need specific products, not available in banks. Financial institutions in the Opolskie Voivodeship, however, treat the EU feedback system not only as a supplement, but also competition for commercial entities. Under the Regional Operational Programmes, financial engineering is currently in the early stages of development and its use is hindered by the procedural and organizational barriers. A significant difficulty in providing financial support is the issue of security for the loan. If a company has been operating on the market, it usually has sufficient security, but in the case of persons operating until recently as natural persons, it is difficult to obtain the necessary guarantees. Another indicated stipulation is the requirement for the supported company to be in a good financial condition. If a company is already on the market, you can assess its situation in the last period, but start-up entities are not able to prove their case. Relying on forecasts related to finance is a nod to entrepreneurs, at the same time increasing the risk of losing the granted funds. Another important barrier is the relatively short period of time to repay the loan taken, which is important especially for larger projects. The incompetence of Opolskie entrepreneurs who do not have adequate knowledge of economics and business is also a concern. Instead of being proactive, which means searching for opportunities for business development, they choose to operate without a long-term plan. They often independently collect funds, delaying the necessary investments, and this is due to the fear of the effort required to obtain external capital. The process of completion of formalities may also be discouraging, both because of the large amount of documents requiring completion and long application processing waiting times. The funds in the initial stage of the operation have difficulty with finding consumers, which leads to difficulties with spending funds. In the planning and implementation of initiatives phase, the existence of competitors in the market, the presence of whom contributed to the difficulties in implementing the project, have not been taken into account. The European Loan Fund has prepared an attractive offer for the entrepreneurs and waived the fees and charges for the provision of services, which reduced the incentive for guarantees under Measure 1.2 of ROP OV A difficulty in providing support is the unduly restrictive level of funds loss, and the taxation measures remain one of the most urgent issues requiring adjustment. In addition, insufficient promotion of financial engineering has contributed to the difficulty in finding customers and insufficient information provided to entrepreneurs about the development opportunities created for them. Dissemination of financial engineering is also hampered at such a high level of subsidies, considered to be very attractive for entrepreneurs. For this reason, the declared interest in the implementation of preferential loans and guarantees by the Opolskie financial institutions is at a relatively low level. Banks and credit unions do not have sufficient knowledge of engineering and the application process, which discourages them to get involved in the dissemination of the new financing model. Preferential loans and guarantees are usually chosen by micro and small enterprises and startups. These are also the companies operating for several years, who want to develop or expand their scope of services. Stricter rules for obtaining capital do cause, however, that the main target customer - the SME sector - does not receive financial assistance. Often, already at the stage of development of internal regulations by the beneficiaries of the project, specific safeguards are placed to protect the fund against the loss of public funds. Although justified in the perception of the beneficiaries, such actions limit the assumed and expected support of SMEs, and the medium-sized companies become a large group of the final recipients. The entrepreneurs' interest in financial engineering is currently unsatisfactory, due to influence of attachment to grants, the need to return the funds and the lack of knowledge of new financial instruments. Financial engineering is an instrument more accessible to micro, small and medium-sized businesses than those existing to date. The received support made it possible to do much - start-up 16

17 companies could develop quickly, the existing ones equipped themselves with innovative equipment and the promotion of micro-entities has resulted in the creation of new jobs. Engineering also helps to expand the carried out activities, which increases the chances of success in the market. Many entrepreneurs decide to set up a second company - being involved in trading also wants to open a restaurant - and this way, in the event of failure in one area, they have an alternative. Participation in the project has helped the beneficiaries, giving them new opportunities in the financial market. There is currently no need for additional sources of business financing in the Opolskie Voivodeship, an example of which is the JEREMIE initiative. The interest in engineering is assessed as low or medium, so be sure to take into account the ability to generate a very large pool of funds to meet the needs of entrepreneurs. The experience of other Voivodeships shows that the effects of the support provided by the JEREMIE initiative are not relevant to the incurred effort and financial resources. Too high cost is not the only reason of the somewhat sceptical approach to the JEREMIE initiative. Lengthy procedures required for its implementation and the time needed for the funds to reach the final recipient is also brought to attention. Despite the perceived limitations of the specified initiative, more and more Polish companies plan to join it in the next 3-5 years. They would participate willingly in the dissemination of feedback instruments, if criteria to be met on the stage of applying were loosened, a less detailed reporting was chosen and the application procedures were simplified. 1. Wprowadzenie. Ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania stanowi jedną z głównych barier nie tylko dla rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, lecz także regionalnych gospodarek. Nowe technologie, specjalistyczne maszyny czy też zwiększające wydajność pracy rozwiązania organizacyjne sprzyjają powstawaniu wysokiej jakości produktów i usług, które zwiększają konkurencyjność i innowacyjność poszczególnych regionów. Problemem pozostaje jednak pozyskanie kapitału na sfinansowanie innowacyjnych planów, co dotyczy głównie sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Banki niechętnie udzielają im pożyczek czy kredytów, argumentując to problemami z płynnością finansową firm oraz ich niskimi zasobami kapitałowymi. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe również mają wątpliwości związane ze wspieraniem tej licznej, lecz wciąż kojarzonej z podwyższonym ryzykiem finansowym grupy klientów. W najtrudniejszej sytuacji pozostają firmy dopiero rozpoczynające działalność, które nie mogą wykazać się wynikami finansowymi i bazują na prognozach spodziewanych efektów swojej pracy. W związku z ciężką sytuacją finansową sektora MŚP, jednym z najpopularniejszych sposobów pozyskiwania kapitału na inwestycje stały się unijne dotacje, zarówno dla firm rozpoczynających działalność, jak i tych już obecnych na rynku. Zauważono jednak, że ograniczona pula środków na dotacje nie pozwala sfinansować wszystkich inwestycji, a ponadto system cechuje się nieefektywnością w dysponowaniu unijnymi funduszami. Przedsiębiorcy nie muszą zwracać otrzymanego kapitału, co znacznie 17

18 podwyższa atrakcyjność dotacji w oczach przedstawicieli biznesu, jednak możliwość pomnażania funduszy na innowacje lepiej wpływałoby na rozwój gospodarczy. Rozwiązaniem łączącym wspieranie biznesu z efektywnością dysponowania unijną pulą środków jest inżynieria finansowa, wdrażana w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych poszczególnych województw. Istotą jej funkcjonowania jest udzielanie przedsiębiorcom wsparcia finansowego w postaci niskooprocentowanych pożyczek, kredytów i poręczeń, oferowanych na atrakcyjniejszych warunkach niż w komercyjnych instytucjach finansowych. Przedsiębiorca nie może więc liczyć na bezzwrotną pomoc, lecz łatwiejszy dostęp do kapitału, uwzględniający specyficzne potrzeby i ograniczone możliwości mikro, małych i średnich firm. To właśnie do nich kierowane są instrumenty inżynierii finansowej, gdyż duże podmioty gospodarcze nie napotykają tak wielu trudności na komercyjnym rynku usług finansowych. Dystrybucją mechanizmów zwrotnych zajmują się instytucje finansowe, w szczególności fundusze pożyczkowe i poręczeniowe oraz banki spółdzielcze, będące beneficjentami Regionalnych Programów Operacyjnych poszczególnych województw. Wskazany system odznacza się więc większą efektywnością finansową, niż powszechnie znane dotacje, ponieważ zakłada odnawialność zasobów. Każde zaciągnięte przez przedsiębiorcę zobowiązanie musi trafić ponownie do pośrednika finansowego, by mógł przekazać środki kolejnym zainteresowanym wsparciem finansowym przedstawicielom sektora MŚP. Warto podkreślić, że system finansowania zwrotnego, oprócz lepszego zarządzania pulą unijnych środków, wspiera także przedsiębiorcze i aktywne postawy. Konieczność spłaty zaciąganych przez przedsiębiorców zobowiązań motywuje ich do wzmożonej pracy, ukierunkowuje na sumienne zaplanowanie i zrealizowanie inwestycji, a w konsekwencji pomaga firmie osiągnąć rynkowy sukces dzięki lepszym produktom, innowacyjnym usługom czy szybszej produkcji. Z tego powodu podejmowane są działania, mające na celu promocję inżynierii finansowej jako sposobu na rozwinięcie biznesu oraz stopniowe zastępowanie unijnych dotacji preferencyjnymi pożyczkami, kredytami i poręczeniami. Jedną z inicjatyw wdrażanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, pozwalających na skorzystanie ze zwrotnych instrumentów finansowych, jest inicjatywa JEREMIE. To program Unii Europejskiej, którego inicjatorem jest Komisja Europejska oraz grupa kapitałowa Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI), mający na celu pomoc firmom z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w uzyskaniu finansowego wsparcia. Został powołany w 2007 roku, natomiast jego wdrażanie w Polsce rozpoczęło się dwa lata później. Inicjatywa JEREMIE w Polsce realizowana jest na poziomie Regionalnych Programów Operacyjnych w pięciu województwach dolnośląskim, łódzkim, pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Wsparcie finansowe w ramach prezentowanej inicjatywy skierowane jest do mikro, małych i średnich firm (w województwie pomorskim tylko do mikro i małych), a zwłaszcza do tych podmiotów, które rozpoczynają działalność gospodarczą, nie posiadają wystarczających zabezpieczeń ani zdolności kredytowej. Przekazywane firmom fundusze muszą być przeznaczone na finansowanie działania związane z budową, rozbudową bądź poszerzeniem działalności gospodarczej. Podmioty mogą więc ubiegać się o środki na zakup maszyn, wdrażanie nowych rozwiązań technologicznych, tworzenie nowych, trwałych miejsc pracy oraz inne cele, które prowadzą do rozwoju przedsiębiorstwa. Preferencyjne kredyty, pożyczki czy poręczenia nie mogą jednak być przeznaczane na pokrywanie bieżących kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, realizację celów konsumpcyjnych, spłatę pobranych wcześniej środków finansowych czy też spłatę zobowiązań publiczno-prawnych. Inicjatywa postrzegana jest jako szansa dla wszystkich tych, którzy mają pomysł na biznes, lecz brak im własnych środków na inwestycję. 1 Inną inicjatywą podejmowaną w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych jest JESSICA, opracowana przez Komisję Europejską, Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) oraz Bank Rozwoju Rady Europy (CEB). Powstała po to, by wspierać inwestycje na obszarach miejskich, a ich zakres

19 tematyczny stale się rozszerza. Dofinansowywane są projekty związane z edukacją, turystyką, kulturą, transportem, rewitalizacją czy też odnawialnymi źródłami energii. JESSICA umożliwia skorzystanie z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w systemie zwrotnym, podobnie jak inicjatywa JEREMIE. Oferuje pożyczki i gwarancje, dając możliwość lepszego gospodarowania środkami przy udziale instytucji finansowych, banków i przedsiębiorców, m.in. dzięki partnerstwu publicznoprywatnemu. Projekty realizowane przy wsparciu z inicjatywy JESSICA powinny generować dochód, a współwystępowanie w nich elementów komercyjnych i niekomercyjnych umożliwić ma wypełnienie luki na rynku pomiędzy dotacjami, kredytami a innymi instrumentami bankowymi. Decyzję o wdrożeniu inicjatywy podjęło do tej pory 5 województw wielkopolskie, zachodniopomorskie, śląskie, pomorskie i mazowieckie. Nacisk w ramach inicjatywy JESSICA położony jest na aspekt społeczny projektów, szacowany na podstawie przewagi pozytywnych oddziaływań zewnętrznych inwestycji nad jej częścią komercyjną. Podejmowanie kolejnych inicjatyw ułatwiających sektorowi MŚP dostęp do kapitału zewnętrznego znajduje uzasadnienie w wynikach badań. Opublikowane raporty, ekspertyzy i pozycje naukowe jednoznacznie wskazują na trudności w dostępie do kapitału przez mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa. Ograniczony dostęp do finansowania długiem MŚP przez instytucje komercyjne, takie jak banki, wynika z uznania tych podmiotów za wysoce niestabilne finansowo. Obsługa wspomnianego sektora postrzegana jest jako ryzykowna i niewystarczająco korzystna ekonomicznie, dlatego przedsiębiorcy napotykają szereg ograniczeń regulacyjnych, uniemożliwiających często uzyskanie kapitału na realizację inwestycji. Instytucje komercyjne mają również problem z oceną wiarygodności przedstawicieli sektora MŚP, co często jest wynikiem słabości systemów ewidencjonowania i raportowania o dochodach, a skutkuje narzucaniem wyższych cen za usługę bądź wręcz uniemożliwieniem skorzystania z usługi. Oferta komercyjnych instytucji bankowych nie realizuje potrzeb firm z krótkim stażem na rynku, które mają niższą niż pozostałe MŚP zdolność kredytową. Stanowi ona przyczynę odrzuceń ponad połowy wniosków kredytowych. Co dziesiątą przyczynę stanowi zbyt krótki okres funkcjonowania na rynku oraz brak wymaganego wkładu własnego. Wśród podmiotów małych brak wymaganego wkładu własnego oraz odpowiedniego zabezpieczenia stanowią w przybliżeniu podobny odsetek odmów kredytowych każda około 1/3 odmów. W przypadku przedsiębiorstw średnich brak zabezpieczeń stanowi najczęściej 2/3 odmów kredytowych. 2 Banki często stosują ograniczenia w finansowaniu przedsiębiorstw reprezentujących branże dotknięte trudną sytuacją ekonomiczną, do których zalicza się głównie budownictwo, ochronę zdrowia, hotelarstwo, gastronomię, rybołówstwo, pośrednictwo finansowe, sprzedaż hurtowa wyrobów alkoholowych, tytoniowych, odpadów, sprzedaż detaliczna żywności, transport, sprzedaż detaliczna wyrobów mięsnych. Takie ograniczenia pojawiają się znacznie rzadziej bądź też nie występują w ogóle w przypadku instytucji świadczących mechanizmy inżynierii finansowej. Nie występują więc bariery związane z branżą przedsiębiorstw. 3 Banki pozostają dużo bardziej wymagające przy udzielaniu wsparcia podmiotom gospodarczym. W przypadku większości instrumentów zabezpieczających finansowanie zwrotne, instytucje bankowe korygują wyceny zabezpieczenia w zależności od stopnia prawdopodobieństwa odzyskania jego wartości oraz związanych z nim kosztów. Muszą one także spełnić zewnętrzne procedury związane z rezerwą na należności. Prowadzi to więc do sytuacji, że przedsiębiorca zaliczony do klasy wyższego ryzyka zapłaci wyższe odsetki i przedstawi wyższe zabezpieczenie. 2 Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: finansowanie zwrotne, PSDB sp. z o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badań i Analiz Rynku sp. z o.o., raport końcowy 2010, s Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: finansowanie zwrotne, PSDB sp. z o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badań i Analiz Rynku sp. z o.o., raport końcowy 2010, s

20 Fundusze pożyczkowe przyjmują zabezpieczenia według ich rynkowej wartości nominalnej, natomiast fundusze poręczeniowe stosują weksel oraz zawierają klauzulę pari passu (wskazanie do równego traktowania wierzycieli) w umowach z bankami, co jednak wciąż pozostaje zjawiskiem dość rzadkim. Prowadzi to do sytuacji, że fundusze pożyczkowe mogą przy tym samym zabezpieczeniu udzielić nawet 2-krotnie wyższego finansowania niż banki. Z badań wynika, iż odsetek negatywnych decyzji banku związanych z prawnym zabezpieczeniem kredytu stanowi od 30% do 60% wszystkich odmów. Wśród funduszy pożyczkowych ten odsetek wynosi tylko kilka procent. 4 Z przeprowadzonych badań wynika więc, że do najczęstszych barier dostępu do kapitału w bankach zalicza się brak wymaganego zabezpieczenia kredytu, brak zdolności kredytowej oraz negatywną opinię z Biura Informacji Kredytowej. Przedsiębiorcy zwracają też uwagę na fakt, iż często dyskwalifikuje ich brak wymaganego wkładu własnego oraz zbyt krótki okres funkcjonowania na rynku. 5 MŚP to ważny sektor gospodarki, realizujący założenia polityki gospodarczej zarówno poszczególnych państw, jak i Unii Europejskiej, dlatego powstają kolejne inicjatywy skierowane na łatwiejszy dostęp do zewnętrznego kapitału na inwestycje. W unijnych strategiach prezentowane jest stanowisko, że wzrost gospodarczy i nowe miejsca pracy to istotne cele Wspólnoty, a ich realizacja zależy w dużym stopniu od wykorzystania potencjału mikro, małych i średnich firm. Dlatego też inicjatywy unijne mają wypełnić lukę w ofercie instytucji finansowych, które wykazują ostrożność w udzielaniu kapitału sektorowi MŚP. Projekty i inicjatywy z ramienia Unii mają krzewić postawy przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności. 6 Z uwagi na efekt mnożnikowy stosowanie mechanizmów inżynierii finansowej mogłoby przyczynić się do efektywniejszego wykorzystania środków unijnych, co w konsekwencji sprzyjałoby rozwojowi gospodarczemu i cywilizacyjnemu Polski. Zwrócone przez przedsiębiorców środki ponownie trafiają do obiegu i służą ponownemu wsparciu następnych przedstawicieli MŚP, co jest dużą zaletą w porównaniu z systemem dotacyjnym. Z szacunków Unii Europejskiej wynika, że na bazie 1 euro mogą powstać mechanizmy finansowe o wartości od 2 do 10 euro i dlatego upowszechnianie systemu finansowania zwrotnego uznaje się za ważny krok w stronę racjonalnej i optymalnej polityki finansowej. Dodatkowym argumentem jest tu fakt, że wsparcie udzielane Polsce z budżetu Unii Europejskiej w najbliższych latach może ulec ograniczeniu. Badania przeprowadzone przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) wykazały jednak, że środki finansowe pozyskane w formie dotacji znacznie ograniczają zainteresowanie inżynierią finansową. Tradycyjny, bezzwrotny system postrzegany jest przez przedsiębiorców jako bardziej atrakcyjny ekonomicznie i preferują taką właśnie formę uzyskiwania zewnętrznego kapitału. Także sami pośrednicy finansowi nie oferują instrumentów inżynierii finansowej na szeroką skalę z badań IBnGR wynika, iż stanowią oni tylko 14,8% wszystkich zbadanych instytucji. To samo badanie ukazuje jednocześnie, że aż 58,5% badanych pośredników uwzględnia możliwość włączenia do oferty takich mechanizmów, co należy oceniać zdecydowanie pozytywnie. Niemniej jednak niepokoi opinia pośredników finansowych na temat inżynierii w porównaniu z dotacją instrumenty zwrotne często postrzegane są jako nieatrakcyjny mechanizm, nie mogący dorównać unijnym dotacjom. Pośrednicy wykazują duże przywiązanie do systemu dotacyjnego i twierdzą, iż dochody przedsiębiorstw są na tyle niskie, że powinny one korzystać z bezzwrotnych dotacji. Takie opinie pokazują, że system dotacyjny przyczynił się do ograniczenia postaw konkurencyjności i przedsiębiorczości wśród działających na 4 Tamże, s Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: finansowanie zwrotne, PSDB sp. z o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badań i Analiz Rynku sp. z o.o., raport końcowy 2010, s JEREMIE Wspólne europejskie zasoby dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Dostępność do finansowania dla MŚP w województwie pomorskim, Europejski Fundusz Inwestycyjny, DGA S.A., 2008, s

21 terenie Polski firm. Instrumenty inżynierii finansowej postrzegane są również jako droższe niż dotacyjne, ponieważ niektóre inicjatywy, takie jak JEREMIE, wymagają managera i wiążą się z rozbudowanymi strukturami organizacyjnymi. Dlatego właśnie instrumenty zwrotne stanowią uzupełnienie systemu dotacyjnego, choć pożądane jest, aby ich udział w procesie finansowania przedsiębiorstw stale się zwiększał. Obrazuje to raport dotyczący studium możliwości wdrożenia inicjatywy JESSICA w Polsce Zachodniej, gdzie wskazano główne atuty inżynierii finansowej w porównaniu z systemem dotacyjnym nie prowadzi ona do zmniejszania się kapitału funduszu, a wartość środków przekazywanych na realizację projektów będzie większa o 40% w wyniku efektu mnożnikowego. Obecnie proporcja między systemem dotacyjnym a zwrotnym wynosi 98% do 2%, jednak w następnej perspektywie finansowej planuje się wzrost znaczenia instrumentów zwrotnych 7. Można wskazać kilka głównych przyczyn takich perspektyw rozwoju mechanizmów finansowych. W kolejnym okresie programowania Polska musi się liczyć z ograniczeniem finansowego wsparcia z budżetu Unii Europejskiej, więc mając na uwadze efekt mnożnikowy charakterystyczny dla inżynierii, warto zadbać o jak najefektywniejsze dystrybuowanie środków. Cyrkulacja kapitału to zdecydowanie lepsze rozwiązanie w porównaniu z systemem dotacyjnym, gdzie pieniądze trafiają tylko raz do konkretnego przedsiębiorcy. Ponadto, dalsze preferowanie systemu bezzwrotnego może prowadzić do trwałego wyniszczenia postaw przedsiębiorczości, gdyż podmioty, które otrzymały dotację, mogą eliminować z rynku te firmy, które wsparcia nie otrzymały. Ważny jest również fakt, iż konieczność zwrócenia otrzymanych środków działa także motywująco na przedsiębiorców i przyczynia się do większych starań mających na celu rozwój firmy. Nie można pominąć faktu, iż inżynieria finansowa powstała przede wszystkim po to, by wypełnić lukę na rynku finansowym i ułatwić dostęp do kapitału mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom. Odmowy banków w sprawie udzielania im kredytów są dość częstym zjawiskiem, a inżynieria finansowa pozwala wspierać gotowość tego perspektywicznego sektora do podejmowania inwestycji. Trzeba jednak pamiętać, by inżynieria finansowa została odpowiednio zaplanowana i wdrożona powinna przyczyniać się do podnoszenia efektywności absorpcji i minimalizować ryzyko psucia rynku kredytowego. 8 Pośrednikami finansowymi oferującymi instrumenty inżynierii finansowej są głównie fundusze pożyczkowe, fundusze poręczeniowe oraz banki spółdzielcze. Głównym założeniem funduszy pożyczkowych jest udzielanie finansowego wsparcia sektorowi MŚP i takim pożyczkobiorcom, którzy rozpoczęli działalność gospodarczą i nie mają historii kredytowej (start up). Obsługują więc takich klientów, którzy spotkaliby się z odmową w zakresie pozyskania kapitału w komercyjnych bankach, dla których sektor MŚP postrzegany jest jako ryzykowny i niestabilny finansowo. Stanowią one obecnie niewielki fragment rynku finansowania przedsiębiorstw w Polsce. Fundusze poręczeniowe działają po to, by wspierać przedsiębiorstwa posiadające zdolność kredytową, lecz brak im odpowiednich zabezpieczeń. Zgodnie z danymi Krajowego Stowarzyszenia Funduszy Poręczeniowych, najwięcej poręczeń związanych jest z udzielaniem kredytu obrotowego, co świadczy o trudności przedsiębiorstw, zwłaszcza nowopowstałych, z płynnością finansową. Działanie 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego nie przewiduje jednak udzielania pożyczek i poręczeń na cele obrotowe, tylko na działalność inwestycyjną. Przedsiębiorstwa otrzymujące poręczenia reprezentują w szczególności handel, usługi i transport oraz stanowią głównie mikro i małe podmioty. Fundusze poręczeniowe coraz silniej przyczyniają się do likwidacji barier w finansowaniu przedsiębiorstw, przez co odgrywają stale rosnącą rolę w polskiej gospodarce. Banki spółdzielcze, będące pośrednikami finansowymi, cechują się stabilną kondycją finansową, co jest istotnym czynnikiem przy wyborze pośredników przy projektach unijnych i inicjatywie JEREMIE. 7 Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2010, s Tamże, s

22 Współczynnik adekwatności kapitałowej, potencjał rozwoju akcji kredytowej i rozbudowana sieć placówek sprawiają, iż banki spółdzielcze przygotowane są do efektywnej absorpcji środków unijnych. 9 Można wskazać szereg barier zauważalnie utrudniających efektywne dysponowanie funduszami przez pośredników finansowych. Należy do nich wygaszanie działalności poręczeniowej przez BGK w odniesieniu do banków, słaba pozycja pośredników wobec banków oraz ich niewielkie zainteresowanie mechanizmami inżynierii finansowej, niewystarczające instrumenty stymulujące udzielanie poręczeń w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, a także brak środków na efektywną promocję. Barierą w efektywnym wykorzystywaniu finansowania zwrotnego w ramach regionalnych programów operacyjnych jest również brak jego adekwatności w stosunku do potrzeb funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Zwraca się uwagę, iż fundusze poręczeniowe są wciąż postrzegane jako nisko skapitalizowane i ryzykowne przez banki i instytucje ratingowe, natomiast fundusze pożyczkowe borykają się z krótkim okresem finansowania, niestosownym do ich potrzeb. 10 Najwięcej barier napotykają firmy mikro, które pozostają najbardziej wrażliwe na wszelkie rynkowe zmiany oraz podlegają gruntowniejszej weryfikacji wiarygodności na etapie aplikowania o wsparcie zewnętrzne. Wśród najczęściej wskazywanych barier, stanowiących również przyczyny rezygnacji z ubiegania się o pożyczkę bądź kredyt, znalazło się pogorszenie sytuacji rynkowej, zbyt wysokie oprocentowanie oraz niekorzystne dodatkowe warunki umowy. Firmy mikro obawiają się również utraty płynności finansowej po zaciągnięciu finansowego zobowiązania, dlatego często wstrzymują starania o kapitał zewnętrzny, decydując się na samodzielne, lecz długotrwałe gromadzenie środków własnych na planowane inwestycje. 11 Z przeprowadzonych do tej pory badań wynika, że zauważaną przez fundusze poręczeniowe barierą jest brak umocowania prawnego poręczenia funduszy poręczeń kredytowych jako szczególnej formy zabezpieczenia kredytu w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2008 roku na temat zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków. Zwracają także uwagę na brak jednolitej interpretacji przepisów, np. występowania pomocy publicznej w przypadku poręczeń kredytowych. Biurokratyczne formy aplikowania i sprawozdawczości zniechęcają zarówno fundusze, jak i ich klientów, a dochodzenie należności przez fundusze również bywa kłopotliwe przez preferowanie instytucji bankowych przez komorników. Badania wykazują także, iż szereg problemów generuje nieodpowiednia postawa banków, które nie realizują zasady pari passu (wskazanie do równego traktowania wierzycieli) oraz stwarzają trudności przy renegocjacji umów. 12 Wyraźną barierą opisywaną w raportach z badań nad inżynierią finansową jest długi czas uruchamiania takich inicjatyw. Jest to wyraźne utrudnienie w przypadku Regionalnych Programów Operacyjnych i realizowanej w ich ramach inicjatywy JEREMIE, gdzie negocjacje i formalności są postrzegane jako zbyt długotrwałe i kłopotliwe. Zwraca się uwagę na trudności i komplikacje w procedurze aplikacyjnej oraz wysoką sprawozdawczość, co może zniechęcać potencjalnych beneficjentów wskazanych inicjatyw. Na opóźnienia wpływa szereg czynników, wśród których największe znaczenie mają bariery prawne opisywanych przedsięwzięć, takie jak niespójności w przepisach polskiego prawa, również w kontekście prawa europejskiego, a także wewnętrzne ustalenie i preferencje poszczególnych województw. Pojawiają się także liczne niejasności w interpretacji istniejących przepisów, co także wpływa na przedłużanie się czynności projektowania 9 Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2010, s Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: finansowanie zwrotne, PSDB sp. z o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badań i Analiz Rynku sp. z o.o., raport końcowy 2010, s Tamże, s Tamże, s

23 i wdrażania projektów. Wyjątkowo problematycznym obszarem jest pomoc publiczna, wskazywana w licznych ekspertyzach i raportach badawczych. Występujące tu niejasności i niespójności wyraźnie utrudniają sprawną realizację inicjatyw związanych z inżynierią finansową. 13 Jedną z wyraźnych barier utrudniających rozwój inżynierii finansowej jest nieskoordynowana współpraca pośredników finansowych z lokalnymi i regionalnymi władzami. Badanie poświęcone inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej wykazało, iż beneficjenci potrzebują precyzyjnych wskazówek ze strony władz dotyczących rodzaju sektorów, branż i podregionów, do których w pierwszej kolejności powinno trafiać wsparcie. Zwrócono również uwagę na fakt, iż poziom stratowości powinien być uzależniony od rodzaju grupy docelowej, a nie taki sam dla wszystkich produktów finansowych. Beneficjenci stwierdzili także, iż oferta pożyczkowa i poręczeniowa powinna szybciej się rozwijać, ponieważ rosną potrzeby kapitałowe firm. Kwestią wartą rozważenia jest więc zwiększenie puli kapitału przekazywanej beneficjentom, większe kwoty pożyczek dla przedsiębiorców oraz wprowadzenie mechanizmów stymulujących większą aktywność funduszy tak, by opłacalne było szybsze wykorzystywanie przekazywanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych i JEREMIE środków. 14 Niepokoi również fakt, iż przedsiębiorcy nie posiadają kompleksowej i rzetelnej wiedzy o na temat zwrotnych mechanizmów finansowania, co znajduje potwierdzenie w przeprowadzonych do tej pory badaniach. To bardzo istotna bariera w upowszechnianiu systemu zwrotnego wśród przedstawicieli biznesu. Wielu przedsiębiorców nie jest świadomych stwarzanych dla nich możliwości w zakresie łatwiejszego dostępu do kapitału, są również tacy, którzy bazują na niesprawdzonych i nieprawdziwych informacjach. Powszechnym problemem jest niska wiedza o zasadach pozyskiwania finansowania zwrotnego, procedurach, koniecznej do przygotowania dokumentacji czy też o miejscach, gdzie takie informacje można uzyskać. Przeprowadzone wcześniej projekty badawcze wykazały także, że wiedza na temat inżynierii finansowej ma często charakter deklaratywny, natomiast dużo rzadziej praktyczny. Nic więc dziwnego, że wielu przedsiębiorców rezygnuje z ubiegania się o finansowanie zwrotne. 15 Najpopularniejszym źródłem finansowania inwestycji przez sektor MŚP pozostają więc środki własne. Kolejnym popularnym źródłem funduszy na służące rozwojowi firmy działania są kredyty bankowe, a następnie leasing. Warto jednak podkreślić, że dla przedsiębiorstw mikro ważniejsza niż leasing jest pożyczka ze źródeł pozabankowych. W istocie oznacza ona najczęściej wsparcie finansowe od rodziny lub znajomych, jednak taka skłonność pokrywa się z misją funduszy pożyczkowych, która znajduje tu empiryczne uzasadnienie. 16 Cykl życia przedsiębiorstwa odgrywa decydującą rolę w dostępie do finansowania zewnętrznego. Banki preferują bowiem firmy z dużym doświadczeniem rynkowym i odpowiednią historią kredytową, jednocześnie zachowując ostrożność wobec nowopowstałych bądź krótko działających podmiotów. Mechanizmy zwrotne miały strać się odpowiedzią na lukę finansową, spowodowaną przez brak odpowiednich źródeł kapitału dla MŚP, by wspierać przedsiębiorczość 13 Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz systemu prawno-instytucjonalnego wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Warszawa 2010, s Ekspertyza dotycząca uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz systemu prawno-instytucjonalnego wdrażania instrumentów inżynierii finansowej w Polsce Wschodniej, Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Warszawa 2010, s Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: finansowanie zwrotne, PSDB sp. z o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badań i Analiz Rynku sp. z o.o., raport końcowy 2010, s Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: finansowanie zwrotne, PSDB sp. z o.o., Quality Watch sp. z o.o., ASM Centrum Badań i Analiz Rynku sp. z o.o., raport końcowy 2010, s

24 i innowacyjność poszczególnych regionów. Wcześniejsze badania wykazały, że podmioty funkcjonujące na rynku do 6-12 miesięcy są praktycznie wykluczone z rynku kredytowego. Zdarzają się również przypadki, iż trudności z uzyskaniem kapitału zewnętrznego mają firmy ze stażem wynoszącym 2 lata. Faza start-up jest jednak najbardziej skorelowana z trudnościami w pozyskiwaniu funduszy na inwestycje. Instytucje komercyjne preferują przedsiębiorstwa o stabilnej i ugruntowanej pozycji rynkowej z kilku powodów. Dużo łatwiej jest ocenić ryzyko w przypadku firmy z dłuższym stażem, gdyż może ona wykazać trendy rozwojowe i swój potencjał. Ponadto, firmy już działające na rynku są trwalsze i bardziej odporne na wszelkie wahania koniunktury oraz czynniki rynkowe. Jest więc większa szansa, że poradzą sobie z dopełnieniem zobowiązań i przetrwają kryzysowe momenty w gospodarce. Idealny kredytobiorca dla banku powinien istnieć na rynku co najmniej 5 lat, ponieważ krótsza historia firmy przeważnie skutkuje postrzeganiem jej jako klienta związanego z podwyższonym ryzykiem. I dlatego właśnie fundusze pożyczkowe i poręczeniowe oferujące mechanizmy zwrotne na korzystniejszych warunkach niż w instytucjach komercyjnych, a także charakteryzujące się większą otwartością na potrzeby i możliwości MŚP, odpowiadają lepiej na konieczność wspierania nowopowstałych i innowacyjnych firm. 17 Jednocześnie zauważana jest tendencja, iż potrzeba pozyskiwania kapitału zewnętrznego na inwestycje rośnie wraz z wielkością przedsiębiorstwa. Podobnie jest w przypadku świadomości, że dodatkowy kapitał pomaga przyspieszać tempo rozwoju firmy, a inwestycje powinny stanowić ważny obszar działalności każdego przedsiębiorstwa. Dlatego też po kapitał zewnętrzny częściej sięgają firmy małe lub średnie, natomiast firmy mikro bazują na środkach własnych. Należy rozwijać przedsiębiorcze i proinnowacyjne postawy wśród przedsiębiorstw mikro poprzez odpowiednią ich edukację oraz dopasowanie oferty funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Taka sytuacja może bowiem wynikać z trudności, jakie napotyka nowopowstała firma także podczas aplikowania o pożyczkę z funduszy publicznych. 18 Zainteresowanie pośredników finansowych możliwościami wzbogacenia oferty o nowe produkty i usługi zależne jest od zainteresowania przedsiębiorców zewnętrznymi i zróżnicowanymi mechanizmami zewnętrznego finansowania. W raporcie z 2011 roku przygotowanym przez PKPP Lewiatan określony został prognozowany poziom gotowości firm do ubiegania się o kapitał na inwestycje. Odsetek firm, które nie korzystają i nie planują korzystać z usług w zakresie pozyskania kapitału w ciągu najbliższych 5 lat wyniósł jedynie 5%. 62% firm należących do MŚP zadeklarowało większe niż obecnie zapotrzebowanie na finansowanie swojej działalności, co może mieć pozytywny wpływ na rozwój inżynierii finansowej. Zwraca się jednak uwagę na fakt, iż niedopasowanie oferowanych przedsiębiorcom form kapitału w połączeniu ze zwiększonym zapotrzebowaniem na finansowanie inwestycji, może znacznie pogłębić lukę finansową. Najmniej aktywne w pozyskiwaniu pozostają firmy mikro, z których aż 2/3 nigdy nie ubiegała się o kredyt bankowy. Wśród firm małych sytuacja prezentuje się lepiej, lecz wciąż niezadowalająco, ponieważ 6 firm na 10 nigdy nie wystąpiło z wnioskiem o kredyt w banku. W najlepszej sytuacji pod tym względem znajdują się firmy średnie, ponieważ tylko 4 firmy na 10 nigdy nie ubiegały się o kredyt w banku. Pozytywne jest zatem deklarowane większe zapotrzebowanie na kredyty wśród przedsiębiorców, co stanowić może dodatkową zachętę dla instytucji pośrednictwa finansowego, chcących poszerzać ofertę pod kątem ich potrzeb. Warto w tym miejscu odnieść się do wyników badań na temat zainteresowania pośredników inżynierią finansową. Na obecnym etapie zauważyć można nieznaczne zainteresowanie mechanizmami zwrotnymi przez pośredników, gdyż korzysta z nich jedynie ok. 15% zbadanych instytucji. Największe zainteresowanie wprowadzeniem do oferty mechanizmów zwrotnych wykazują banki spółdzielcze aż 72% spośród nich wykazało taką gotowość. Warto więc wśród nich 17 Tamże, s Tamże, s

25 poszukiwać kolejnych beneficjentów programów związanych z inżynierią finansową. Z przeprowadzonego badania wynika, iż największe zapotrzebowanie deklarowane jest na inicjatywę JEREMIE. 19 Mniejsza ilość zainteresowanych wdrożeniem instrumentów funduszy pożyczkowych czy poręczeniowych może oznaczać, iż nie są one w stanie efektywnie wykorzystać powierzonych im środków, bądź też nie są zupełnie zainteresowane inżynierią finansową. Z badań przeprowadzonych przez IBnGR wynika także, iż o atrakcyjności mechanizmów zwrotnych decydują głównie preferencyjne warunki cenowe, a w przypadku banków spółdzielczych zachęcający jest długi okres finansowania MŚP oraz niski wymagany wkład własny. Badanie wykazało także, że do skorzystania z inżynierii może przekonać łatwiejsza procedura aplikacyjna. 20 Wdrożenie instrumentów inżynierii finansowej w województwie opolskim wynika ze strategicznych celów i dokumentów wyznaczających priorytetowe działania dla podnoszenia konkurencyjności regionu. Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego na lata określa najważniejsze obszary wymagające interwencji w celu wzmacniania jego konkurencyjności i tempa wzrostu gospodarczego. Dużym utrudnieniem w realizacji wskazanych celów jest znaczny poziom bezrobocia, niewystarczające wsparcie dla rozwoju zasobów ludzkich i niewykorzystywanie pełni potencjału regionu. Dlatego misją województwa opolskiego stało się podejmowanie działań, które zapewnią dynamiczny i zrównoważony rozwój, konkurencyjność, spójność społeczno-gospodarczą i wyrównanie sytuacji gospodarczej w regionie. Wynika z tego cel strategiczny przyjęty w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata , którym jest wzmocnienie gospodarki regionu poprzez rozwój przedsiębiorczości, innowacyjności, sektora B+R oraz infrastruktury turystycznej i rekreacyjno-sportowej na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego. Sposób realizacji tego celu określa Oś priorytetowa 1 - Wzmacniane atrakcyjności gospodarczej regonu. Przedsięwzięcia nią objęte zmierzać mają do poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw w sferze produkcyjnej, usługowej, technologicznej oraz organizacyjnej. Duży nacisk kładzie się na wspieranie sektora MŚP oraz B+R, które są uznawane za szczególnie ważne czynniki napędzające regionalny rozwój. Dla wzmocnienia efektywności wskazanych działań wspiera się i dostarcza kapitału fundusze pożyczkowe i doręczeniowe, które oferują zwrotne instrumenty finansowe. Jedną z barier dostrzeganych w województwie opolskim jest bowiem ograniczony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania wśród przedsiębiorstw, ponieważ często mają one trudności z uzyskaniem kredytu bankowego. Czynnikiem dyskwalifikującym jest zazwyczaj niestabilność finansowa, niskie zasoby kapitałowe oraz brak historii kredytowej. Dlatego ważnym aspektem programu jest przeznaczanie nakładów na inwestycje związane z wdrażaniem rozwiązań innowacyjnych przez MŚP. W ramach Osi Priorytetowej Wzmocnienie atrakcyjności gospodarczej regionu realizowane jest Działanie 1.2 Zapewnienie dostępu do finansowania przedsiębiorczości, wpisujące się plan wzmacniania potencjału regionu poprzez ułatwienie dostępu do zewnętrznych funduszy mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom. Beneficjenci Działania 1.2 to instytucje finansowe działające na terenie województwa opolskiego, w szczególności fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. Zostają one dokapitalizowane z puli środków europejskich, by udzielać finansowego wsparcia sektorowi MŚP na preferencyjnych warunkach. Wskazane działanie jest krokiem w stronę większej efektywności w dysponowaniu środkami unijnymi, ponieważ każde zaciągnięte przez firmę zobowiązanie musi zostać spłacone. Dzięki temu pula środków w funduszach, 19 Identyfikacja skali zapotrzebowania na instrumenty finansowania zwrotnego w sektorze MŚP, PKPP Lewiatan, Warszawa 2011, s Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2010, s Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego na lata , Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole

26 powiększona o prowizje i odsetki, może ponownie trafić do innego zainteresowanego kapitałem przedsiębiorcy. Działanie inżynierii finansowej określają Wytyczne w zakresie zasad udzielania wsparcia instrumentom inżynierii finansowej 22, Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych RPO WO oraz Vademecum dla beneficjentów RPO WO Precyzują one zasady przyznawania dofinansowania beneficjentom i przedsiębiorcom, a najważniejsze spośród nich to: Maksymalna pożyczka dla przedsiębiorcy może zostać udzielona w wysokości zł. Maksymalne poręczenie może zostać udzielone w wysokości zł. Koncentracja kapitału u jednego przedsiębiorcy może wynosić maksymalnie 5% kapitału funduszu utworzonego w ramach projektu. Pożyczek i poręczeń udziela się zgodnie z ustalonym wcześniej Regulaminem. Maksymalny poziom utraty kapitału poniesionej przez fundusz nie może przekroczyć 5%. Fundusze powinny maksymalizować przychód z prowadzonej działalności, kierując się analizą ryzyka udzielanego wsparcia. Fundusze nie mogą udzielać wsparcia podmiotom gospodarczym znajdującym się w trudniej sytuacji finansowej. Inżynieria finansowa jest również zgodna z Polityką spójności wspierającą wzrost gospodarczy i zatrudnienie: strategicznymi wytycznymi wspólnotowymi , przygotowaną przez Komisję Wspólnot Europejskich i opublikowaną roku w Brukseli. Zaprezentowane w niej wytyczne wiążą się silnie z rozwojem przedsiębiorczości, innowacyjności i gospodarki. Potwierdzają to sformułowane trzy najważniejsze priorytety i cele szczegółowe, z których wynikają szczegółowe propozycje działań: Poprawa atrakcyjności Państw Członkowskich, regionów i miast poprzez poprawę dostępności, zapewnienie odpowiedniej jakości i poziomu usług oraz zachowanie ich potencjału środowiskowego. Wsparcie innowacyjności, przedsiębiorczości i wzrostu gospodarki opartej na wiedzy poprzez dolności w zakresie badań i innowacyjności, łącznie z nowymi technikami informacyjno-komunikacyjnymi. Tworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy poprzez zachęcanie większej liczby osób do podjęcia zatrudnienia lub rozpoczęcia działalności gospodarczej, poprawę adaptacyjności pracowników i przedsiębiorstw oraz zwiększenie inwestycji w kapitał ludzki. Rozwój wiedzy i innowacyjności na rzecz wzrostu gospodarczego poprzez wspieranie działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw i ułatwianie dostępu do finansowania zewnętrznego na modernizację, badania, rozwój. Wspieranie innowacji i promowanie przedsiębiorczości poprzez budowanie klimatu dla biznesu, zachęcającego do podnoszenia konkurencyjności szczególnie przez sektor MŚP. Poprawa dostępu do finansowania poprzez rozwój pozadotacyjnych instrumentów dokapitalizowywania przedsiębiorczości, uzupełniających lukę na rynku komercyjnych usług finansowych. 22 Wytyczne w zakresie zasad udzielania wsparcia instrumentom inżynierii finansowej, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata , Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole Vademecum dla beneficjentów RPO WO Tom II Przygotowanie i wybór projektów w ramach RPO WO , Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole Polityką spójności wspierającą wzrost gospodarczy i zatrudnienie: strategicznymi wytycznymi wspólnotowymi : strategiczne wytyczne wspólnotowe, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela

27 Inżynieria finansowa jest zgodna także z projektem Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do 2020 roku 26, opracowanej przez Zarząd Województwa Opolskiego. Wśród strategicznych celów do realizacji wymienia się budowę i umacnianie konkurencyjnej i innowacyjnej gospodarki. Obecnie województwo opolskie boryka się z problemem adaptacji skutecznych mechanizmów sprzyjających wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań większość firm stanowi bowiem mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa z niewystarczającymi zasobami finansowymi i ludzkimi do wdrażania innowacyjnych rozwiązań i modernizacji prowadzonej działalności. Wdrażanie nowych czy innowacyjnych rozwiązań wymaga znacznych nakładów, szczególnie finansowych, dlatego konieczne jest wypracowanie odpowiedniego systemu finansowego wsparcia przedsiębiorstw, wykorzystującego zarówno zwrotne, jak i bezzwrotne instrumenty. Inżynieria finansowa jest więc szansą na poprawę konkurencyjności gospodarczej regionu, ponieważ stwarza przedsiębiorcom nowe możliwości w zakresie pozyskania kapitału zewnętrznego. Rola instrumentów inżynierii w najnowszej strategii ulegnie zwiększeniu w porównaniu z latami , ponieważ charakteryzuje się większą efektywnością dzięki konieczności zwrócenia przez firmy całości uzyskanego na inwestycję wsparcia łącznie z odsetkami. Projekt Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do 2020 roku przedstawia inżynierię finansową jako element większego systemu wspierania mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, by mogły prowadzić na większą skalę badania rozwojowe, wykorzystywać powszechniej nowoczesne technologie i wprowadzać zmiany w zakresie struktur i organizacji. Wspieranie sektora MŚP pozwoli nie tylko poprawić konkurencyjność gospodarczą województwa opolskiego oraz kreować postawy przedsiębiorcze wśród właścicieli firm, lecz także będzie pozytywnie oddziaływać na rynek pracy, prowadząc do powstawania nowych etatów. Inżynieria finansowa jest także sposobem na realizację celów określonych w Strategii Rozwoju Kraju Najważniejsze cele w niej przyjęte to: Wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki. Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości. Rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej. Wskazane cele mają być realizowane głownie na drodze tworzenia przyjaznego otoczenia prawnego, finansowego i instytucjonalnego przyczyniającego się do powstawania i wzrostu przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich oraz kształtowania innowacyjnych, przedsiębiorczych postaw. W tym celu konieczne jest ułatwianie przedsiębiorstwom tworzenia i wdrażania innowacji produktowych, procesowych i organizacyjnych. Jeszcze większe znaczenie dla realizacji określonych w strategii celów jest rozwój rynku kapitałowego i pieniężnego, by poprawić warunki finansowania przedsiębiorczości. Ułatwienie dostępu do kapitału jest bowiem konieczne z uwagi na obecnie dostrzegane w tym zakresie trudności, zwłaszcza dla sektora MŚP. Jednym z uszczegółowionych celów wynikających z priorytetów strategii jest: Zwiększanie dostępu do zewnętrznego finansowania inwestycji. Podstawą do sformułowania wskazanego działania są bariery w prowadzeniu działalności inwestycyjnej przez przedsiębiorstwa. Ze względu na wysokie koszty i trudne warunki pozyskania kredytu przez sektor MŚP szczególnego znaczenia nabiera rozwój systemu gwarancji, poręczeń kredytowych i funduszy pożyczkowych. Dotyczyć to powinno przede wszystkim tych firm, które znajdują się w początkowej fazie rozwoju. Kluczowe znaczenie ma wykorzystanie pełnego potencjału krajowych instytucji finansowych zgodnie z zasadą, iż środki publiczne służą aktywizacji środków 26 x_z9.pdf 27 Strategii Rozwoju Kraju , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa

28 prywatnych, a nie ich zastępowaniu. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej ułatwia poprawę warunków finansowania przedsiębiorstw, dlatego fundusze unijne powinny służyć realizacji celów strategii. Konieczność skupienia się na kwestiach poruszonych w strategicznych dokumentach potwierdza Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego. Diagnoza Strategiczna 28 z 2011 roku, opracowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego. Wynika z niego, że dynamiczny wzrost gospodarczy w skali kraju nie przełożył się na sytuację regionu, a tę niekorzystną tendencję można wyjaśnić niedoborem inwestycji, migracyjnym odpływem ludności oraz silną konkurencją regionów sąsiadujących, przechwytujących zasoby ludzkie i zagraniczne inwestycje. Jedną z przyczyn jest także niski poziom przedsiębiorczości mieszkańców województwa opolskiego, dlatego niezbędne jest podejmowanie inicjatyw służących jej stymulowaniu. Z badań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości wynika, że województwo opolskie znajduje się wśród 5 województw o najniższych wartościach stopnia przedsiębiorczości. Widać to także w zestawieniach rejestrowanych podmiotów gospodarczych w poszczególnych regionach Polski. 2. Kontekst badania. W celu zminimalizowania wskazanych problemów podjęto w województwie opolskim inicjatywy w ramach Działania 1.2 Zapewnienie dostępu do finansowania przedsiębiorczości RPO WO , mające na celu dokapitalizowanie instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości funduszy poręczeniowych i pożyczkowych oraz innych, które zajmują się udzielaniem zwrotnych instrumentów finansowych. W perspektywie finansowej na lata w województwie opolskim do dnia rozpoczęcia badania ewaluacyjnego zawarto 5 umów z pośrednikami finansowymi, którzy otrzymali możliwość wspierania firm, głównie na wczesnym etapie rozwoju, formami pozadotacyjnymi. Planuje się dalsze upowszechnianie zwrotnych mechanizmów inżynierii finansowej w następnej perspektywie finansowej RPO WO na lata , by poszerzać możliwości w obszarze finansowania sektorowi MŚP. Kumulacja wiedzy na temat funkcjonowania systemu finansowania zwrotnego jest niezbędna do wdrażania kolejnych programów, by stał się bardziej efektywny. Badanie ewaluacyjne pozwoliło ocenić skuteczność działań zrealizowanych dotychczas, a także sprecyzować wnioski i rekomendacje, by w następnych latach efektywniej rozwijać mechanizmy inżynierii finansowej. Celem głównym zrealizowanego badania była ocena skuteczności, efektywności i adekwatności działania instrumentów inżynierii finansowej w ramach RPO WO oraz inicjatywy JEREMIE w okresie programowania wraz z wypracowaniem wniosków i propozycji dotyczących zwrotnych instrumentów inżynierii finansowej w latach Skuteczność w niniejszym badaniu rozumiana była jako stopień realizacji założonych celów interwencji, efektywność jako powiązanie efektów interwencji z poniesionymi nakładami, a adekwatność jako powiązanie przyjętych celów interwencji z potrzebami grup docelowych. Cel główny został zrealizowany poprzez udzielenie odpowiedzi na następujące pytania ewaluacyjne: 28 Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego. Diagnoza Strategiczna, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole

29 1) Jakie instrumenty (produkty/ usługi finansowe) wsparcia przedsiębiorczości ze środków publicznych, w szczególności z uwzględnieniem wsparcia z RPO WO , z wykorzystaniem inżynierii finansowej były realizowane w województwie opolskim w latach ? 2) Jak wygląda obecnie rynek instrumentów inżynierii finansowej w województwie opolskim, zarówno w zakresie dostępu do usług finansowania potrzeb długiem jak i kapitałem, np. podwyższonego ryzyka? 3) Jakiego rodzaju instrumenty zwrotnego finansowania są najbardziej adekwatne i zaspokajające potrzeby strategiczne województwa? 4) Jakie mocne/ słabe strony można zakreślić analizując obecnie dokapitalizowane zwrotne instrumenty wsparcia w porównaniu z innymi instrumentami (np. typu venture capital, seed capital), możliwymi do zastosowania w województwie opolskim, uwzględniając potrzeby przedsiębiorców? 5) Czy finansowanie ze środków publicznych stanowi uzupełnienie czy konkurencję dla komercyjnych źródeł zewnętrznego finansowania działalności przedsiębiorstw, z uwzględnieniem ofert regionalnych instytucji finansowych (banki spółdzielcze i SKOK-i) oraz korporacji finansowych? 6) Czy wdrażanie wsparcia instrumentów finansowych wg schematu JEREMIE jest bardziej efektywne od grantowego wsparcia instrumentów finansowych? Czy instrumenty zwrotne stanowią/ stanowić będą konkurencję czy uzupełnienie wsparcia bezpośredniego (dotacyjnego) przedsiębiorców? 7) Czy zasadne jest uzupełnienie (poszerzenie), zastąpienie dotychczasowej oferty skierowanej do funduszy pożyczkowych/ poręczeniowych inicjatywą JEREMIE w kolejnym okresie programowania? 8) Czy poziom zainteresowania potencjalnych beneficjentów w województwie opolskim był satysfakcjonujący? 9) Jaki jest profil pośredników finansowych? Jakie problemy i bariery utrudniają wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej? Czy i przez jakie instytucje zostały opracowane i są monitorowane wskaźniki, pozwalające na ocenę efektywności i skuteczności działania pośredników finansowych? 10) Jakie czynniki (o charakterze rynkowym i koniunkturalnym) determinują zainteresowanie pośredników finansowych udziałem w instrumentach inżynierii finansowej; jakie ewentualne działania wspomagające lub zmiany regulacyjne należy podjąć, aby zwiększyć to zainteresowanie? W jaki sposób w większym stopniu zaangażować sektor bankowy oraz kapitał prywatnych inwestorów, do realizacji celów publicznych, poprzez ich udział w instrumentach inżynierii finansowej? 11) Czy pośrednicy finansowi instrumentów zwrotnych obecnie wspierają MŚP znajdujące się w strefie luki finansowej? 12) Jaki jest profil opolskiego przedsiębiorcy ubiegającego się o wsparcie oraz otrzymującego wsparcie w ramach poszczególnych instrumentów inżynierii finansowej? 13) Jaka jest atrakcyjność oferty instrumentów inżynierii finansowej, w szczególności dla przedsiębiorstw nowopowstałych oraz dla innowacyjnych mikro, małych i średnich przedsiębiorstw? 29

30 14) Jakiego rodzaju inwestycje zostały wsparte za pomocą instrumentów zwrotnych, w szczególności w ramach RPO WO ? 15) Jakie są dotychczasowe efekty realizowanego wsparcia? Jaka jest skala efektu mnożnikowego, wygenerowanego dzięki środkom publicznym zaangażowanym w realizowane instrumenty w województwie opolskim? 16) Czy funkcjonowanie instrumentów zwrotnych w obecnym kształcie jest korzystne w sensie ekonomicznym dla potencjalnych odbiorców? 17) Jakie należy podjąć działania, aby zapewnić mechanizm trwałego funkcjonowania systemów finansowania zwrotnego zapewniający ciągły, długofalowy dostęp do finansowania zewnętrznego dla opolskich przedsiębiorstw także w nowym okresie programowania? 18) Jakie doświadczenia z realizacji wsparcia przedsiębiorczości w oparciu o instrumenty inżynierii finansowej wdrażane w innych polskich województwach oraz w innych państwach, warto wykorzystać przy projektowaniu i wdrażaniu tego typu wsparcia na lata ? 19) Jak przeciwdziałać barierom i ograniczeniom utrudniającym wykorzystanie instrumentów inżynierii finansowej przez pośredników finansowych? 20) Jak dotacje w ramach programów europejskich wpływają na system wsparcia zwrotnego? 21) Jaka jest skala zapotrzebowania na instrumenty inżynierii finansowej u pośredników finansowych w perspektywie 3-5 lat? Zakres przedmiotowy badania obejmował wszystkie projekty w ramach Działania 1.2 RPO WO Poniżej przedstawiono zestawienie umów podpisanych na realizację wskazanego Działania 1.2 RPO do dnia rozpoczęcia realizacji badania: Tabela nr 1. Zestawienie podpisanych umów i ich wartość w ramach Działania 1.2 RPO WO Nr naboru Liczba podpisanych umów Wartość podpisanych umów II 3 56 mln zł III 1 20 mln zł IV 1 26 mln zł Źródło: IZ RPO WO Zakres podmiotowy badania ewaluacyjnego stanowili zarówno przedstawiciele instytucji odpowiedzialnych za zarządzanie i wdrażanie RPO WO w województwie opolskim, jak i beneficjenci Działania 1.2 RPO WO , określani mianem pośredników finansowych. Badaniem objęto również pośredników finansowych nie realizujących projektów w ramach Działania 1.2 RPO WO , działających na terenie województwa opolskiego oraz pośredników finansowych z całej Polski, realizujących projekty wdrażające mechanizmy inżynierii finansowej w ramach RPO oraz inicjatywy JEREMIE. Pozwoliło to zebrać wszystkie niezbędne dane służące ocenie skuteczności, efektywności i adekwatności instrumentów inżynierii finansowej w kontekście 30

31 finansowania przedsiębiorstw w poszczególnych regionach oraz zaplanować optymalne działania upowszechniające inżynierię zwrotną w kolejnych okresach programowania. Zakres czasowy badania ewaluacyjnego to okres od 1 stycznia 2007 roku do dnia zawarcia umowy na realizację badania ( r.). Zakres terytorialny badania ewaluacyjnego to przede wszystkim województwo opolskie, a także obszar całej Polski z podziałem na poszczególne województwa. Pozwoliło to ocenić skuteczność, efektywność i adekwatność mechanizmów inżynierii finansowej na tle szerszej perspektywy, poznać ciekawe rozwiązania wdrażane poza województwem opolskim, a także zidentyfikować szereg szans, zagrożeń i barier, jakie dostrzegają pośrednicy finansowi. Zdobyta wiedza stała się źródłem wartościowych rekomendacji, które pomogą wspierać konkurencyjność i przedsiębiorczość w województwie opolskim. Badanie zostało przeprowadzone na drodze triangulacji, czyli połączenia metod i technik badawczych w celu uzyskania pogłębionej i rzetelnej wiedzy o zrealizowanych programach. W badaniu zostały wykorzystane zarówno ilościowe, jak i jakościowe metody badawcze, dzięki czemu można było uzyskać szerszą perspektywę. Materiał badawczy uzyskano dzięki desk research, indywidualnym wywiadom pogłębionym (IDI), zogniskowanym wywiadom fokusowym (FGI), a także telefonicznym (CATI) i internetowym (CAWI) wywiadom. Głównym celem analizy desk research była ocena skuteczności, efektywności i adekwatności podjętego Działania 1.2 RPO WO , a także określenie profilu beneficjentów i przedsiębiorców wnioskujących o przyznanie zwrotnych instrumentów finansowych, co zostało pogłębione przez realizację indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) oraz wywiadów fokusowych (FGI). Badaniem objęto już opracowane raporty poświęcone inżynierii finansowej, ekspertyzy opisujące wskazane zjawisko oraz publikacje naukowe jemu poświęcone. Kolejną kategorię dokumentów stanowiły strategiczne dokumenty krajowe i regionalne, a także wyznaczające działanie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego Ostatnią kategorię w badaniu desk research stanowiła dokumentacja projektowa beneficjentów zaangażowanych w Działanie 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego Pełną listę dokumentów poddanych analizie prezentuje Załącznik 1. Indywidualne wywiady pogłębione zostały przeprowadzone z wszystkimi beneficjentami Działania 1.2 RPO WO w perspektywie finansowej trzema przedstawicielami dokapitalizowanych pośredników finansowych. Wywiady przeprowadzono w formie indywidualnej z trzema pracownikami funduszy pożyczkowych i poręczeniowych, które oferują instrumenty inżynierii finansowej. Badanie zostało przeprowadzone w oparciu o niestandaryzowany scenariusz rozmowy, stanowiący Załącznik 2. Wywiady fokusowe (FGI) zostały przeprowadzone w grupach 8 osobowych. Najlepszym rozwiązaniem z uwagi na cele przyjęte w badaniu był celowy dobór próby, polegający na wskazaniu konkretnych osób, posiadających niezbędną wiedzę i doświadczenie. Pierwszy wywiad został zrealizowany wśród kadry zarządzającej i wdrażającej RPO WO Drugi wywiad został przeprowadzony z udziałem 3 przedstawicieli beneficjentów Działania 1.2 RPO WO oraz 6 ekspertów zajmujących się inżynierią finansową i inicjatywą JEREMIE, reprezentujących opolskie uczelnie wyższe, sektor bankowy oraz instytucje doradztwa finansowego. Narzędzia badawcze stanowią scenariusze wywiadów - Załącznik 3 FGI 1 oraz Załącznik 4 FGI 2). Badanie CATI zostało przeprowadzone wśród pośredników finansowych działających na terenie całego województwa opolskiego, którzy nie są beneficjentami Działania 1.2 RPO WO Do realizacji telefonicznych wywiadów wspomaganych komputerowo (CATI) zastosowano celowy dobór próby, co ma uzasadnienie z uwagi na cele przyjęte w badaniu. Celowy dobór próby stosuje w sytuacji, kiedy celem badania nie jest poznanie opinii całej populacji, a jedynie pewnego jej 31

32 segmentu lub w przypadku kiedy do czynienia mamy z małą populacją i chcemy zbadać zjawisko w sposób holistyczny. W badaniu został zastosowany proporcjonalny dobór celowy - zaproszono do badania 2 pośredników finansowych z każdego z 11 powiatów na terenie województwa opolskiego. Były to SKOK oraz banki, głównie spółdzielcze, które charakteryzują się większym doświadczeniem w pomocy finansowej dla MSP. Największą część próby badawczej stanowiły banki spółdzielcze, ponieważ drzemie w nich znaczny potencjał do wdrażania instrumentów inżynierii finansowej, następnie uwzględnione zostały SKOK, natomiast najmniej liczną część próby stanowią banki i placówki komercyjne, mające charakter porównawczy w realizowanym badaniu. Badaniu poddano 22 pośredników finansowych funkcjonujących w województwie opolskim. Zostało przeprowadzone za pomocą standaryzowanego kwestionariusza badania, stanowiącego Załącznik 5 - CATI. Do realizacji wywiadów internetowych CAWI zaproponowano celowy dobór próby, polegający na zaproszeniu do badania takich instytucji pośrednictwa finansowego, które wniosą wartość do procesu badawczego. Celem badania nie było bowiem poznanie opinii całej populacji, a jedynie wybranego jej segmentu ważnego z punktu widzenia celów badania. Dlatego tak istotne było wyselekcjonowanie próby pod kątem specyficznego profilu respondentów, ponieważ tylko w taki sposób można uzyskać niezbędne dane. Zbadane zostały zarówno fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, które uznają wspieranie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw jako swój cel statutowy, jak i banki spółdzielcze, które charakteryzują się większym doświadczeniem w pomocy finansowej dla MSP. Do badania zaproszono po 2 pośredników finansowych z każdego województwa zarówno instytucje zaangażowane w inicjatywę JEREMIE, JESSICA, jak i Regionalne Programy Operacyjne. Z uwagi na niepełny odsetek wypełnionych kwestionariuszy rozesłano ponowne prośby o pomoc w realizacji badania i przeprowadzono dodatkowy nabór pośredników. W wyniku pierwszego i drugiego naboru zebrano dane pochodzące z 35 wypełnionych kwestionariuszy. Wywiady zostały przeprowadzone za pomocą standaryzowanego narzędzia, stanowiącego Załącznik 6 - CAWI. 3. Analiza rynku instrumentów inżynierii finansowej w województwie opolskim. Na rynku opolskim istnieje wiele mechanizmów wsparcia finansowego przedsiębiorstw, które różnią się formą, dostępnością i sprofilowaniem. Dla firm będących w stabilnej kondycji finansowej i posiadających zadowalające zabezpieczenie najlepszą i najpowszechniejszą formą uzyskiwania kapitału jest kredyt bankowy. Na jego korzyść przemawia fakt, iż spełniający warunki przedsiębiorca zawsze go otrzyma. Kolejną możliwością dla przedsiębiorcy jest pomoc z funduszy realizujących Działanie 1.2 RPO WO Beneficjenci Działania 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata oferują przedsiębiorcom wsparcie w postaci pożyczek i poręczeń kredytowych. Są to głównie fundusze inwestycyjne na działalność innowacyjną firm, które rozpoczynają działalność bądź są już obecne na rynku. Pożyczki są oprocentowane korzystniej niż w instytucjach komercyjnych, takich jak banki. Ich cechą charakterystyczną jest celowość, ponieważ zawsze jasno określa się przeznaczenie przekazanych środków. Okres spłaty pożyczki w ramach projektu to 5 bądź 10 lat, w zależności od celu, na jaki udzielono kapitału. W przypadku zakupu lub budowy nieruchomości czas przeznaczony na spłatę wynosi 10 lat, natomiast w przypadku zakupu maszyn i innych urządzeń termin spłaty mija po 5 latach od zaciągnięcia zobowiązania. Poręczenia natomiast ułatwiają mikro, małym i średnim podmiotom w uzyskaniu kredytu poprzez zapewnienie zabezpieczenia. Maksymalna kwota poręczenia to zł lub też do wysokości 70% kwoty 32

33 przyznawanego kredytu. Program zakłada podejmowanie działań w konkretnych obszarach wsparcie instytucji otoczenia biznesu, rozwój mikro przedsiębiorstw, troskę o czynności badawczo rozwojowe czy wsparcie inwestycji w przedsiębiorstwach, gdzie największe znaczenie ma właśnie inżynieria finansowa. Ten mechanizm powstał głównie po to, by wspierać sektor MŚP i ułatwić mu dostęp do zewnętrznego finansowania. Oferta instytucji komercyjnych, takich jak banki, rzadko pokrywa się potrzebami i możliwościami mikro, małych i średnich firm, a przecież właśnie one stanowią najliczniejszą grupę przedsiębiorców w województwie opolskim, mającą znaczny wpływ na rozwój gospodarczy województwa. Oprócz inżynierii finansowej przedsiębiorca może skorzystać z dotacji unijnych bądź udać się do komercyjnych instytucji finansowych, takich jak banki. Dostrzeżono także możliwości stwarzane przez Urzędy Pracy, które realizują projekty w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. To duża pomoc głównie dla firm dopiero rozpoczynających działalność. Przedsiębiorca ma dostęp do kapitału zewnętrznego, ponieważ w ramach funduszy unijnych czeka na niego sporo możliwości. Problem pojawia się jednak przy bliższym poznaniu zasad udzielania wsparcia, których spełnienie wymaga od przedsiębiorcy głębokiej wiedzy i cierpliwości. Zarówno dotacje, jak i preferencyjne pożyczki czy poręczenia, pomagają odsuwanym przez komercyjne instytucje finansowe przedsiębiorstwom w rozwoju prowadzonej działalności. Dostępność takich form wsparcia z środków publicznych jest szczególnie ważna dla rozwoju przedsiębiorczości i konkurencyjności w województwie opolskim, gdyż możliwości w zakresie otrzymania kapitału przez MŚP w komercyjnych instytucjach są niewielkie. Choć jest to wyjątkowo liczna grupa klientów, dla której warto dysponować sprofilowaną ofertą, wciąż kojarzy się bankierom z ryzykiem utraty kapitału. Instytucje finansowe działające w województwie opolskim posiadają produkty i usługi adresowane do wskazanego sektora, takie jak pożyczki, kredyty i lokaty, jednak skorzystanie z nich nie jest pozbawione zwiększających bezpieczeństwo środków obwarowań. Potwierdziły to badania prowadzone wśród banków i SKOK w województwie opolskim, przybliżające regionalny rynek produktów i usług finansowych. Wykres 1. Ocena dostępu MŚP do zewnętrznych, komercyjnych źródeł finansowania w województwie opolskim. 33

34 MŚP mają utrudniony dostęp do zewnętrznych, komercyjnych źródeł finansowania. 9% 50% 18% 23% Zdecydowanie się nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć Raczej się zgadzam Zdecydowanie się zgadzam Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Połowa badanych instytucji raczej zgadza się ze stwierdzeniem, że mikro, małe i średnie firmy mają utrudniony dostęp do zewnętrznych, komercyjnych źródeł finansowania. 32% badanych nie zgadza się z tym stwierdzeniem, z czego 23% raczej się nie zgadza, a 9% zdecydowanie się nie zgadza. 18% badanych miało trudności z zajęciem jasnego stanowiska w tej sprawie. Widać więc, że instytucje finansowe działające w województwie opolskim są świadome pewnych barier, jakie napotykają mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa podczas składania wniosku o kredyt czy pożyczkę. Wiedzą również, że jest to grupa podwyższonego ryzyka, a oferta finansowa w województwie opolskim nie pozostaje w pełni dopasowana do ich specyficznych potrzeb i możliwości. Pomimo nieadekwatnej oferty finansowej dla MŚP w województwie opolskim i trudnościom w otrzymaniu zewnętrznego kapitału, instytucje finansowe zauważają potencjał oraz perspektywiczność tego sektora i konieczność dostosowania oferty do jego specyficznych potrzeb. 34

35 Wykres 2. Potencjał sektora MŚP w ocenie instytucji finansowych województwa opolskiego. MŚP to liczna i perspektywiczna grupa klientów. 5% 5% 64% 27% Zdecydowanie się nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć Raczej się zgadzam Zdecydowanie się zgadzam Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Pozytywnie należy ocenić opinię badanych instytucji na temat sektora MŚP jako odbiorcy ich usług. Aż 91% zgadza się ze stwierdzeniem, że to liczna i perspektywiczna grupa klientów, z czego 64% zdecydowanie się zgadza, a 27% raczej się zgadza. Tylko 5% respondentów raczej nie zgadza się z opinią, że mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią liczną i perspektywiczną grupę klientów. 5% badanych nie zajęło również wyraźnego stanowiska w tej sprawie. Ani jedna instytucja nie podała natomiast, że zdecydowanie nie może się zgodzić ze wskazanym twierdzeniem. To pytanie pokazuje, że regionalne instytucje finansowe dostrzegają znaczenie MŚP jako ważnej grupy klientów. Skłania to również do wniosku, iż rynek finansowy województwa opolskiego powinien uwzględniać rozrastający się sektor MŚP i dostosowywać kierowaną do niego ofertę. Banki i SKOK-i działające na Opolszczyźnie są gotowe wprowadzać produkty i usługi dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, co potwierdziło przeprowadzone badanie. 35

36 Wykres 3. Gotowość instytucji finansowych województwa opolskiego do poszerzania oferty finansowej pod kątem potrzeb i możliwości MŚP. Warto poszerzać ofertę finansową adekwatnie do potrzeb i możliwości MŚP. 5% 68% 27% Zdecydowanie się nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć Raczej się zgadzam Zdecydowanie się zgadzam Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Pozytywnie należy odbierać, że aż 95% badanych instytucji zgadza się ze stwierdzeniem, że warto poszerzać ofertę pod kątem potrzeb i możliwości MŚP, z czego 68% zdecydowanie się z tym zgadza, a 27% raczej się zgadza. Pozostałe 5% badanych nie określiło jasno swojego stanowiska na temat poszerzania oferty finansowej pod kątem potrzeb mikro, małych i średnich firm. Co ważne, ani jedna badana instytucja nie wybrała odpowiedzi raczej się nie zgadzam oraz zdecydowanie się nie zgadzam. Instytucje finansowe w województwie opolskim zachowują jednak dużą dozę ostrożności, uznając finansowanie MŚP za ryzykowne. 36

37 Wykres 4. Ocena ryzyka finansowania MŚP deklarowana przez instytucje finansowe województwa opolskiego. Finansowanie MŚP obarczone jest dużym ryzykiem niebezpieczeństwa zaangażowanych środków. 9% 5% 27% 23% 36% Zdecydowanie się nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć Raczej się zgadzam Zdecydowanie się zgadzam Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Większość badanych nie zgadza się ze stwierdzeniem, że finansowanie MŚP obarczone jest dużym ryzykiem niebezpieczeństwa zaangażowanych środków i stanowią oni 41% respondentów, z czego 36% raczej się nie zgadza z podanym stwierdzeniem, a 5% zdecydowanie się z nim nie zgadza. Należy jednak podkreślić, że znaczny odsetek badanych zgadza się ze stwierdzeniem o ryzyku niebezpieczeństwa środków przy finansowaniu MŚP. Stanowią oni 36% respondentów, z czego 27% raczej się zgadza z podanym stwierdzeniem, a 9% zdecydowanie się z nim zgadza. 23% badanych nie zajęło jednoznacznego stanowiska na temat ryzyka zaangażowanych w finansowanie MSP środków. Trzeba mieć na uwadze fakt, iż finansowanie MŚP jest postrzegane z większą ostrożnością, niż w przypadku innych grup klientów. Większość badanych instytucji zadeklarowała jednak posiadanie w swojej ofercie produktów adresowanych do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. 37

38 Wykres 5. Dysponowanie ofertą finansową dopasowaną do potrzeb MŚP przez instytucje finansowe w województwie opolskim. Dysponowanie ofertą finansową dopasowaną do potrzeb MŚP przez instytucje finansowe województwa opolskiego. 14% Tak Nie 86% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Ilość nieudzielonych odpowiedzi: 5. Aż 86% badanych instytucji finansowych zadeklarowało posiadanie oferty dopasowanej do potrzeb mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Jedynie 14% badanych instytucji nie dysponuje produktami i usługami adekwatnymi do potrzeb sektora MŚP. Wysoki odsetek instytucji nastawionych na obsługę mikro, małych i średnich przedsiębiorstw może wynikać z faktu, iż znaczną część próby badawczej stanowiły banki spółdzielcze i SKOK-i, charakteryzujące się silną gotowością do finansowego wspierania tych podmiotów, które spotykają liczne bariery w komercyjnych bankach. Wysoki odsetek instytucji posiadających ofertę dla MŚP może także pośrednio oznaczać, iż wskazany sektor staje się coraz bardziej liczny i perspektywiczny i warto zadbać o produkty do niego kierowane. Zapytano więc, jakie formy finansowego wsparcia cieszą się największym zainteresowaniem wśród przedsiębiorców w województwie opolskim. 38

39 Wykres 6. Produkty bankowe najczęściej wybierane przez sektor MŚP w województwie opolskim. Produkty bankowe wybierane najczęściej przez MŚP z oferty instytucji finansowych województwa opolskiego. Kredyty inwestycyjne 36% Kredyty obrotowe 36% Inne formy kredytów 27% Pożyczki 23% Lokaty 14% Fundusze inwestycyjne 0% Poręczenia kredytowe 0% Inne 23% 0% 10% 20% 30% 40% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Najpopularniejszymi produktami finansowymi wybieranymi przez MŚP, oprócz konta bankowego, są kredyty obrotowe (36%) i kredyty inwestycyjne (36%). Inne formy kredytu wskazało 27% badanych instytucji, natomiast 23% zwróciło uwagę na pożyczkę. Do najmniej popularnych produktów wybieranych przez MŚP należą lokaty (14%), a także poręczenia kredytowe i fundusze inwestycyjne, których nie wskazała żadna instytucja. 23% badanych instytucji wymieniało również dodatkowe produkty, cieszące się zainteresowaniem przedsiębiorców, takie jak konta depozytowe, Internet, kredyty w rachunkach bieżących, wsparcie dla rolników czy linie pożyczkowe. Widać więc, że przedsiębiorcy najczęściej przeznaczają środki na cele inwestycyjne oraz związane z bieżącą działalnością. 39

40 Pomimo rosnącego znaczenia MŚP na rynku usług finansowych, nadal brakuje produktów adekwatnych do specyficznych potrzeb tego sektora, a udzielanie kapitału mikro, małym i średnim firmom postrzegane jest jako ryzykowne. Inżynieria finansowa pomaga więc zapełnić wyraźną lukję na rynku, jednak stopień korzystania z tego instrumentu przez przedsiębiorców nie jest tak zadowalający, jak w przypadku bezzwrotnych form finansowania. Jedną z najpopularniejszych i najatrakcyjniejszych form pozyskiwania kapitału w województwie opolskim są bowiem unijne dotacje. Pracownicy funduszy pożyczkowych i poręczeniowych zwrócili uwagę na fakt, iż nie wymagały one specjalnej promocji i zachęty, a cieszyły się dużym zainteresowaniem. Przedsiębiorcom podobała się ich bezzwrotność, dlatego teraz trudno im zaakceptować nowy model finansowania, zakładający całkowitą spłatę środków wraz z odsetkami. Potwierdza to fragment wypowiedzi: Dotacje się skończyły, był na nie szeroki popyt. Zainteresowanie naszymi pożyczkami jest znacznie mniejsze, ponieważ to zwrotna forma finansowania przedsiębiorstw. (R1) Zwrotność pożyczki stanowi w opinii przedsiębiorców jedną z głównych wad inżynierii finansowej, co ukazuje wypowiedź: Najsłabszą stroną inżynierii finansowej jest konieczność zwrotu otrzymanych środków. Podmioty są bardziej zainteresowane takimi środkami, których nie trzeba spłacić. (R1) Dotacja, zdaniem respondentów, jest również łatwiejszą do uzyskania formą dofinansowania, ponieważ nie wymaga posiadania takich zabezpieczeń, jak w przypadku inżynierii. Dlatego zdecydowanie lepiej nadaje się jako kapitał początkowy na założenie działalności gospodarczej, co przedstawił jeden z uczestników wywiadu: Przy rozpoczynaniu działalności gospodarczej przedsiębiorcy nie dysponują majątkiem jako osoby fizyczne. Często nie posiadają zabezpieczeń w postaci mieszkania czy środka transportu, ale mimo to otrzymują dotację, jeśli pomysł na inwestycję jest trafiony. (R1) To właśnie system dotacyjny postrzegany jest jako konkurencja dla inżynierii finansowej. Oznacza dla firmy spory zastrzyk finansowy bez konieczności zwrócenia środków. Z doświadczeń respondentów wynika, że przedsiębiorcy często pytają, czy pożyczka będzie choć częściowo umorzona lub datowana. Dla nich to bardzo istotna kwestia, ponieważ przyzwyczaili się do mechanizmów bezzwrotnych, jednak taka sytuacja hamuje znacznie rozwój inżynierii finansowej. Zasadniczą różnicą jest również postawa przedsiębiorców wobec każdego z porównywanych systemów. Klient zainteresowany pożyczką dokładnie przemyśli, ile pieniędzy rzeczywiście jest mu potrzebne, ponieważ całą kwotę wraz z odsetkami będzie musiał zwrócić. Zaplanuje należycie wszystkie niezbędne wydatki i przeznaczy fundusze na konkretne cele. W przypadku dotacji przedsiębiorca częściej myśli o tym, ile pieniędzy maksymalnie może dostać. Szuka najlepszych i najdroższych urządzeń, choć ich posiadanie nie jest w rzeczywistości konieczne. Nie docenia wagi całego przedsięwzięcia i jego decyzje są mniej przemyślane, co uwidacznia fragment wypowiedzi: Przedsiębiorca przemyśli i doceni taką inwestycję, która będzie od niego wymagać zwrotu zaciągniętych zobowiązań finansowych. Ponosząc koszt, odczuwa większą odpowiedzialność za realizowane przedsięwzięcie. (R2) Dzięki poczuciu odpowiedzialności przez przedsiębiorcę i jego silniejszej motywacji do rozwoju przedsiębiorstwa inżynieria finansowa staje się skuteczniejszym instrumentem w zakresie 40

41 wspierania przedsiębiorczości, niż unijna dotacja. Każda forma otrzymania środków finansowych powinna być poprzedzona rzetelną diagnozą sytuacji firmy oraz próbą stworzenia jak najbardziej trafnych prognoz. Należy przyjrzeć się konkurencji, wahaniom cen, odbiorcom świadczonych produktów i usług, by uniknąć nieadekwatnych inwestycji. Jednak w przypadku dotacji ryzyko jest nieco mniejsze, ponieważ przekazane firmie środki nie podlegają zwrotowi. Sprawia to, że decyzje o złożeniu wniosku często nie są odpowiedzialne i przemyślane. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku inżynierii finansowej, gdzie przedsiębiorca przyjmuje zobowiązanie w postaci konieczności zwrotu otrzymanych środków: Instrumenty zwrotne sprzyjają temu, że decyzje przedsiębiorców są bardziej odpowiedzialne oraz rozpatrywane w dużo dłuższej perspektywie finansowej, aniżeli instrumenty dotacyjne. Chociaż w jednym i drugim przypadku istnieje pewne ryzyko. Rynek jest dynamiczny, a kryzys z 2008 roku pokazuje, że nawet eksperci nie potrafią wszystkiego przewidzieć. Jednak zaciągnięcie zobowiązania, które trzeba zwrócić, wymusza na przedsiębiorcy bardzo ostrożną analizę i bardzo ostrożne prognozy. (R3) Z systemem dotacyjnym również wiąże się pewne ryzyko i poczucie odpowiedzialności za swoje decyzje, lecz zostały one określone przez uczestników wywiadu jako dużo mniejsze. Możliwa jest sytuacja, że pieniądze trzeba zwrócić w trybie pilnym wraz z naliczonymi odsetkami, jeśli nie zrealizuje się zakładanych wskaźników, jednak częściej znane są przypadki przerywania działalności po wymaganym okresie trwałości od otrzymania wsparcia. Beneficjenci i eksperci również zgadzają się z niekorzystnym wpływem dotacji na poczucie odpowiedzialności za poczynioną inwestycję. Efektywność ekonomiczna dla przedsiębiorcy nie musi się bowiem pokrywać z efektywnością w dysponowaniu publicznymi środkami. Dotacji udzielano szybko i w dużej ilości, jednak obserwacja osiągniętych dzięki temu rezultatów nie przynosi pozytywnych wniosków. Uczestnicy badania stwierdzili, że dotacje burzą rynek, bo nadmiernie w niego ingerują. Konkursowe zasady ich przyznawania sprawiają, że dostęp do kapitału jest bardzo nierówny, jednak jeszcze poważniejszą kwestią jest brak trwałości osiąganych dzięki nim efektów: Proszę popatrzeć na wyniki przedsiębiorstw, które powstały w wyniku dotacji i to, co się z nimi dzieje po okresie trwałości. Dane będą zatrważające. Jeśli na rynku zostanie 1/3 takich przedsiębiorstw, to będzie dobrze. A ja gwarantuję, że po pożyczkach pozostaje 95% albo 99%. (R7) Zdaniem ekspertów dzieje się tak, ponieważ dotacje nie mobilizują przedsiębiorców do wytężonej pracy. Nie muszą zwrócić otrzymanej sumy pieniędzy, dlatego pogarsza się ich orientacja na osiągane przez firmę wyniki. Często jedynym ich celem jest utrzymanie się na rynku przez wymagany okres trwałości projektu, a następnie dochodzi do zakończenia działalności. Z instrumentami zwrotnymi jest zupełnie inaczej. Zobowiązanie w postaci pożyczki lub kredytu stanowi istotny czynnik motywacyjny, ukierunkowujący przedsiębiorcę na osiągane przez niego wyniki. Dotacje natomiast przyznawane były zbyt szybko i dość łatwo, przy niewielkich wymaganiach. Zbyt duża ilość kryteriów ilościowych, a nie jakościowych, jakie miał spełnić przedsiębiorca w toku projektu, skutkuje słabym jego efektem. Przywiązanie do systemu dotacyjnego zdecydowanie hamuje rozwój inżynierii finansowej, gdyż przedsiębiorca wybiera korzystniejszy ekonomicznie wariant pozyskania kapitału. Doświadczenia beneficjentów projektu pokazują, że przedsiębiorcy często pytają o dotację. Pożyczka, 41

42 nawet na preferencyjnych warunkach, nie znajduje się w obszarze ich zainteresowania. Potwierdza to jedna z wypowiedzi: Efekt jest taki, że przedsiębiorca przychodzi do naszej instytucji i pyta o dotacje, a my nie mamy takiej formy wsparcia. Jak to, pomoc publiczna?, słyszymy w odpowiedzi. I tłumaczymy, że nasza pomoc polega na obniżonym oprocentowaniu, pożyczka jest w 100% zwrotna, ale na preferencyjnych warunkach, więc warto skorzystać. Ale ja szukam dotacji. (R1) To liczna grupa przedsiębiorców, tworzących często fikcyjne firmy, kończące działalność po wymaganym roku od założenia działalności dzięki dotacji. Znaną praktyką jest również to, iż za otrzymane pieniądze przedsiębiorcy kupują produkt, który nie straci przez rok swojej wartości, by następnie go spieniężyć. System dotacyjny wiąże się więc z dużą obawą o jego efektywność, a rozwiązaniem wartym uwagi jest powołanie dodatkowych konsultantów, którzy będą identyfikować przypadki niewłaściwego wykorzystywania środków. Pomimo wyraźnych nieprawidłowości, system dotacji również jest potrzebny, jednak na innych niż obecnie warunkach. Są bowiem specyficzne branże, warte uwagi pomysły biznesowe czy cenne gałęzie przemysłu, dla których taki rodzaj wsparcia powinien zostać zachowany. Zdaniem badanych powinny jednak zmienić się proporcje między mechanizmami bezzwrotnymi a inżynierią finansową, co potwierdza wypowiedź: Nad tym się trzeba zastanowić, bo jeśli ja słyszę o 85% dotacji, 65%, to się z tym kłócę, choćby ze względu na zbyt wysoki poziom ingerencji. (R7) Respondenci doszli do wniosku, że warto zastosować model obowiązujący w lepiej rozwiniętych krajach, które należą do Unii Europejskiej dłużej niż Polska. Poziom dotacji wynosi tam średnio 20-30%, więc wspierane są tylko innowacyjne, warte uwagi inwestycje. Więcej pomysłów, za to nietrafionych i wydumanych, pojawia się przy poziomie rzędu 60, 70 czy 80%. Ponadto, w innych państwach cały czas trwa linia dotacyjna, przedsiębiorca nie musi więc czekać na termin składania wniosków. W tym rozwiązaniu również widać otwartość na dobre pomysły i wychodzenie naprzeciw takim przedsięwzięciom, co wyraża wypowiedź: Po co wydawać szybko z różnym efektem? Może trzeba mieć otwartą linię dotacyjną cały czas. (R7) Eksperci nie zgadzają się również ze stwierdzeniem, że dotacje są sposobem na walkę z bezrobociem. W praktyce to firmy już działające tworzą liczne i pewniejsze miejsca pracy. Firmy powstałe dzięki dotacji rzadko osiągają stabilną pozycję, która pozwala skutecznie zmniejszać poziom bezrobocia. Wyraża to cytat: Najwięcej miejsc pracy tworzą już istniejące przedsiębiorstwa i te miejsca pracy są pewniejsze, niż start up-y. (R7) Widać więc, że system dotacyjny ma swoje zastosowanie w kontekście rozwoju gospodarki regionu, jednak dużo efektywniejszy jest mechanizm inżynierii finansowej. Zmiana proporcji między skalą zastosowania każdego z nich jest, według ekspertów, najlepszym rozwiązaniem. Zbyt silne przywiązanie do dotacji osłabia bowiem aktywne i przedsiębiorcze postawy, a także zainteresowanie inżynierią finansową. Firmy sięgają bowiem po najkorzystniejsze ekonomicznie, więc najczęściej bezzwrotne formy pozyskiwania kapitału, a także takie, które narzucają na nie mniejsze zobowiązania. 42

43 Respondenci zwrócili także uwagę na różnice w dostępie do środków w ramach wskazanych systemów. Dotacje przyznawane są w trybie konkursowym, nie każdy więc może je otrzymać. Należy złożyć stosowny wniosek i konkurować o fundusze z innymi przedsiębiorstwami poprzez zdobyte za poszczególne kryteria punkty. W przypadku pożyczki czy poręczenia nie konkuruje się z inną firmą, tylko wszystko zależy od własnych pomysłów i możliwości. Ważną kwestią dostrzeżoną podczas badania jest ilość dokumentacji, jaką pociągają za sobą starania o dotację i pożyczkę. Zdaniem respondentów dużo trudniej jest załatwić formalności i skompletować dokumenty w przypadku chęci uzyskania dotacji, co potwierdza wypowiedź: Biorąc pod uwagę kwestie formalne, przechowywania dokumentacji i ilości dokumentów, które są wymagane przy udzielaniu dotacji, to ilość dokumentacji w przypadku wsparcia w postaci pożyczki lub poręczenia jest z pewności mniejsza. (R7) Zdaniem badanych jest to zdecydowana przewaga inżynierii finansowej nad dotacją, ponieważ mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa często obawiają się skomplikowanej dokumentacji. Choć zauważano również, że mniejsza ilość formalności w przypadku pożyczki nie oznacza, że jest to poziom do zaakceptowania dla przedsiębiorcy, ponieważ fundusze prowadzą wnikliwy proces weryfikacji klienta, chcąc jak najdokładniej poznać jego sytuację finansową. Instytucje finansowe z województwa opolskiego nie wykazują jednak entuzjazmu w związku z nową polityką Unii Europejskiej, której celem jest stopniowe zastępowanie dotacji inżynierią finansową. Bezzwrotny kapitał na inwestycje stanowi dla nic istotny czynnik napędzający regionalną gospodarkę, a jego zredukowanie zahamuje zdolność przedsiębiorstw do działań innowacyjnych i modernizacyjnych. Nawet najbardziej preferencyjna pożyczka nie spełni oczekiwań przedsiębiorcy w takim stopniu, jak niewymagająca zwrotu dotacja. Taka postawa może w znacznym stopniu blokować rozwój instrumentów inżynierii finansowej w województwie opolskim. Wykres 7. Ocena polityki Unii Europejskiej zmierzającej do zastąpienia dotacji zwrotnymi instrumentami finansowymi deklarowana przez instytucje finansowe w województwie opolskim. Ocena zastąpienia dotacji zwrotnymi instrumentami finansowymi. 14% 9% 27% Zdecydowanie pozytywna Raczej pozytywna 36% 14% Trudno powiedzieć Raczej negatywna Zdecydowanie negatywna Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N =

44 Zastąpienie systemu dotacji zwrotnymi mechanizmami inżynierii finansowej postrzegane jest jako negatywne zjawisko. Aż 50% badanych ocenia zastąpienie dotacji inżynierią finansową jako działanie negatywne, z czego 36% jako raczej negatywne, a 14% jako zdecydowanie negatywne. Odmiennego zdania jest 36% badanych, którzy oceniają taką politykę Unii Europejskiej pozytywnie, z czego 27% postrzega odejście od dotacji na rzecz inżynierii jako raczej pozytywne, a 9% jako zdecydowanie pozytywne. Negatywna ocena wskazanych działań może być związana z nieznajomością konkretnych założeń i zasad działania inżynierii finansowej, co skutkuje traktowaniem jej jako konkurencji dla własnej oferty. Badani pośrednicy obawiają się atrakcyjniejszych stawek procentowych oraz innych preferencyjnych warunków udzielania kapitału, które doprowadzą do utraty własnych klientów. Należy również podkreślić, że banki udzielają również kredytów na sfinansowanie inwestycji do momentu otrzymania przez klienta refundacji z środków unijnych, co może tłumaczyć akceptację systemu dotacyjnego. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż 14% zapytanych instytucji nie ma zdania na temat wspomnianej strategii Unii Europejskiej, co często wynika z braku wiedzy na temat nowoczesnych i innowacyjnych form wspierania finansowego przedsiębiorstw. Większość badanych instytucji nie dysponowała bowiem szeroką wiedzą o instrumentach zwrotnych w ramach programów unijnych. Warto jednak podkreślić, że odejście od dotacji na rzecz inżynierii wiąże się również z pewnymi korzyściami dla przedsiębiorczości, co zostało dostrzeżone przez uczestniczące w badaniu instytucje finansowe. Wykres 8. Główne zalety zastąpnienia dotacji inżynierią finansową w ocenie instytucji finansowych województwa opolskiego. Główne zalety zastąpienia dotacji inżynierią finansową. Efektywniejsze wykorzystanie środków unijnych 50% Dywersyfikacja ryzyka finansowego 41% Ułatwienie dostępu do finansowania MSP 41% Poszerzenie oferty finansowej w instytucjach pośrednictwa 27% Możliwość budowania trwałej polityki finansowej Inne 9% 9% 0% 20% 40% 60% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. 44

45 Aż połowa badanych jest zdania, że główną zaletą inżynierii finansowej jest efektywniejsze wykorzystywanie środków unijnych. 41% zapytanych instytucji podało, że zaletą jest również ułatwienie sektorowi MŚP dostępu do finansowania, taki sam odsetek odpowiedzi uzyskała kwestia dywersyfikacji ryzyka finansowego. Widać więc, że skuteczne zabezpieczenia i poręczenia są niezwykle istotne w przypadku udzielania kapitału mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom. 27% badanych odpowiedziało, że zaletą zastąpienia dotacji inżynierią finansową jest poszerzenie oferty w instytucjach pośrednictwa. Najmniej badanych zwróciło uwagę na możliwość budowania trwałej polityki finansowej dzięki zwiększeniu roli inżynierii finansowej. Przywiązanie do tradycyjnego systemu unijnych dotacji wśród opolskich instytucji finansowych jest jednak widoczne, co ukazało pytanie o główne wady nowego, zwrotnego systemu kapitalizowania. Wykres 9. Główne wady zastąpenia dotacji inżynierią finansową w ocenie instytucji finansowych województwa opolskiego. Główne wady zastąpienia dotacji inżynierią finansową. Mniejsza atrakcyjność dla przedsiębiorstw 50% Mniejsze zainteresowanie ze strony przedsiębiorców 45% Wysoka sprawozdawczość 32% Skomplikowane procedury aplikacyjne 27% Brak bezpośredniego zasilenia kapitałowego 9% Inne 5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Aż 50% badanych podało, że główną wadą inżynierii finansowej jest mniejsza atrakcyjność dla firm. 45% instytucji stwierdziło również, że wadą nowego systemu jest mniejsze zainteresowanie 45

46 takim rozwiązaniem ze strony przedsiębiorców. Rzadziej wskazywano na wysoką sprawozdawczość (32%), skomplikowane procedury aplikacyjne (27%) oraz brak bezpośredniego zasilenia kapitałowego (9%). Oprócz możliwości skorzystania z dotacji oraz instrumentów inżynierii finansowej, przedsiębiorca może udać się do komercyjnych instytucji finansowych, takich jak banki czy SKOK. Wsparcie instrumentami inżynierii finansowej zostało ocenione jako bardzo korzystne na tle oferty komercyjnych banków. Największą przewagą funduszy w ramach projektu jest niskie oprocentowanie, stanowiące konkurencję dla innych instytucji, co potwierdza fragment wypowiedzi: Nasza pożyczka jest na tyle dostępna i konkurencyjna na rynku finansowym, że konkurujemy z bankami ze względu na oprocentowanie. (R1) Nawet najniższe oprocentowanie proponowane przez bank, w funduszu jest możliwym najwyższym do uzyskania przy bardzo dużym ryzyku utraty środków. Dla przedsiębiorców to najważniejszy aspekt inżynierii finansowej, co potwierdza wypowiedź: Najwięcej klientów mówi: u was jest najtaniej. I dlatego do nas przychodzą. (R2) Ponadto, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe zapraszają do współpracy takich klientów, którzy nie zostaliby obsłużeni w banku ze względu na niewystarczającą wiarygodność i stabilność finansową. Klientami tymi są głównie mikro i małe przedsiębiorstwa, do których kierowana jest oferta funduszy. Inżynieria wypełnia więc lukę na rynku usług finansowych. Pod tym względem inżynieria finansowa stanowi uzupełnienie możliwości oferowanych do tej pory na rynku, co potwierdza wypowiedź pracownika funduszu: Jesteśmy uzupełnieniem dla banku, ale tylko pod tym kątem, że my umożliwiamy łatwiejszy, tańszy dostęp do realizacji inwestycji przez przedsiębiorcę. (R1) Beneficjenci i eksperci również zwrócili uwagę na fakt, że fundusze i banki to zupełnie inne instytucje, działające na innych zasadach i kierujące uwagę na inne grupy klientów. Podkreślano również, że nie można mówić o konkurencji w przypadku tak silnej dominacji jednej ze stron: My nie widzimy się jako konkurencji dla banków i nie rywalizujemy z nimi. Kredyt bankowy to 99,9%, a fundusze pożyczkowe to 0,01% jako uzupełnienie. Grupa docelowa, o jaką się staramy, to nie są wcale klienci bankowi. To są klienci, którzy mogą iść do banku, założyć lokatę albo wziąć kredyt konsumencki - dla tych nam brakuje kapitału. Dlatego nie można mieszać braku kapitału u nas z nadmiarem kapitału w banku, bo to są inni klienci. (R7) Zgadza się z tym kadra zarządzająca RPO WO , uznając inżynierię finansową za sposób na wypełnienie luki na rynku finansowym, powodowanej przez szereg zastrzeżeń, jakie budzi w bankach finansowanie sektora MŚP. Inżynieria skierowana jest więc do takich firm, które nie mają odpowiedniej historii kredytowej bądź odpowiednio długiego, zwiększającego prawdopodobieństwo zachowania stabilizacji stażu na rynku. Wskazane założenia potwierdza fragment wypowiedzi z przeprowadzonego wywiadu: Instrumenty inżynierii finansowej nie są konkurencją dla banków, tylko wypełniają lukę na rynku finansowania inwestycji. (R4). 46

47 Istotne jest również to, iż fundusze pożyczkowe i poręczeniowe często bazują na prognozach, dając szansę przedsiębiorcom. Bank zwraca uwagę jedynie na wyniki i historię firmy, co świadczy o niedopasowaniu jego oferty do potrzeb MŚP: Myślę, że szereg wniosków odpada w bankach, bo instytucje komercyjne raczej patrzą na historię kredytową. My jesteśmy bardziej otwarci i częściej podejmujemy ryzyko, zakładając, że w dłuższym okresie finansowane przedsięwzięcie przyniesie efekty. (R2) Pojawiły się także opinie, że zaletą funduszy jest bardziej przystępna procedura aplikacyjna oraz pomoc przy załatwianiu niezbędnych formalności. Zdaniem badanych, przedsiębiorcy z krótkim stażem na rynku czują się w banku niepewnie, gdyż obawiają się dystansu lub odmowy. Fundusze pozwalają im poczuć, że są w odpowiednim miejscu, co przedstawią wypowiedzi pracowników funduszy: Myślę, że wnioski są w miarę proste i dostępne. To co wiemy od klientów, prawda, bo my też gdzieś mamy styczność z wnioskami bankowymi, ale zawsze klienci mówią: do was to jakoś tak prosto, łatwo i dostępnie. (R2) Pomagamy, jeśli jest faktycznie kłopot kierujemy do odpowiedniego banku czy do kogoś, kto pomoże skomplementować klientowi dokumentację. (R3) Kadra zarządzająca RPO WO również jest zdania, że mocną przewagą banku w oczach przedsiębiorcy jest łatwiejsza procedura dokumentacyjna. Inżynieria skierowana jest głównie do mikro i małych podmiotów, które często nie prowadzą pełnej rachunkowości, lecz opierają się na karcie podatkowej. Z ich kalkulacji wynika, że uzyskanie środków z puli europejskiej będzie się wiązać ze znacznie wyższym kosztem, niż uzyskanie wsparcia z instytucji komercyjnej. Spełnienie wszystkich procedur, począwszy od wynajęcia firmy consultingowej poprzez prowadzenie ewidencji, dokumentacji, procedur przetargowych wymaga poniesienia znacznych nakładów, co nie miałoby miejsca przy współpracy z bankiem. Obawiają się więc zarówno kosztów, jak i wysokiej sprawozdawczości z wydatkowania otrzymanych środków, a o konsekwencjach takiego przekonania świadczy jedna z wypowiedzi: Biorąc pod uwagę późniejszą kontrolę i ewentualne zakwestionowanie kwalifikowalności poniesionych wydatków, czy warto ryzykować dla takich form wsparcia? Myślę, że to dla podmiotów, które są większe, one takiego problemu nie mają. (R8) Opinia beneficjentów i ekspertów na temat formalności w banku i funduszu jest podobna, gdyż za bardziej przejrzystą uznali oni procedurę formalną w instytucjach komercyjnych. Wizyta w banku wymaga złożenia wniosku oraz przedstawienia sytuacji ekonomiczno-finansowej, następnie wystarczy poczekać na decyzję. Inżynieria finansowa kojarzona jest ze skomplikowanymi procedurami aplikacyjnymi i szczegółową sprawozdawczością. Zniechęca to głównie niewielkie podmioty, które nie posiadają wyspecjalizowanych działów ekonomiczno-finansowych. Obawiając się trudności w przygotowywaniu stosownych dokumentów, rezygnują ze starań o pożyczkę czy poręczenie. Skomplikowana procedura powoduje również, że na dofinansowanie z środków publicznych trzeba dość długo poczekać, co również zniechęca przedsiębiorcę. Procedura uzyskania kredytu w banku jest bowiem dużo szybsza, co potwierdza komentarz: Kredyt otrzymamy zdecydowanie szybciej, aniżeli dofinansowanie. Zazwyczaj przedsiębiorca ma projekt, który chce zrealizować w określonym czasie. Z tego powodu nie będzie wnioskował o dofinansowanie, ponieważ przyznanie środków unijnych pochłania dużo czasu. (R5) 47

48 Zwrócono uwagę na fakt, iż przedsiębiorca korzystający z inżynierii finansowej nie zdecyduje się już na usługi banku, ponieważ oferta pośredników jest bardzo konkurencyjna. Uzyskując zdolność i zabezpieczenie, jakie wystarczyłyby w banku do zaciągnięcia zobowiązania, klient zwróci się do funduszu. Można więc uznać, że inżynieria potrafi odciągnąć przedsiębiorców od korzystania z oferty komercyjnych podmiotów, co wyraża komentarz: Klient jest start up- em, ale za rok będzie przedsiębiorcą, który może ubiegać się o kredyt w banku, ale on, znając nas, mając doświadczenie, do banku już najprawdopodobniej nie wróci. Mając okazję porównania oprocentowania, nie jest już klientem banku, tylko jest naszym klientem. (R2) Badani podkreślają jednak, że istnieją obszary, w których zdecydowaną przewagę ma bank. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku konieczności sfinansowania większej inwestycji, przekraczającej maksymalną kwotę pożyczki w funduszu. Pośrednicy muszą postrzegać każde przedsięwzięcie całościowo, nie ma więc możliwości, by sfinansować cel przedsiębiorcy w ramach dwóch czy trzech pożyczek. Rola funduszu w takich przypadkach polegać może jedynie na tym, że przedsiębiorca zwraca się do banku, natomiast fundusz finansuje tylko część jego potrzeb. To spora bariera, odbierająca beneficjentom część klientów. Fundusze udzielają pożyczek o maksymalnej wysokości zł, które często okazują się niewystarczające. W początkowej fazie wdrażania inżynierii najwyższą możliwą do uzyskania kwotą było zł i już wówczas pojawiały się opinie, że to zdecydowanie za mało. Obecnie wysokość udzielonej pożyczki to zł, jednak dla ostatecznych odbiorców to często wciąż niewystarczająca kwota. Przewaga banku w tej kwestii została zauważona podczas wywiadu z kadrą zarządzającą RPO WO : Przedsiębiorstwo, które zamierza przeprowadzić dużą inwestycję, nie przyjdzie po pożyczkę w wysokości 500 czy 700 tysięcy złotych bo, to nie jest kwota na ogromne inwestycje. (R4) Dużą przewagą funduszy pożyczkowych jest także uwzględnianie specyfiki regionu. Decyzje kredytowe w bankach często podejmowane są poza województwem, a przecież kontekst regionalny jest niezwykle istotny przy ocenie danego przedsiębiorstwa, jego potencjału i możliwości. Wyjątkiem mogą być tutaj banki spółdzielcze, które lepiej uwzględniają regionalny i lokalny kontekst, jednak największą przewagę mają w tej kwestii fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. Już ta kwestia jest w opinii badanych podstawą do tego, by nie umieszczać banków i funduszy na jednej płaszczyźnie. Na poziomie regionalnym inżynieria finansowa jest, zdaniem badanych, znacznie bardziej efektywna. Pożyczki i poręczenia przekazywane przez pośredników finansowych mają ponadto inne przeznaczenie, niż te oferowane w bankach. Udziela się ich po to, by zwiększać innowacyjność w przedsiębiorstwach i je rozwijać, nie zaś wspierać bieżącą działalność. Zaciągnięty kredyt nie ma więc charakteru obrotowego, co sprawia, że nie można przeznaczyć go na spłatę zobowiązań wobec Urzędu Skarbowego czy ZUS. Uczestnicy badania zgodzili się jednak, że kwestię przeznaczenia wsparcia finansowego warto jeszcze rozważyć. Komisja Europejska nie brała pod uwagę udzielania pomocy takim firmom, które mają problem z utrzymaniem się na rynku, jednak jej stanowisko w tej sprawie zaczyna powoli się zmieniać. Kredyt obrotowy jest postrzegany przez uczestników badania nie tylko jako ratunek dla upadającej firmy, lecz też szansa w lepszym rozwoju produktu. Często sam zakup odpowiednich surowców wymaga wsparcia finansowego w takiej postaci. Dlatego warto zastanowić się, czy nie rozszerzyć mechanizmów inżynierii o kredyt obrotowy, ale o charakterze inwestycyjnym. Ma to duże znaczenie zwłaszcza w przypadku branż, które pozostają istotne w kontekście rozwoju regionalnej gospodarki. Jedną z wymienionych branż są technologie 48

49 informatyczne, a firmy działające w regionie, z niewielką pomocą, mogą konkurować z innymi podmiotami na rynkach zewnętrznych. Kolejnym argumentem podkreślającym różnicę między wskazanymi stronami był sam rodzaj oferowanych środków, a przez to również strategia działania. Fundusze dysponują środkami publicznymi, które charakteryzują się znaczną ilością obwarowań. Banki, konkurujące agresywnie między sobą, czasem udzielają szybkiego wsparcia w małych kwotach mikro i małym przedsiębiorcom. Nie zawsze sprawdzają, na co zostaną przekazane fundusze bieżące wydatki czy inwestycje. Fundusze przyjmują zupełnie inną strategię działania, ponieważ udzielają tylko wsparcia celowego. Ponadto, bank zawsze dysponuje środkami, więc może wystąpić do przedsiębiorców ze swoją ofertą. Dysponowanie środkami publicznymi to szereg procedur, środków ostrożności i czynności często niezależnych od samego pośrednika, co prezentuje fragment wypowiedzi: Fundusze udzielają dofinansowań celowych. Są to środki publiczne, które mają obostrzenia i podlegają przepisom nadrzędnym. Nie można tego porównywać z bankami, bo to jest inna pula środków. (R1) Eksperci wyrazili również pogląd, że wspieranie mikro i małych firm jest zadaniem perspektywicznym. W dużych firmach o postępującej automatyzacji i robotyzacji pojawia się problem zastępowania pracy ludzkiej przez działanie maszyn. To moment, w którym nastąpi dominacja sektora MŚP, ponieważ zapotrzebowanie na drobne usługi z pewnością nie zmaleje. Beneficjenci programu respektują specyfikę MŚP, nie można jednak zapominać o tym, że fundusze również oczekują stosownych zabezpieczeń, takich jak zdolność kredytowa czy zabezpieczenie pożyczki. Widać więc, że eksperci nie postrzegają inżynierii finansowej jako konkurencji dla komercyjnych banków. Traktują nowy mechanizm jako jej ważne uzupełnienie, odpowiedź na lukę rynkową, za jaką uznają finansowanie MŚP. Nastawieni są na współpracę z instytucjami komercyjnymi, nie zaś obsługę ich klientów, którzy z założenia stanowią zupełnie odmienną grupę. Spośród rozwiązań stosowanych przez banki można natomiast zaczerpnąć prostsze procedury i krótszy czas przeznaczany na ocenę wniosków. Zasadniczą kwestią pozostaje, czy instytucje finansowe z województwa opolskiego traktują inżynierię jako konkurencję dla swojej oferty, czy raczej postrzegają ją jako jej uzupełnienie. Z założenia miała wypełnić lukę w ofercie banków czy SKOK, uwzględniając specyfikę sektora MŚP. 49

50 Wykres 10. Postrzeganie inżynierii finansowej jako uzupełnienia oferty komercyjnych źródeł finansowania przez instytucje finansowe województwa opolskiego. Mechanizmy inżynierii zwrotnej stanowią uzupełnienie dla komercyjnych źródeł zewnętrznego finansowania przedsiębiorstw. 27% 14% Zdecydowanie się nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć 59% Raczej się zgadzam Zdecydowanie się zgadzam Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Zapytane instytucje zgadzają się ze stwierdzeniem, że inżynieria finansowa stanowi uzupełnienie ich oferty odpowiedziało tak 86% badanych, z czego 59% raczej się zgadza, a 27% zdecydowanie się zgadza. 14% instytucji nie posiada wyraźnego zdania na ten temat, żadna natomiast nie udzieliła odpowiedzi raczej się nie zgadzam oraz zdecydowanie się nie zgadzam. Jednocześnie jednak instytucje w widocznym stopniu obawiają się konkurencji o klientów z pośrednikami oferującymi instrumenty zwrotne w ramach programów unijnych. 50

51 Wykres 11. Postrzeganie inżynierii finansowej jako konkurencji dla oferty komercyjnych źródeł finansowania przez instytucje finansowe województwa opolskiego. Mechanizmy inżynierii zwrotnej stanowią konkurencję dla komercyjnych źródeł zewnętrznego finansowania przedsiębiorstw. 14% 5% 23% Zdecydowanie się nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Trudno powiedzieć 45% 14% Raczej się zgadzam Zdecydowanie się zgadzam Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Większość badanych postrzega inżynierię finansową jako konkurencję dla komercyjnych źródeł finansowania przedsiębiorstw. Stanowią oni 59% objętych badaniem instytucji, z czego 45% raczej zgadza się z podanym stwierdzeniem, a 14% zdecydowanie się z nim zgadza. Znacznie mniejszy jest odsetek respondentów, dla których inżynieria nie jest konkurencją dla komercyjnych źródeł zewnętrznego finansowania firm wynosi on 28%, z czego 23% raczej się nie zgadza z uznaniem inżynierii za konkurencję dla źródeł komercyjnych, a 5% zdecydowanie się z tym nie zgadza.14% ankietowanych nie ma wyraźnego zdania na ten temat. Widać więc, że pomimo znacznych różnic między profilem odbiorcy banku czy SKOK a pośredników oferujących inżynierię, wskazane instytucje postrzegane są jako konkurenci. Instytucje finansowe z województwa opolskiego nie dostrzegają różnych adresatów oferowanego wsparcia w przypadku komercyjnych i unijnych pośredników, co może wynikać z braku pogłębionej wiedzy o systemie zwrotnym. Wnioski: Zauważanym powszechnie zjawiskiem jest utrudniony dostęp do kapitału zewnętrznego dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw na rynku komercyjnych usług finansowych. Pomimo postrzegania sektora MŚP jako perspektywicznego, rozbudowy ofert bankowych oraz zauważanych prób dostosowywania produktów do potrzeb wskazanego sektora, nadal istnieje szereg ograniczeń i utrudnień w tym zakresie, uwidaczniający się głównie w narzuconym wysokim oprocentowaniu. 51

52 Do najważniejszych przyczyn odmowy udzielenia wsparcia sektorowi MŚP przez instytucje komercyjne, takie jak banki i SKOK, należą: brak wymaganego wkładu własnego, zbyt krótki okres funkcjonowania na rynku, brak stosownego zabezpieczenia, niewystarczająca zdolność kredytowa i trudności z płynnością finansową. Większość komercyjnych instytucji finansowych w województwie opolskim posiada produkty i usługi adresowane do sektora MŚP, lecz nie jest to jednoznaczne z większymi możliwościami inwestycyjnymi firm. Pomimo postrzegania MŚP jako licznej i przyszłościowej grupy klientów, podkreślane jest ryzyko finansowania nowopowstałych, niestabilnych i niewielkich przedsiębiorstw, skutkujące szeregiem obwarowań. Właściciele odrzucanych firm zdani są na pomoc rodziny, znajomych, oszczędzanie kapitału własnego bądź wsparcie z środków publicznych. Najpopularniejszymi produktami finansowymi, jakich MŚP szukają w bankach, są kredyty inwestycyjne i obrotowe. Możliwość skorzystania z bezzwrotnej dotacji hamuje zainteresowanie przedsiębiorców inżynierią finansową, która wiąże się z koniecznością spłaty otrzymanych środków. Dotacja została także uznana za łatwiejszą do pozyskania formę kapitału, ponieważ jest przyznawana rozpoczynającym działalność firmom nawet w przypadku braku stosownych zabezpieczeń w formie środka transportu czy mieszkania, jeśli pomysł na inwestycję jest innowacyjny i perspektywiczny.. Inżynieria finansowa postrzegana jest jako efektywniejszy niż dotacja sposób wykorzystywania środków publicznych z uwagi na jej efekt mnożnikowy. Dzięki konieczności zwrotu pobranych na inwestycję środków łącznie z odsetkami, pula unijnych funduszy stale się powiększa i trafiają one ponownie do potrzebujących wsparcia przedsiębiorstw. Jest to szczególnie ważne w sytuacji obniżania się wysokości środków otrzymywanych z Unii Europejskiej. Dotacje unijne nie służą kreowaniu aktywnych i przedsiębiorczych postaw, ponieważ wiążą się z mniejszą odpowiedzialnością, niż mechanizmy zwrotne. Konieczność spłaty zaciągniętego zobowiązania wymusza solidną analizę własnych możliwości, rozsądne zaplanowanie wydatków oraz wyjątkowe starania o rentowność przedsiębiorstwa, co sprzyja budowaniu dobrze prosperującego i przynoszącego zyski biznesu. Niewymagające zwrotu środków dotacje nie wytwarzają tak silnej motywacji u przedsiębiorców, a ich decyzje o inwestycjach często podejmowane są zbyt spontanicznie. Inżynieria finansowa, choć wymaga prowadzenia stosownej dokumentacji, wiąże się z mniejszą ilością wniosków, pism i deklaracji, niż dotacja. To bardzo istotne, gdyż jedną z najczęstszych przyczyn rezygnacji przedsiębiorców ze starań o środki unijne jest obawa przed skomplikowanymi procedurami i niewystarczającymi kompetencjami w zakresie wypełniania dokumentów. Mniejsza ilość pism nie oznacza jednak, że przedsiębiorcy potrafią samodzielnie je przygotowywać. Inżynieria finansowa zyskuje przewagę nad ofertą komercyjnych banków głównie dzięki niższemu oprocentowaniu i przystępniejszymi warunkami uzyskania kapitału dla MŚP. Bank natomiast sprawdza się lepiej w przypadku potrzeby sfinansowania większych inwestycji z uwagi na ograniczoną maksymalną kwotę wsparcia w funduszach pożyczkowych i poręczeniowych. Inżynieria finansowa nie jest traktowana jako konkurencja dla komercyjnych banków, lecz uzupełnienie wyraźnej luki finansowej w zakresie dostępu do kapitału MŚP, takie zdanie jest jednak typowe dla stron zaangażowanych w projekt. Komercyjne instytucje finansowe z województwa opolskiego obawiają się jednak, że preferencyjne pożyczki odbiorą im znaczną część klientów. 52

53 4. Ocena adekwatności i skuteczności oferowanych przez pośredników finansowych instrumentów zwrotnych form wsparcia w ramach Działania 1.2 RPO WO Inżynieria finansowa jest efektywnym i skutecznym instrumentem finansowania przedsiębiorczości, co jednak nie oznacza, że wszystkie stosowane rozwiązania są optymalne. Dostrzeżono szereg ograniczeń związanych z dostępem do instrumentów zwrotnych, procedurami formalnymi, proponowanymi kwotami wsparcia czy informowaniem przedsiębiorców, które wymagają zredukowania w następnej perspektywie finansowej. Badani przedstawili również swoje propozycje zmian, które ułatwią zarówno realizację projektu, jak i uczynienie inżynierii bardziej skutecznym instrumentem finansowym. Jedną z najistotniejszych trudności w udzielaniu finansowego wsparcia jest kwestia zabezpieczenia pożyczki, co zauważyli pracownicy funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Jej spłata musi być należycie chroniona i dlatego wymagane jest zabezpieczenie w wysokości 150% wysokości zaciąganego zobowiązania. Pomimo dużego wsparcia w tym zakresie działającego funduszu poręczeń kredytowych, często pojawiają się bariery i zbyt duże ryzyko. W przypadku celowej pożyczki inwestycyjnej zabezpieczeniem może być sprzęt, maszyny bądź samochód. Większy problem pojawia się przy pożyczkach niecelowych, polegających na budowie, rozbudowie czy modernizacji. Wymagane zabezpieczenie przyjmuje tutaj postać gwarancji bankowych, poręczeń firm, spółek bądź osób fizycznych. Jeśli firma działa już na rynku, zwykle posiada wystarczające zabezpieczenie, jednak w przypadku osób funkcjonujących do niedawna jako osoby fizyczne trudniej uzyskać potrzebne gwarancje. Nie zawsze należy godzić się na ustępstwa, ponieważ należy zabezpieczyć środki publiczne, lecz skutkuje to odrzuceniem wielu zainteresowanych wsparciem przedsiębiorców: Rozwijający się kryzys powoduje, że musimy być bardzo uczuleni na zabezpieczenie pożyczki i nie wszyscy nasi beneficjenci spełniają ustalone wymogi. (R1) Wskazana bariera jest niezwykle trudna do zlikwidowania, ponieważ w dobie zawirowań gospodarczych każdy podmiot próbuje uchronić się przed stratą. Respondenci przyznają, że każda forma poluzowania ustalonych zasad ułatwiłaby przedsiębiorcy uzyskanie kapitału, lecz jednocześnie wyraźnie zwiększyłaby ryzyko udzielonej pożyczki. Dlatego pośrednicy skrupulatnie oceniają sytuację wnioskodawcy, podobnie jak komercyjne banki, co wyraża wypowiedź: Nie jesteśmy bankiem, ale udzielając pożyczkę, działamy jak bank. Wzorujemy się na tym, żeby uchronić się przed ryzykiem straty funduszy. W związku z tym modyfikacja form zabezpieczeń, a zatem pozbawienie ich obostrzeń, stwarza ryzyko. (R1) Największy problem dotyczy właśnie rozpoczynających działalność przedsiębiorców, ponieważ firmy już istniejące mogą zabiegać o stosowne poręczenia i gwarancje. W takich sytuacjach beneficjent ma znacznie szersze pole manewru i próbuje dopasować się do możliwości klienta. Jeśli tylko to możliwe, dąży się do udzielenia wsparcia na drodze rozwiązywania pojawiających się trudności na etapie wnioskowania: Podmioty, które dłużej działają na rynku, mają większe pole działania i czują się bardziej stabilne, mogą występować o wsparcie innych firm czy osób. Wtedy stawiamy na otwartość i próbujemy zaakceptować ich sytuację, ponieważ nie jesteśmy aż tak rygorystyczni. Rozumiemy potrzeby innych 53

54 i znamy cel działania funduszu nasze środki powinny być wydatkowane właśnie dla rozwoju przedsiębiorstw na terenie województwa opolskiego, żeby stawało się coraz bardziej konkurencyjne w porównaniu do innych. (R1) Jednak warto podkreślić, że firmy już działające na rynku również napotykają pewne bariery z uwagi na zaciągnięte wcześniej zobowiązania, takie jak obciążenia hipoteczne czy już zabezpieczony majątek. Badani podkreślali, że obecnie trudno jest uzyskać poręczenie bądź gwarancję od dodatkowych osób czy instytucji. Zazwyczaj zabezpieczeniem jest to, co klient kupuje za uzyskane pieniądze, jednak nie każda sytuacja pozwala na takie rozwiązanie, dlatego bariera związana z zabezpieczeniem jest bardzo widoczna. Zgodnie z opinią respondentów, około 20% wniosków jest odrzucanych z powodu braku stosownych zabezpieczeń. Stąd właśnie pomoc ze strony funduszy poręczeń kredytowych, które ułatwiają przedsiębiorcom otrzymanie finansowego wsparcia: W tych czasach trudne jest uzyskanie poręczenia osób, dlatego kierujemy naszych klientów do funduszy poręczeń kredytowych. Tam mogą je otrzymać, a to sprawia, że wniosek ma u nas większą szansę na pozytywne rozpatrzenie. (R2) Kolejnym wskazanym obwarowaniem jest wymóg, by wspierane przedsiębiorstwo znajdowało się w dobrej kondycji finansowej. Jeśli firma funkcjonuje już na rynku, można ocenić jej sytuację w ostatnim okresie rozliczeniowym, jednak podmioty dopiero rozpoczynające działalność nie mają możliwości wykazania swojej sytuacji. Wtedy należy bazować na prognozach, jakie przedsiębiorca sobie założył i na tej podstawie przewidzieć potencjalny kierunek rozwoju firmy. Jest to upust w stronę tych firm, które nie muszą się wykazywać osiąganym dochodem: Firmy właśnie rozpoczynające działalność mają lekki upust w tym zakresie, ponieważ nie muszą wykazywać się dochodem. (R1) Taka sytuacja, zdaniem badanych, stwarza pewne ryzyko, ponieważ trudno przewidzieć rezultaty, jakie firma osiągnie w przyszłości: Nie przebadanie firmy pod względem ekonomiczno finansowym stwarza pewne ryzyko. Jest taka zasada, że firmy właściwie nie powinno się badać na podstawie prognoz, bo mogą one zupełnie się nie sprawdzić przez obecność różnych, często nieprzewidzialnych czynników. (R1) Zasugerowaną barierą w finansowaniu przedsiębiorstw jest również sprofilowanie rodzaju inwestycji, na które przeznaczane jest wsparcie. Jeden z funduszy działających w Opolu wspiera jedynie te działania, które nastawione są na poprawę sytuacji środowiska naturalnego. Inne inicjatywy nie mogą otrzymać potrzebnego wsparcia, co potwierdza cytat: Musimy zwracać uwagę na to, żeby inwestycje spełniały pewne cele ekologiczne. Dążymy do tego, by zakupione maszyny czy urządzenia chroniły naszą ziemię, a nie wszystkie inwestycje spełniają te wymogi. (R1) Inną wskazaną barierą jest dość krótki czas na spłatę zaciągniętej pożyczki, co ma znaczenie przy większych inwestycjach. Inne instytucje oferują dużo lepsze warunki w tym zakresie. Przedsiębiorca obawia się krótkiego okresu na spłatę, ponieważ nie jest w stanie przewidzieć swojej sytuacji finansowej w ciągu najbliższych lat. Musi również tak ostrożnie dysponować środkami, aby uregulować zobowiązanie finansowe: W innych instytucjach finansowych ten okres jest znacznie dłuższy i wynosi osiem, dziesięć lat. Nam pożyczkobiorcy sygnalizują, że mają zbyt krótki okres na spłatę. (R1) 54

55 Poważnym problemem jest także brak wiedzy przedsiębiorców na temat konsekwencji zaciągnięcia pożyczki czy kredytu. Zdarza się, że nie są świadomi swoich możliwości odnośnie spłaty pobranego kapitału i nie potrafią ocenić skali wydatków, jakie czekają ich w przyszłości z tytułu prowadzenia działalności. Badanie wykazało, że pewna grupa klientów zdobywa wszelkie informacje, a następnie długo podejmuje decyzje, jednak często dopiero na etapie aplikowania ujawnia się niekompetencja ostatecznych odbiorców projektu. Potwierdza to fragment wywiadu: Przedsiębiorcy, głównie rozpoczynający działalność, nie potrafią często precyzyjnie określić swoich potrzeb i wydatków, jakie czekają ich w pierwszym okresie prowadzenia firmy. (R2) Zdaniem badanych, klientów może również zniechęcać proces załatwiania formalności, zarówno z uwagi na sporą ilość koniecznych do skompletowania dokumentów, jak i długi czas oczekiwania na rozpatrzenie wniosku. Potwierdzają to wypowiedzi: Są oferty dla przedsiębiorców, tylko że procedura wymaga czasu. Należy bowiem przygotować i złożyć szereg dokumentów. (R3) Niestety, trzeba przygotowywać dokumenty, które naprawdę nie są potrzebne. (R3) Przyczyną takiej sytuacji są często wewnętrzne regulaminy pośredników, w których każdy określa, co jest dla niego niezbędne. Spora część ustaleń tworzona jest przez Komisję Europejską i nie poddaje się łatwo zmianom, lecz są także wewnętrzne zapisy poszczególnych instytucji. Prowadzi to czasem do sytuacji, gdy podobne informacje muszą być przedstawiane w różnych załącznikach, trafiających do poszczególnych instytucji zaangażowanych w proces decyzyjny: Może wystarczyłby jeden dokument, ale wiadomo, że każda instytucja ma swój grafik, wzór dokumentu i standard, jak on ma wyglądać. (R3) Niektórzy przedsiębiorcy korzystają ze wsparcia wyspecjalizowanych firm bądź doradców, jednak częściej takie problemy zniechęcają klientów do skorzystania z oferty funduszy, co ukazuje jedna z wypowiedzi: Przedsiębiorcy często nie wiedzą, gdzie zadzwonić, kogo zapytać, gdzie w ogóle się udać. Kiedy już się dowiedzą, jak wygląda procedura, po prostu z tego rezygnują. Wolą kupić środek transportu za pół roku czy za rok, ale mieć święty spokój. (R3) Ze wskazaną opinią pracowników funduszy zgadza się kadra zarządzająca RPO WO Procedury aplikowania o środki unijne często są zbyt skomplikowane dla przedsiębiorców, by samodzielnie podjąć się starań o otrzymanie wsparcia. Skutkiem takiej sytuacji jest rezygnacja ze złożenia wniosku bądź udanie się do firmy consultingowej, co potwierdzają wypowiedzi: Procedury pozyskiwania, wydatkowania środków europejskich, a następnie wywiązanie się z warunków pozyskiwania są pewną barierą dla samodzielnego korzystania z tych instrumentów przez przedsiębiorców i to ich zmusza do korzystania z pomocy firm consultingowych. (R8) Przedsiębiorcy już na starcie dochodzą do wniosku, że sami sobie z tym nie poradzą i korzystają z usług firm consultingowych. (R8) Pomimo łatwiejszych procedur, niż w przypadku dotacji, ostateczni klienci często nie radzą sobie z załatwieniem wszystkich formalności i już na tym etapie rezygnują ze skorzystania z instrumentów finansowych. Idąc do banku należy przedstawić najważniejsze dokumenty ukazujące 55

56 sytuację finansową firmy, natomiast inżynieria finansowa wymaga spełnienia dużo bardziej absorbujących procedur. Niezliczona ilość dokumentów bywa dla przedsiębiorstw barierą nie do przekroczenia. Dotyczy to głównie mikro i małych firm, bo większe podmioty posiadają działy ekonomiczno-finansowe oraz szereg doradców, którzy zajmują się przygotowywaniem stosownych pism. Brak takiego zaplecza często skutkuje wycofaniem się z procesu aplikacyjnego i poszukiwaniem innych rozwiązań, bardziej dopasowanych do możliwości firmy. Opisany problem powinien zostać złagodzony, ponieważ to właśnie niewielkie podmioty miały być głównymi odbiorcami realizowanego projektu. Kolejną barierą wskazaną podczas wywiadu jest długi czas oczekiwania na wsparcie instrumentami inżynierii finansowej. Przedsiębiorca szybciej otrzyma kredyt, natomiast od momentu złożenia wniosku o fundusze unijne do chwili ich otrzymania mija bardzo dużo czasu. Nie ma tu znaczenia, jak innowacyjny i twórczy jest pomysł przedsiębiorcy. Jest to bariera zarówno w przypadku inżynierii finansowej, jak i dotacji, co potwierdza cytat: Dla przykładu podam - przedsiębiorcy, którzy otwierają działalność gospodarczą, składali swoje wnioski, powiedzmy, w kwietniu, natomiast umowy podpisywali w listopadzie. Ich największy zarzut był taki, że proszę pani, ja jestem bezrobotny, nie mogę podjąć pracy, czekam na te pieniądze, proszę zobaczyć, ile to trwa. (R5) Badanie wykazało także, że fundusze w początkowej fazie działalności mają wyraźne problemy ze znalezieniem klientów. Pojawiają się wtedy trudności z wydatkowaniem środków, ponieważ przedsiębiorca nie ma świadomości, gdzie powinien się udać i jakie ma możliwości. Potwierdzają to wypowiedzi: Barierą jest to, że przedsiębiorcy nie są odpowiednio poinformowani o możliwości zgłoszenia się do nas po finansowe wsparcie. Nie orientują się również, do kogo zadzwonić, gdzie się udać i gdzie szukać informacji. (R3) Skutkuje to trudnościami z dystrybucją pozyskanych środków, co zauważa kadra zarządzająca RPO WO Zainteresowanie inżynierią nie powinno być określane jako zbyt małe, by swobodnie dysponować środkami, jednak często brakuje odpowiedniego źródła informacji o funduszach, które funkcjonują na rynku finansowym od niedawna. Brak promocji i stosownych źródeł informacji sprawia, że trudno zbudować bazę klientów. Jeden z beneficjentów programu funkcjonuje zdecydowanie dobrze, dwóch pozostałych napotyka pewne bariery, spowodowane sprofilowaną ofertą oraz specyfiką proponowanych usług: Gorsza kondycja projektów wynika z tego, że jeden udziela poręczeń, a wydaje mi się, że jest to instrument mniej chodliwy i trudniejszy, niż pożyczki. Drugi ma dedykowane wsparcie - nie wspiera wszystkich przedsiębiorstw, tylko te w obszarze ochrony środowiska, przez co nie może współpracować z przedsiębiorstwami w szerokim spektrum różnych inwestycji czy branż. (R7) Duży wkład w poprawę tej sytuacji ma Izba Rzemieślnicza w Opolu, gdzie poinformowani doradcy pomagają przedsiębiorcom podjąć odpowiednie decyzje, a także udzielają niezbędnego przy tym merytorycznego i praktycznego wsparcia. Promocję projektu potraktowano jednak marginalnie, z czym zgadzają się zarówno przedstawiciele funduszy, eksperci, jak i kadra zarządzająca RPO WO Instrumenty inżynierii finansowej nie są jeszcze powszechnie znane, zarówno potencjalnym pośrednikom, jak i przedsiębiorcom, dlatego odpowiednio zaplanowana kampania jest uznawana za konieczność. Podjęto działania informacyjno-promocyjne, jednak w opinii uczestników 56

57 badania nie były wystarczające i nie skupiono się wystarczająco mocno na jak najskuteczniejszej ich realizacji. Grono przedsiębiorców posiadających informację o zwrotnym systemie finansowania jest w opinii respondentów bardzo niewielkie. Wciąż przyjmują, że jedyną opcją jest kredyt bankowy, często pozostający poza zasięgiem ich możliwości. Znają też dobrze system dotacyjny i z chęcią ubiegają się o taki rodzaj wsparcia. Jednak mechanizmy inżynierii finansowej nie są obecnie brane pod uwagę w sytuacji poszukiwania funduszy, co prezentuje fragment z wywiadu: Bardzo niewielu przedsiębiorców wie, że z takich pożyczek może korzystać. Grono ostatecznych odbiorców wybiera kredyt bankowy i dotacje - to my musimy informować i przekonywać, że jest możliwie pozyskanie środków na lepszych, tańszych warunkach. (R8) Należy jednak podkreślić, że niski poziom wiedzy nie wynika jedynie z działań marketingowych o niewystarczającej intensywności, lecz również z postawy przedsiębiorców. Szczególnie niepokoi brak aktywności opolskiego przedsiębiorcy, który nie poszukuje informacji o możliwościach rozwoju firmy. Pomimo istnienia punktów informacyjnych i emisji reklam radiowych, świadomość istnienia inżynierii finansowej jest bardzo niewielka. Problemem jest tu brak przedsiębiorczych postaw wśród przedstawicieli opolskich firm, co wyraża komentarz: Trzeba wziąć pod uwagę, jak mało aktywni są przedsiębiorcy. Nikt za przedsiębiorcę działalności nie będzie prowadził. Jest grupa aktywnie działających, poszukujących informacji i jest grupa, która nie szuka albo myśli, że to instytucja za nich wszystko przeprowadzi. (R5) Brak świadomości dostępnych mechanizmów skutkuje tym, iż 20% firm korzysta z dotacji, kredytów i innych form zewnętrznego finansowania, a pozostałe 80% finansuje inwestycje z środków własnych. To wszystko jest, zdaniem badanych, efektem niewłaściwej edukacji ekonomicznej, która odpowiada za trudności we wdrażaniu instrumentów finansowych: Przede wszystkim brakuje edukacji ekonomicznej, bo jeżeli przedsiębiorca czy przyszły przedsiębiorca mówi, że nie ma informacji, to on nigdy nie będzie przedsiębiorcą. Żyjemy w erze komputera i wszystko można znaleźć, jeśli się tylko chce lub wie, gdzie trzeba szukać. (R6) Zdaniem badanych to jedna z poważniejszych barier na Opolszczyźnie, cechująca zwłaszcza małe firmy. Skupiają się one na produkcji, klientach i relacjach biznesowych, odsuwając od siebie kwestie ekonomiczno-finansowe: Opolszczyzna cechuje się tym, że działają tu przede wszystkim rzemieślnicy, a nie przedsiębiorcy. Rzemieślnik dba o jakoś wyrobu i dobre relacje z odbiorcami. Ucieka przed sprawami ekonomicznymi i finansowymi, bo w tym obszarze brakuje mu świadomości. (R6) Taka sytuacja prowadzi do tego, że przedsiębiorca częściej wybiera bank, co potwierdza następujący komentarz: Mowa o kwestiach finansowych opolskiego przedsiębiorcy kończy się na podaniu numeru telefonu do księgowej. Korzysta często z kredytów bankowych, bo wychodzi z założenia, że tam zostanie obsłużony, że tam nikt nie będzie o nic pytał. Dokumenty przygotowuje bank, jednak w funduszu ktoś zada pytanie. Jest kłopot, bo będą pytać. (R8) Pojawiły się również opinie, iż problemem w początkowym etapie realizacji projektu były interpretacje związanych z nim wytycznych komu, na jakich warunkach i na jakie cele można 57

58 udzielić wsparcia. Takie niejasności pojawiają się systematycznie przy szczególnej sytuacji klienta wnioskującego o przyznanie środków. Zdaniem kadry zarządzającej RPO WO , wdrożeniem mechanizmów inżynierii finansowej zainteresowali się tacy pośrednicy, którzy odczuwali pogorszenie w swoich możliwościach finansowych. Wzięcie udziału w konkursie stało się dla nich szansą na ożywienie prowadzonej działalności. Zainteresowanie oferowanymi przez pośredników mechanizmami nie jest łatwe do jednoznacznego określenia. Z jednej strony bowiem przekazywane przez nich środki są rozdysponowywane, co potwierdza komentarz: Zainteresowanie musi być, skoro jest już któryś obrót środkami. (R8) Zwrócono także uwagę, iż wyraźną barierą jest zamknięta na współpracę postawa banków. Pomimo podpisanych umów w zakresie finansowania przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem poręczeń kredytowych, nie respektują zawartych w nich postanowień. Treść dokumentu nie zobowiązuje bowiem banków do konkretnych działań, co potwierdzają fragmenty wypowiedzi beneficjentów i ekspertów: Dla banku żadne poręczenia nie zmieniają możliwości udzielenia kredytu. (R8) Jeśli w ocenie banku podmiot ubiegający się o kredyt nie posiada zdolności kredytowej to fakt posiadania przez niego poręczenia nic nie zmienia. (R8) Bank chce środki trwałe na zabezpieczenie, a nie gotówkę. (R6) Poręczenie było kiedyś dobezpieczeniem kredytu albo w ogóle je pomijano. Banki wycofały się z tego mimo podpisanej umowy. (R5) W fazie planowania i wdrażania inicjatywy nie uwzględniono także istnienia na rynku konkurentów, których obecność wpłynęła na trudności w realizowaniu projektu. Europejski Fundusz Pożyczkowy przygotował atrakcyjną ofertę dla przedsiębiorców i zrezygnował z opłat i prowizji za świadczoną działalność, przez co spadło zainteresowanie poręczeniami w ramach Działania 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata Pomimo atrakcyjnej oferty, beneficjent zwracał uwagę na konieczność podejmowania zwiększonych wysiłków, by cel projektu został zrealizowany. Taka sytuacja postrzegana jest jako stwarzanie konkurencji między inicjatywami Unii Europejskiej, która przecież ma wspólne cele. Kwestią żywo dyskutowaną podczas wywiadu był również poziom stratowości funduszy i fundacji. Zdaniem części badanych jest on zbyt restrykcyjny, choć jednocześnie mają świadomość, że to sytuacja zrozumiała przy styczności z środkami publicznymi. Podczas badania poruszono również kwestię opodatkowania, szczególnie uciążliwą dla funduszy poręczeniowych. Każda opłata, jaką wnosi podmiot za otrzymanie poręczenia, powiększa kapitał poręczeniowy, a mimo to fundusz zobowiązany jest do zapłaty podatku od każdej takiej kwoty z własnych środków. Jest to niewątpliwie działanie funduszu na własną niekorzyść i wymaga natychmiastowych działań zaradczych. Propozycję regulacji tej problematycznej kwestii prezentuje wypowiedź przedstawiciela kadry zarządzającej: 58

59 Jeśli fundusz poręczeniowy obróci X razy kapitałem, który dostaje na starcie, spełniając progowe warunki, to po zakończeniu procesu kapitał staje się własnością funduszu. Ma on w ten sposób szansę otrzymania nagrody trwałego większego kapitału poręczeniowego. (R8) Kwestie takie powinny być rozstrzygnięte jeszcze przed startem projektu, a jednak wciąż trzeba się z nimi mierzyć w toku jego realizacji. Zdaniem badanych to taki etap projektu, gdzie im więcej się dyskutuje o możliwościach jego ulepszenia, tym więcej nowych kwestii spornych zaczyna się ukazywać. Badani zwrócili też uwagę na problematyczną kwestię czynienia prognoz, jakie zobowiązuje się spełnić przedsiębiorca. Trudno jest przewidzieć, jak zmieni się sytuacja gospodarcza za kilka lat, więc prognozy okazują się często zupełnie nietrafione, a przedsiębiorca zaczyna tracić finansową płynność. Wystarczą zmiany cen paliwa czy niezbędnych surowców, by cały plan wymagał reorganizacji. Dlatego niektórzy zachowują ostrożność i obawiają się zobowiązań, wybierając finansowanie inwestycji z kumulowanych systematycznie środków własnych. Uczestnicy badania poruszyli także wątek kryzysu gospodarczego, jaki może być barierą dla rozwoju inżynierii, jednak zdania w tej kwestii były bardzo podzielone. Pojawiły się opinie, że w obecnych czasach przedsiębiorca redukuje zatrudnienie, rezygnuje z reklamy czy wyjazdów na targi, gdyż od tego zaczyna zależeć jego utrzymanie na rynku. Przez to spada również jego zainteresowanie pozyskaniem kapitału na inwestycje, zwłaszcza że środki z funduszy pożyczkowych nie mogą być przeznaczone na cele obrotowe. Respondenci prezentowali jednak także odmienne opinie, zgodnie z którymi nie widać żadnych obiektywnych wskaźników kryzysu, a jedynym czynnikiem redukującym zainteresowanie pożyczką, jest brak właściwej edukacji ekonomicznej. Jest też możliwe, że klienci funduszy nie narzekają na kryzys, bo sami lepiej sobie radzą, natomiast wiele firm z województwa opolskiego nie jest w tak komfortowej sytuacji. Barierą w rozwoju inżynierii dostrzeganą przez beneficjentów jest zbyt niska kwota otrzymanego dofinansowania, która nie zaspokaja rosnących potrzeb przedsiębiorców, a zwiększenie maksymalnej kwoty z zł do zł nie rozwiązało tego problemu. Analiza desk research dokumentacji projektowej miała na celu sprawdzenie, czy realizacja Działania 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego przebiegała prawidłowo. Badanie pozwoliło zidentyfikować szereg barier, jakie zwykle pojawiają się w początkowej fazie wdrażania projektów. Zidentyfikowane problemy związane są zarówno z przygotowywaniem niezbędnej dokumentacji, realizacją celów przez poszczególnych beneficjentów, wątpliwościami związanymi z wytycznymi do wdrażania instrumentów inżynierii finansowej oraz komunikacją pomiędzy poszczególnymi podmiotami zaangażowanymi w projekt. Materiał badawczy stanowiły głównie wnioski o dofinansowanie, wnioski o płatność przedstawiane przez beneficjentów, sprawozdania okresowe z realizacji projektu, pisma i korespondencja mailowa, notki służbowe oraz rekomendacje z kontroli i audytów pośredników finansowych. Główną motywacją do wdrażania instrumentów inżynierii finansowej przez beneficjentów była chęć ułatwienia przedsiębiorcom dostępu do finansowania i poszerzenie własnej oferty. Możliwości kapitałowe funduszy przed przystąpieniem do projektu nie pozwalały bowiem zaspokoić potrzeb MŚP, co stanowiło zachętę do złożenia wniosku o dofinansowanie. Projekt nie tylko zwiększył możliwości finansowe beneficjentów, lecz także umożliwił przedsiębiorcom otrzymanie większego wsparcia. W związku z dodatkowym kapitałem zwiększyły się bowiem maksymalne kwoty pożyczek, jakie trafić mogą do ostatecznego odbiorcy, czyli przedsiębiorstwa. Motywacją do starań 59

60 o dokapitalizowanie była również chęć włączenia się do poprawy sytuacji gospodarczej regionu, ponieważ sektor MŚP staje się coraz liczniejszy i bardziej perspektywiczny i warto wspierać podejmowane przez niego inwestycje. Szereg barier związanych z wdrażaniem instrumentów inżynierii finansowej wykazała również analiza desk research dokumentacji projektowej. Najwięcej trudności wiązało się ze spełnieniem dwóch wskaźników wartości udzielonych pożyczek/poręczeń i ilości przedsiębiorców dokapitalizowanych z funduszy. Skutkowało to kilkakrotną koniecznością przedłużenia terminu zakończenia projektu w przypadku dwóch beneficjentów. Można wskazać kilka zidentyfikowanych przyczyn odpowiedzialnych za wskazane trudności: Krótka obecność na rynku beneficjenta oznacza brak bazy potencjalnych klientów, co wymaga zwiększonych wysiłków nastawionych na ich pozyskanie. Problem nasila się zwłaszcza w sytuacji, gdy oferowany produkt nie jest znany na rynku i przedsiębiorcy nie mają dostatecznej świadomości, z jakich możliwości mogą skorzystać. Długotrwały proces decyzyjny u przedsiębiorców w sprawie skorzystania ze wsparcia utrudnia terminową realizację wskaźników określonych w projekcie. Wskazana przyczyna uznawana jest za typową w początkowym etapie wdrażania projektów. Nie uwzględnienie na etapie wdrażania projektu istniejącej na rynku konkurencji wpłynęło na trudności w realizacji wskaźników przez fundusze pożyczkowe. Wskazanym konkurentem był Europejski Fundusz Inwestycyjny związany umową z PEKAO S.A. i Bankiem BPH S.A. Oferowane przez fundusz poręczenia portfelowe okazały się atrakcyjniejsze od oferty pośredników działających w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych z uwagi na brak prowizji i dodatkowych opłat. Prowizja rzędu 0,5-1,2% oferowana przez beneficjentów projektu czyniła ofertę mniej korzystną ekonomicznie, co przyczyniło się znacznie do trudności w realizacji przyjętych celów i wskaźników. Przedłużająca się procedura opracowywania przez Bank Gospodarstwa Krajowego systemu bezpiecznych stawek bazowych przyczyniła się do konieczności udzielania poręczeń jedynie w formie pomocy de minimis, co utrudniało realizację ilościową i jakościową projektu. Nieprawidłowe wykorzystywanie przez przedsiębiorców otrzymanych funduszy, co skutkowało koniecznością wypowiedzenia umowy. Brak krajowego systemu regwarancyjnego Banku Gospodarstwa Krajowego oraz ograniczenia przedmiotowe w zakresie poręczeń kredytowych i pożyczek. Początkowy brak możliwości udzielania poręczeń kredytów obrotowych na wydatki inwestycyjne. Na etapie realizacji projektu pojawiły się liczne trudności z interpretacją wytycznych do wdrażania instrumentów inżynierii finansowej. Problemy dotyczyły wątpliwości definicyjnych zawartych tam procedur, a także zastosowania ich w praktyce. Najczęściej sygnalizowane wątpliwości związane były z następującymi kwestiami: Niejasności dotyczące zapisów w zakresie zasad udzielania wsparcia, związane z maksymalną koncentracją kapitału u jednego przedsiębiorcy. Wątpliwa kwestia w zakresie możliwości pokrywania dodatkowych kosztów administracyjnych z przychodów wynikających z gospodarowania środkami funduszu. Możliwości uzyskania dodatkowej kwoty na zarządzanie funduszem w przypadku przedłużenia terminu zakończenia projektu. 60

61 Wątpliwości w zakresie możliwości przesunięcia terminu spłaty pożyczki przez przedsiębiorcę z 60 do 120 miesięcy, co mogłoby przyczynić się do uatrakcyjnienia oferty. Wątpliwości w zakresie podwójnego finansowania za pomocą pożyczek i poręczeń. Niejasność dotycząca możliwości udzielenia pożyczek i poręczeń, gdy przedsiębiorca uzyskał już dotację. Problem z zasadami ustalania ekwiwalentu dotacji brutto dla pomocy de mini-mis udzielanej w formie poręczenia, co było zgłaszane w poszczególnych regionach. Kwestia podatku dochodowego od osób prawnych w zakresie opodatkowania odsetek bankowych i prowizji od udzielonych poręczeń. Liczne wątpliwości, czy prowizje i opłaty za udzielone wsparcie powiększają przychody beneficjenta czy funduszu. Zidentyfikowano również błędy w sprawozdawczości realizowanego projektu, a najwięcej spośród nich związanych było z poniższymi obszarami: Trudności z wykazywaniem rodzaju udzielonych pożyczek oraz sektora i branży, jakie reprezentował ostateczny odbiorca. Błędy z kwalifikowaniem kosztów do kategorii koszty zarządzania zamiast do kategorii udzielone pożyczki. Trudności z określeniem, czy prezentowane dane na temat udzielonego wsparcia dotyczyć mają kwoty pożyczek i poręczeń już wypłaconych, czy kwoty pożyczek i poręczeń z podpisanych umów. Trudność skutkowała dostarczaniem rozbieżnych danych dotyczących struktury udzielonych pożyczek w porównaniu z poprzednimi okresami sprawozdawczości. Trudności z interpretacją kategorii koszty kwalifikowane w zakresie kwalifikowalności wydatków związanych z kosztami eksploatacyjnymi pojazdów, sprzętu biurowego i komputerowego w ramach kosztów pośrednich. Błędne kwalifikowanie kosztów wynagrodzeń do kategorii kosztów bezpośrednich. Liczne korekty we wnioskach o płatność związane z kosztami pośrednimi i bezpośrednimi zarządzania projektem. Wątpliwości związane z kwalifikowalnością wydatków związanych z realizacją umów o dofinansowanie, które stanowią dodatkowe obciążenie beneficjentów. Przekroczenie limitu kosztów zarządzania przez beneficjentów spowodowany zbyt wysokim kosztem udzielania wsparcia finansowego. Wprowadzenie aneksów do umów skutkowało koniecznością dokonania korekty w złożonych wcześniej wnioskach sprawozdawczych, co zostało uznane za dodatkową trudność. Wątpliwości związane z możliwością przesuwania niewykorzystanych kwot z jednej kategorii do drugiej. Niejasności związane z kosztami poniesionymi na drodze windykacji pożyczek trudnych. Wątpliwości na temat strategii wyjścia z funduszu. Problemy z udzielaniem informacji w miesięcznych sprawozdaniach na temat wypłat i spłat środków w podziale na wielkość przedsiębiorstw spowodowane pracą w systemie COMNET BANK niepozwalającym na segregowanie danych w taki sposób. W toku realizacji projektu wprowadzano również systematycznie nowe regulacje, by zwiększyć skuteczność i efektywność projektu. Należą do nich następujące działania: 61

62 Zmiany w regulaminie udzielania wsparcia finansowego w celu zwiększenia ich atrakcyjności dla przedsiębiorców, polegające na zróżnicowaniu grupy marżowej, uproszczeniu formy wymaganych zabezpieczeń oraz zmianie stopy oprocentowania ze stałej na zmienną. Zmiany dotyczące umów o dofinansowanie wprowadzane w formie aneksów, związane z różnym stopniem realizacji celów początkowo określonych w projekcie. Zmiany dotyczyły głównie harmonogramu projektu, planowanych efektów rzeczowych, rezultatów realizacji projektu, kosztów w ramach projektu, kosztów kwalifikowanych nieobjętych pomocą publiczną, całkowitych kosztów projektu, metodologii wyliczania kosztów kwalifikowanych, prezentacji wskaźników. Wnioski o poszerzenie kosztów pośrednich o koszty użytkowania pojazdów, prowizje bankowe, konserwacje i naprawy oraz koszty utrzymanie budynku. Zmiany w regulaminie działalności beneficjenta na skutek kontroli, polegające na doprecyzowaniu kryteriów oceny składanych wniosków (szczegółowe, jasne, jawne kryteria wyboru) oraz procedury odwoławczej od negatywnej decyzji instytucji finansowej, by zapewnić przejrzystość zarządzaniu środkami publicznymi w Unii Europejskiej. Analiza pozwoliła zidentyfikować sygnalizowane trudności w obszarze organizacyjnokomunikacyjnym realizowanych projektów. Zwrócono uwagę na następujące obszary wymagające dodatkowych regulacji: Z uwagi na brak odpowiedniej puli środków na koncie, beneficjent nie otrzymał pełnej kwoty dofinansowania, co skutkowało koniecznością usunięcia pierwszego wniosku o płatność z KSI i wprowadzeniem nowego kwotą możliwą do przekazania. Beneficjent musiał wnioskować o brakującą sumę, choć w projekcie oraz podpisanej umowie nie było procedur związanych z możliwością wypłaty dofinansowania w transzach. Z uwagi na brak procedury odwoławczej w związku z oceną wniosku w regulaminie beneficjenta wystąpiły liczne trudności w sytuacji podważenia negatywnej decyzji przez przedsiębiorstwo. Nietrafne prognozy i wyliczenia w biznesplanach związane z ceną niezbędnych sprzętów stały się przyczyną późniejszych przesunięć w ramach kategorii kosztów. Kwestia uzyskania możliwości używania sprzętu ruchomego poza terenem województwa z uwagi na konieczność odbywania licznych kontroli, wyjazdów służbowych i uczestnictwo w szkoleniach odbywających się poza granicami Opolszczyzny. Zbyt długa procedura udzielania pisemnych odpowiedzi na pisemne pytania beneficjentów kierowanych do Instytucji Zarządzającej Programem skutkuje często koniecznością ponownego wysłania zapytania, co utrudnia sprawną pracę funduszy. Braki w umowie dotyczące opodatkowania środków oraz procedury w przypadku niewypłacenia beneficjentowi pełnej kwoty dofinansowania. Niewywiązywanie się z terminów składania sprawozdać okresowych spowodowane zwolnieniami lekarskimi, urlopami, intensywną pracą bądź czynnościami kontrolnymi. Problem ze zorganizowaniem miejsca pracy przez beneficjenta, które było jednym ze wskaźników do realizacji określonych w projekcie. Niezachowywanie płynności w składaniu kolejnych wniosków o płatność i sprawozdań z uwagi na konieczność dokonywania korekt z poprzednich, skutkujące kilkakrotnymi prośbami o przesunięcie terminu dostarczenia dokumentów. Sugestie związane z rozszerzeniem katalogu materiałów promocyjnych związanych w projektem. 62

63 Propozycja zmiany okresu przekazywania sprawozdań merytorycznych po zakończeniu projektu z miesięcznego na kwartalny. Odrzucenie korekty wniosku o płatność spowodowane brakiem możliwości zaczytania zmiany w systemie SEZAM, spowodowane brakiem prawidłowych oznaczeń. Liczne trudności i problemy, a także wielokrotne korekty wniosków o płatność spowodowane trudnościami w zawarciu niezbędnych informacji głównie w obszarze kosztów. Badani zaproponowali również działania, jakie mogą przyczynić się do zwiększania skuteczności i popularności inżynierii finansowej w następnych latach. Zdaniem badanych, w kolejnej perspektywie finansowej warto zróżnicować przedsiębiorców bardziej szczegółowo na tych, którzy już funkcjonują na rynku i tych, którzy są na rynku nowi. To dwie zupełnie odmienne grupy, wymagające tym samym innego traktowania. Aktualnie pośrednicy dysponują jedną pulą środków i wspólnymi zasadami przyznawania wsparcia. Propozycją zmiany są również inne stawki oprocentowania pożyczek w zależności od stażu przedsiębiorcy na rynku. Obecnie fundusze zobowiązane są do udzielania wyższego oprocentowania dla firm typu start up niż firmom z pewnym stażem na rynku. Są one w trudniej sytuacji już z racji tego, iż dopiero wchodzą na rynek, a wysokie stawki procentowe stanowią dla nich dodatkowy ciężar: Fundusze pożyczkowe dla start up-ów muszą stosować wyższe marże, czyli wyższe oprocentowanie, a powinno być dokładnie odwrotnie. (R7) Dla start up-ów, którzy działają maksymalnie rok, przewidziany jest zawsze najwyższy stopień oprocentowania, czyli nie dość, że startują, ponoszą koszty, to jeszcze dodatkowo mają podwyższone oprocentowanie. Gdyby mogli uzyskać dofinansowanie do opłacanych odsetek, byłoby to dla nich jakąś pomocą. (R2) Kwestią wymagającą jak najszybszej interwencji jest opodatkowanie środków finansowych w przypadku funduszy poręczeniowych. To poważny problem nie tylko na szczeblu regionalnym, ale przede wszystkim centralnym, który powinien zostać niezwłocznie rozwiązany. Fundusz udzielający poręczenia z środków publicznych płaci podatek z środków własnych, działa więc na swoją niekorzyść. Dyrekcja Izby Skarbowej utrzymuje, że podatek powinien istnieć, znane są orzeczenia Sądu Najwyższego w tej sprawie i problem istnieje nadal. Orzeczenia Sądu Administracyjnego jednoznacznie wskazują, że taka sytuacja nie powinna mieć miejsca. W przypadku funduszy poręczeniowych pozostaje także kwestia przedyskutowania ich możliwości, głównie w kwestii poszerzenia oferty o poręczenia zwykłe i poręczenia VAT, gdyż są takie oczekiwania wobec nowych instrumentów ze strony przedsiębiorców. Kolejną propozycją zmian jest poziom stratowości, obecnie wynoszący 5%, o czym świadczą wypowiedzi: Polska Iza Przedsiębiorczości prowadziła program funduszy poręczeniowych i pożyczkowych. Stratowość w przypadku funduszy pożyczkowych wynosiła 12% i to było słuszne. (R7) Należy także rozważyć możliwość finansowania takich inwestycji, na które zostały już przeznaczone dotacje. Brak takiego wariantu odbiera funduszom znaczną grupę klientów. 63

64 Warto również ponownie rozważyć maksymalną kwotę udzielonego wsparcia, ponieważ potrzeby przedsiębiorców w tym zakresie są znacznie wyższe. Już wcześniej sygnalizowano, że kwota zł jest niewystarczająca na sfinansowanie licznych inwestycji, lecz jej zwiększenie do zł nadal nie rozwiązuje problemu, co widać w wypowiedziach: Widzieliśmy, że te pięćset tysięcy jest niewystarczające nawet na zakup środków trwałych. Bardziej zaawansowane maszyny i urządzenia oznaczają zarazem wyższe sumy potrzebne na ich zakup, dlatego wnioskowaliśmy o to, żeby zwiększyć maksymalną kwotę dofinansowania. (R2) Ponadto, badani zwrócili uwagę na zbyt krótki okres spłaty zaciągniętych zobowiązań. To opinia zarówno pośredników, jak i przedsiębiorców, którzy nie mają często możliwości uregulowania należności w tak ograniczonym czasie. Obecnie termin spłaty pożyczki upływa po 5 latach od jej uzyskania, sugeruje się natomiast wydłużenie tego okresu: Myślę, że dziesięć lat to odpowiedni czas na spłatę przy dużych inwestycjach, bo zwrócenie siedmiuset tysięcy w pięć lat jest bardzo trudnym zadaniem. (R2) Zwrócono również uwagę na rosnące systematycznie kwoty oprocentowania, co spowodowane jest nowymi ustaleniami Komisji Europejskiej. Zauważają to klienci, przyzwyczajeni do mniejszych wartości, co prezentuje wypowiedź: Oprocentowanie w tej chwili już nie jest takie, jak kiedyś. Z roku na rok wzrastają stopy Komisji. Gdyby oprocentowanie uległo zmniejszeniu, pewnie udałoby się przyciągnąć kolejnych klientów. (R2) Warto również rozważyć, jak pogodzić interesy wszystkich zaangażowanych w projekt stron. Jego celem jest pomoc przedsiębiorcy, jednak nadal istnieje szereg warunków, których nie może on spełnić. To wynik zabiegów pośredników, którzy dążą do jak najlepszego zabezpieczenia przekazywanych funduszy. Pojawiły się propozycje, by w kolejnej perspektywie jeszcze silniej uwzględnić perspektywę klienta, co wyrażają wypowiedzi: My też staramy się siebie zabezpieczyć jak najlepiej, najprościej, najszybciej. Cała inicjatywa powinna funkcjonować bardziej z korzyścią dla przedsiębiorcy. (R3) Każdy zabezpiecza swoje mienie i automatycznie przedsiębiorcy mają problemy w uzyskaniem kapitału. Przedsięwzięcie w swoim obecnym kształcie nie jest w stu procentach otwarte na przedsiębiorcę. (R3) Jedną z propozycji upowszechnienia inżynierii finansowej jest tworzenie rzetelnych źródeł informacji o zwrotnych mechanizmach. Zdaniem badanych warto rozważyć uruchomienie lokalnych operatorów finansowania biznesu, które będą promować inicjatywę także w innych miejscowościach, niż Opole. Obecna niedostępność terytorialna takich punktów informacji skutkuje mniejszą liczbą ostatecznych odbiorców projektu. Nie mogąc uzyskać dodatkowych informacji w swojej miejscowości, rezygnują z podjęcia dalszych starań lub nie wiedzą o istnieniu innego systemu, niż dotacyjny. W Opolu nie brakuje punktów informacji, jednak na obrzeżach województwa sytuacja wygląda zdecydowanie gorzej. Warto również dążyć do nawiązania współpracy z pośrednikami finansowymi działającymi poza Opolem. Możliwość udania się do funduszu zlokalizowanego blisko siedziby przedsiębiorcy również może się przyczynić do popularyzacji inżynierii finansowej. Kolejną propozycją upowszechnienia zwrotnych mechanizmów jest uczynienie kroku w stronę przedsiębiorcy, który często zachowuje bierność. Dzieje się tak zazwyczaj w sytuacji prowadzenia własnej działalności gospodarczej, wymagającej od właściciela większego zaangażowania w zawodowe 64

65 sprawy. To z kolei ogranicza czas, jaki przeznacza on na poszukiwanie sposobów rozwoju firmy. Dlatego też warto rozważyć możliwość delegowania posiadających rzetelną wiedzę przedstawicieli do mikro, małych i średnich firm w obrębie poszczególnych powiatów, którzy poinformują o czekających na przedsiębiorców nowych formach finansowego wsparcia. Najlepszą rekomendowaną przez ekspertów propozycją działań reklamowych, służących popularyzacji inżynierii finansowej, jest nagłaśnianie historii aktywnych, podejmujących inwestycje przedsiębiorców. Obserwowanie sukcesów innych firm, odniesionych dzięki wsparciu w ramach unijnych projektów, najskuteczniej przekona przedsiębiorców do ich skuteczności i adekwatności. W innych państwach wykorzystuje się wskazany sposób i promuje się swoje osiągnięcia, jednak w Polsce mentalność jest w tym aspekcie zupełnie inna. Informacje o realizowanym projekcie powinny także zostać zamieszczone na stronach internetowych wszystkich powiatów, by jak najwięcej podmiotów dowiedziało się o przygotowanych dla nich instrumentach finansowych. Im więcej lokalnych podmiotów zostanie w to zaangażowanych, tym silniej zostanie wzmocniona regionalna gospodarka. Z doświadczeń respondentów wynika jednak, że lokalne instytucje i władze sceptycznie podchodzą do rozpowszechniania informacji o działalności opolskich beneficjentów i przedsiębiorców. A to, zdaniem badanych, ogranicza rozwój inżynierii: Jest jedna rzecz, która się sprawdza na naszym poziomie wojewódzkim - kwestia reklamy, ale konkretnych przykładów. Sukces jednego, drugiego przedsiębiorcy - to na prawdę przemawia. My nie chwalimy się swoimi sukcesami, gdzie indzie przedsiębiorcy potrafią. Musimy zmienić mentalność przedsiębiorców. Jak jeden zobaczył, że sąsiadowi się udało, to też chciał dotacje. Jak ktoś raz skorzysta skutecznie z instrumentów zwrotnych, to kolejna osoba przyjdzie do fundacji czy funduszu. (R6) Drugą propozycją rozpowszechniania informacji o inżynierii jest zaangażowanie ze strony regionalnych instytucji, co prezentuje cytat z wywiadu: Pierwsza powinna być informacja, gdzie przedsiębiorca ma trafić. Myślę, że to zadanie stoi po stronie instytucji innych niż samorządowe Opolskiej Izby Gospodarczej czy Izby Gospodarczej Śląsk. (R7) Najważniejszą jednak kwestią pozostaje edukacja finansowo-ekonomiczna nie tylko przedsiębiorców, lecz każdego mieszkańca Opolszczyzny. Prowadzenie własnej działalności to nie tylko rozwój produktów, pozyskiwanie klientów i działania promocyjne, lecz przede wszystkim aktywne poszukiwanie szans rozwojowych i inwestowanie. Brak stosownej edukacji w tym zakresie skutkuje małą świadomością przedsiębiorców w zakresie dostępnych możliwości. Warto podjąć działania podnoszące ekonomiczno-finansową wiedzę każdego człowieka, co przedstawiają fragmenty wypowiedzi: Trzeba podnieść świadomość młodych ludzi, którzy wejdą w dorosłe życie. Należy walczyć przez edukację. (R7) Świadomości ekonomicznej brakuje, w małej firmie tą świadomość trzeba budować. Niektórzy twierdzą, że już od przedszkola, ale ja powiem, że najpóźniej od szkoły średniej. (R7) Zdaniem ekspertów warto wykorzystywać wiedzę i doświadczenie w tym zakresie płynące z podobnych inicjatyw. Ustalanie standardów osiąganych wartości i stratowości funduszy działających w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata nie uwzględniło wniosków z programów akcesyjnych, które miały temu służyć. 65

66 Realizację projektu znacznie utrudnia fakt, iż zakupione służbowe samochody nie mogą być wykorzystywane do wyjazdów poza granice województwa. Argumentowane jest to tym, iż projekt skierowany jest do przedsiębiorców mających siedzibę na terenie województwa opolskiego, więc nie ma potrzeby poruszania się poza Opolszczyzną. Jednak projektem mogą również zostać objęte firmy mające siedzibę poza województwem opolskim, ale prowadzące działalność na jego terenie. Zakaz poruszania się służbowymi pojazdami poza obszarem województwa opolskiego utrudnia realizację projektu wyjazdy w celu kontroli lub branie udziału w szkoleniach wymagających przekroczenia granic województwa. Badani stwierdzili również, że przy ustalaniu standardów realizacji projektu trzeba silniej uwzględnić kontekst regionalny, ponieważ w innych województwach gospodarka i ekonomia rządzą się innymi prawami. Standardy ustalane na poziomie centralnym nie przyczynią się zatem do poprawy funkcjonowania mechanizmów zwrotnych. Zdaniem ekspertów, potrzeby przedsiębiorców systematycznie rosną, dlatego dofinansowanie przekazywane pośrednikom finansowym przestaje być wystarczające. Skalę tego zjawiska ukazuje jedna z wypowiedzi: Nie chodzi o dodatkowe 2-3 miliony euro, tylko o 20 czy 200, bo jeżeli chcemy, żeby gospodarka się rozwijała i przedsiębiorczość wzrastała, to wymaga to całkowicie innych pieniędzy. (R7) Należy również rozważyć wprowadzenie nowych produktów z uwzględnieniem realnych możliwości przedsiębiorstw. Inspiracją do takiej propozycji są inwestycje budowlane, na spłatę których przewiduje się obecnie 5 lat, co jest zdecydowanie zbyt krótkim okresem. Warto się zastanowić nad wydłużeniem terminu do 10 lat. To samo dotyczy kredytów obrotowych jeśli mogą one funkcjonować w ramach projektu, to powinny uwzględnić kwestię rentowności przedsiębiorstw i czas potrzebny na ich spłatę, zdecydowanie dłuższy, niż 3 lata. Propozycje potwierdzają wypowiedzi: Żaden budynek nie spłaci się w 5 lat nie da się finansować takich przedsięwzięć w tak krótkim czasie. (R7) Żadne przedsiębiorstwo funkcjonujące na rynku nie ma takiej rentowności, żeby spłacić w 3 lata kredyt obrotowy. (R7) Badani zasugerowali również konieczność doprecyzowania szczegółów umowy, ponieważ występują niejasności przy ocenie efektywności funduszu. Pojawiają się także zapisy niekorzystne, których przykładem jest kontrolowanie funduszu po okresie trwałości. Kolejną propozycją zmian jest lepsze dostosowanie dokumentów aplikacyjnych, takich jak biznesplan i wszystkie niezbędne załączniki, co jest w taki sposób argumentowane: Biznes plan to trzydzieści kilka punktów, z czego przeciętny przedsiębiorca rozumie może połowę. Trzeba pomyśleć, jakie powinny być załączniki i dostosować je do możliwości beneficjenta oraz do ryzyka, jakie wiąże się z uzyskaniem tych środków. (R8) Istotną barierą dostrzeżoną w trakcie realizacji badania jest sceptyczna postawa instytucji finansowych województwa opolskiego wobec nowego systemu finansowania przedsiębiorstw. 66

67 Upowszechnienie inżynierii finansowej przebiegać będzie zdecydowanie wolniej w przypadku niewystarczającej liczby pośredników zaangażowanych w projekt. Zainteresowanie pośredników finansowych poszerzeniem oferty o preferencyjne pożyczki i poręczenia należy ocenić pozytywnie, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że inżynieria jest obecnie na początkowym etapie rozwoju. Wykres 12. Zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej instytucji finansowych województwa opolskiego w perspektywie 3-5 lat. Zamiar skorzystania z instrumentów inżynierii finansowej w ciągu najbliższych 3-5 lat. 36% 64% Tak Nie Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Zdecydowana większość badanych instytucji nie zamierza skorzystać z instrumentów inżynierii finansowej w ciągu najbliższych 3-5 lat. Gotowość do wdrożenia wskazanych mechanizmów zadeklarowało 36 % instytucji objętych badaniem, z których większość stanowią otwarte na potrzeby MŚP banki spółdzielcze. Warto tutaj dodać, iż takie decyzje podejmowane są zazwyczaj przez Zarząd bądź główne centrale instytucji, a podległe im jednostki nie mogą samodzielnie decydować o przystąpieniu do podobnych projektów, co ma znaczenie w przypadku komercyjnych banków i sieci SKOK. Niskie jest natomiast zainteresowanie mechanizmami inżynierii finansowej wśród SKOK oraz banków innych, niż spółdzielcze. Jest to niepokojące, gdyż dotychczasowa oferta instytucji finansowych dla MŚP może okazać się niewystarczająca. Takie deklaracje świadczą również o wysokim poziomie uprzedzeń wobec nowego systemu finansowania przedsiębiorczości, jednak równie często wynikają z niewystarczającej wiedzy na jego temat, uniemożliwiającej obiektywną ocenę inżynierii i możliwość wdrożenia jej do oferty. 67

68 Wykres 13. Przyczyny braku zamiaru skorzystania z instrumentów inżynierii finansowej przez instytucje finansowe województwa opolskiego w perspektywie 3-5 lat. Przyczyny braku zamiaru skorzystania z instrumentów inżynierii finansowej w ciągu najbliższych 3-5 lat. Brak odpowiedniej wiedzy i doświadczenia w procedurze aplikacyjnej 41% Brak wyczerpującego źródła informacji o projektach Brak odpowiedniej wiedzy i doświadczenia z zakresu inżynierii finansowej Konieczność prowadzenia szczegółowej sprawozdawczości 36% 36% 36% Duże ryzyko prawne 32% Skomplikowane procedury aplikacyjne 32% Trudności w spełnieniu kryteriów Zbyt małe zainteresowanie taką ofertą ze strony przedsiębiorców Długi okres uruchamiania instrumentów inżynierii finansowej 27% 27% 27% Ryzyko związane z niewykorzystaniem pozyskanych środków 23% Niewystarczający poziom możliwych do pozyskania środków Inne 5% 5% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Brak odpowiedniej wiedzy na temat nowego systemu jest najczęstszą przyczyną rezygnacji z przyłączenia się do związanych z nim projektów. Aż 41% pytanych obawia się procedury aplikacyjnej, nie mając na ten temat informacji i wystarczającego doświadczenia. Kolejne dane również potwierdzają tę tezę po 36% badanych wskazało jako główne przyczyny konieczność prowadzenia szczegółowej sprawozdawczości, brak odpowiedniej wiedzy i doświadczenia z zakresu inżynierii finansowej oraz brak wyczerpującego źródła o projektach. To wszystko pokazuje, że instytucje finansowe nie są poinformowane o możliwościach związanych z poszerzeniem oferty i ułatwienia dostępu do finansowania sektorowi MŚP, który staje się coraz liczniejszą 68

69 i perspektywiczną grupą klientów. Ponadto, 32% badanych zwróciło uwagę na duże ryzyko prawne związane z wdrażaniem podobnych inicjatyw. Po 27% badanych wskazało natomiast, że do skorzystania z inżynierii zniechęca ich również długi okres uruchamiania instrumentów, zbyt małe zainteresowanie taką ofertą ze strony przedsiębiorców, a także trudności w spełnieniu kryteriów. Do najrzadziej podawanych przyczyn należy ryzyko związane z niewykorzystaniem pozyskanych środków (23%) i niewystarczający poziom możliwych do pozyskania środków (5%). Główną barierą jest więc niski poziom wiedzy na temat inżynierii finansowej i obawa przez biurokracją, procedurami aplikacyjnymi, szczegółową sprawozdawczością, ryzykiem prawnym. Istnieją jednak czynniki, które mogą się przyczynić do zwiększenia zainteresowania inżynierią finansową wśród opolskich pośredników w ciągu najbliższych 3-5 lat. Wykres 14. Czynniki warunkujące zapotrzebowanie na inżynierię finansową wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. Czynniki wpływające na zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej w perspektywie najbliższych 3-5 lat. Zwiększone zapotrzebowanie MŚP na kredyty Możliwość przekazania części ryzyka kredytowego Ułatwienie finansowania dla MŚP Ulepszenie procedur w zakresie szacowania wiarygodności finansowej MŚP Prestiż wynikający ze współpracy w zakresie finansowania MŚP w ramach UE Uzyskanie przewagi konkurencyjnej 77% 73% 73% 68% 64% 64% Możliwość zwiększonej ekspansji Zdobycie silnej pozycji przez bank na rynku innowacyjnych firm 55% 59% Inne 5% 0% 20% 40% 60% 80% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Najwięcej instytucji, bo aż 77%, wskazało, że głównym czynnikiem warunkującym zapotrzebowanie na instrumenty zwrotne jest dla nich zwiększone zapotrzebowanie MŚP na kredyty. 73% badanych przypisało znaczenie kwestii ułatwienia dostępu do finansowania dla MŚP oraz możliwości przekazania części ryzyka finansowego. Mniej popularne, w stosunku do pozostałych były 69

70 czynniki stanowiące o silnej pozycji instytucji zdobycie mocnej pozycji na rynku innowacyjnych firm (55%) oraz możliwość zwiększonej ekspansji (59%). Z obecnych prognoz pośredników finansowych wynika, że zapotrzebowanie na instrumenty zwrotne w kolejnych latach będzie się zwiększać z uwagi na rosnące potrzeby finansowe przedsiębiorców. Wykres 15. Skala zapotrzebowania na inżynierię finansową w perspektywie 3-5 lat według instytucji finansowych województwa opolskiego. Zapotrzebowanie na usługi finansowania zwrotnego MŚP w ciągu najbliższych 3-5 lat. 32% 9% 59% Zdecydowanie większe, niż obecnie Raczej większe niż obecnie Trudno powiedzieć Raczej mniejsze niż obecnie Zdecydowanie mniejsze niż obecnie Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = % badanych wskazało, że zainteresowanie mechanizmami inżynierii finansowej w ciągu najbliższych 3-5 lat będzie raczej większe, niż obecnie. Zwracali jednak uwagę na fakt, iż może się to odbyć tylko na drodze zwiększonej promocji takich projektów. Z kolei 32% badanych nie potrafi przewidzieć skali zainteresowania inżynierią w najbliższych latach. 9% badanych wskazało, że zainteresowanie inżynierią będzie raczej mniejsze, niż obecnie. Przyczyną takich reakcji jest przywiązanie do systemu dotacyjnego i przekonanie, iż nowy system nie zakorzeni się wśród przedsiębiorców, preferujących najkorzystniejszą dla nich ekonomicznie bezzwrotną pomoc finansową. Nie zanotowano natomiast odpowiedzi zdecydowanie większe, niż obecnie oraz zdecydowanie mniejsze, niż obecnie. Potencjalnych pośredników można zachęcić poprzez uatrakcyjnienie czynników, jakie mają dla nich główne znaczenie przy ocenie mechanizmów finansowych. 70

71 Wykres 16. Główne czynniki decydujące o atrakcyjności inżynierii finansowej w opinii instytucji finansowych województwa opolskiego. Główne czynniki decydujące o atrakcyjności inżynierii finansowej. Korzystne warunki cenowe wsparcia finansowego 73% Długi okres kredytowania MŚP 59% Niski wymagany wkład własny MŚP 41% Przejrzyste procedury aplikacyjne 18% Inne 5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = 22. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. 73% badanych instytucji uznało, że najważniejszym czynnikiem decydującym o atrakcyjności instrumentów inżynierii finansowej są korzystne warunki wsparcia cenowego. 59% badanych wskazało również długi okres kredytowania MŚP, a 41% niski wymagany wkład własny MŚP. Zdecydowanie mniej respondentów wybrało przejrzyste procedury aplikacyjne takiej odpowiedzi udzieliło 18% badanych. Wnioski: W województwie opolskim funkcjonują dwa systemy finansowania przedsiębiorczości z środków publicznych bezzwrotne dotacje i inżynieria finansowa. Popularność preferencyjnych pożyczek nie jest obecnie tak wysoka, jak powszechnie znanych dotacji, jednak z uwagi na większą efektywność inżynierii podejmuje się działania służące 71

72 zaangażowaniu w projekt kolejnych pośredników oraz zdobycia zaufania wśród przedsiębiorców. Zainteresowanie pośredników inżynierią finansową jest zdecydowanie niewystarczające, jednak obserwuje się pozytywne prognozy dotyczące włączania się do realizacji tego typu projektów w najbliższych latach. Nowymi możliwościami w zakresie wspierania MŚP interesują się głównie banki spółdzielcze, stanowiące potencjalnych beneficjentów projekty w następnej perspektywie finansowej. Niskie są natomiast szanse na wdrożenie unijnych mechanizmów zwrotnych w SKOK i ogólnopolskich bankach, gdzie decyzje podejmuje centrala. Czynnikami szczególnie warunkującymi zapotrzebowanie na instrumenty zwrotne przez pośredników finansowych są większe potrzeby kapitałowe przedsiębiorców, możliwość przekazania części ryzyka kredytowego oraz okazja do ułatwienia finansowania przyszłościowej grupy klientów, jaką są mikro, małe i średnie firmy. Nieco mniejsze znaczenie ma usprawnienie procedur w zakresie szacowania wiarygodności finansowej MŚP, prestiż wynikający ze wspierania przedsiębiorczości w ramach Unii Europejskiej oraz uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Zauważa się zapotrzebowanie na preferencyjne pożyczki wśród przedsiębiorców, dlatego należy jak najlepiej dopasować ofertę inżynierii finansowej do ich potrzeb. Oprocentowanie i warunki są atrakcyjne dla sektora MŚP, choć jego przedstawiciele nadal najchętniej sięgają po bezzwrotne dotacje. W praktyce zdarza się jednak, że z powodu licznych obwarowań, główni adresaci instrumentów zwrotnych nie otrzymują kapitału. Fundusze chcą bowiem skutecznie zminimalizować ryzyko utraty środków publicznych, zamieszczając w wewnętrznych regulaminach stosowne zapisy. Pośrednicy wspierają przedsiębiorstwa znajdujące się w strefie luki finansowej, zapewniając możliwość uzyskania kapitału, gdy komercyjne instytucje odmówią udzielenia funduszy. Zapewnienie trwałego dostępu do finansowania sektorowi MŚP wymaga jednak podjęcia stosownych działań procedura ubiegania się o kapitał jest czasochłonna i skomplikowana, występują trudności z precyzyjnym rozumieniem zapisów, wymagana jest szczegółowa sprawozdawczość, trudno też połączyć troskę o bezpieczeństwo środków z maksymalną ich dostępnością dla planujących inwestycje przedsiębiorców. Najpoważniejsze bariery ograniczające rozwój inżynierii finansowej to: Brak stosownego zabezpieczenia w celu otrzymania pożyczki przez przedsiębiorcę. Niewystarczająca bądź oparta tylko na prognozach kondycja finansowa przedsiębiorcy. Zbyt krótki czas na spłatę pożyczki. Bierna postawa opolskich przedsiębiorców, nieposzukujących korzystnych możliwości rozwoju firmy. Niewystarczająca wiedza opolskich przedsiębiorców z zakresu ekonomii i przedsiębiorczości. Zbyt rozbudowana dokumentacja i długi czas oczekiwania na rozpatrzenie wniosku. Konieczność poszukiwania wsparcia u wyspecjalizowanych firm zewnętrznych, bez których ciężko samodzielnie uzyskać unijne środki na inwestycję. Takie same informacje o przedsiębiorcy zawarte w licznych dokumentach przez odmienne ich wzory w realizujących projekt instytucjach. Niezadowalająca ilość klientów funduszy spowodowana niewystarczającą promocją inżynierii finansowej. 72

73 Trudności z wydatkowaniem środków, spowodowane niewystarczającą ilością klientów funduszy. Zamknięta postawa banków, które nie akceptują poręczeń kredytowych udzielanych przez fundusz. Konkurencja ze strony Europejskiego Funduszu Pożyczkowego, udzielającego poręczeń bez opłat i prowizji. Niewystarczająca kwota pożyczki i poręczenia, jakiej można udzielić w ramach projektu. Nadmierna ostrożność beneficjentów projektu, chroniących przed utratą środki publiczne. Zbyt restrykcyjny poziom stratowości funduszy. Kwestia opodatkowania środków unijnych udzielanych przez fundusz poręczeniowy. Niewystarczająca promocja inżynierii finansowej. Przywiązanie do bezzwrotnych dotacji i ich atrakcyjność ekonomiczna dla przedsiębiorców. Liczne trudności z interpretacją procedur określających realizację projektu. Wątpliwości na temat strategii wyjścia z funduszu. Trudności w komunikacji między podmiotami zaangażowanymi w projekt. Rosnące kwoty oprocentowania preferencyjnych pożyczek. Niewystarczający poziom dofinansowania funduszy. Sceptyczna postawa potencjalnych beneficjentów projektu wobec inżynierii finansowej. Propozycje zmian w następnej perspektywie finansowej: Zróżnicowanie reguł przyznawania wsparcia odmiennym grupom przedsiębiorstw. Ustalenie większego poziomu stratowości funduszy. Interwencja w sprawie opodatkowania środków udzielanych przez fundusze poręczeniowe. Złagodzenie procedur dla firm typu start-up. Wydłużenie okresu spłaty zaciągniętych zobowiązań finansowych. Zwiększenie poziomu dofinansowania funduszy. Intensyfikacja działań promocyjnych, szczególnie poza Opolem, w małych miastach i na obrzeżach województwa. Dostosowanie wzorów dokumentów do możliwości przedsiębiorców i zmniejszenie ich ilości. 73

74 5. Analiza profilu przedsiębiorstw korzystających z instrumentów finansowych oferowanych w ramach Działania 1.2 RPO WO oraz efektywności udzielonego wsparcia. Według pracowników funduszy działających na terenie województwa opolskiego, po pożyczkę najczęściej zgłaszają się firmy mikro i małe, które napotykają liczne problemy z uzyskaniem kapitału w komercyjnych instytucjach finansowych. Koresponduje to z deklaracjami pracowników funduszy pożyczkowych i poręczeniowych wspierających przedsiębiorstwa w Polsce. Aż 88% z nich wskazało firmy mikro jako najliczniejszą grupę docelową inżynierii finansowej, natomiast pozostałe 12% uznało, że najczęściej wspierają firmy małe. Jest to zgodne z założeniami Regionalnych Programów Operacyjnych oraz podejmowanych w ich ramach inicjatywami, związanymi z oferowaniem przedsiębiorcom instrumentów zwrotnych. Zdaniem kadry zarządzającej Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Opolskiego na lata , jego beneficjentów oraz ekspertów finansowych, dostrzega się jednak przypadki rozbieżności między ustaloną grupą głównych odbiorców końcowych inżynierii finansowej, a praktyką dysponowania środkami przez fundusze. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe w województwie opolskim dostrzegają znaczny udział firm dopiero rozpoczynających działalność. Są to tzw. start-up y, które działają na rynku mniej niż 1 rok. Wyróżnia się także fazę startu lub ekspansji, typową dla firm istniejących na rynku od 2 do 4 lat, a także fazę dojrzałości, gdy przedsiębiorstwo działa 5 lat i dłużej. Pośrednicy finansowi w całej Polsce zadeklarowali, że najczęściej udzielają wsparcia firmom w fazie startu lub ekspansji, czyli takim, które funkcjonują na rynku od 2 do 4 lat. Takiej odpowiedzi udzieliło 65% uczestniczących w badaniu instytucji finansowych. Fazę start-up wskazało 23% badanych, natomiast fazę dojrzałości 12%. Pracownicy funduszy pożyczkowych i poręczeniowych na Opolszczyźnie zadeklarowali także udzielanie wsparcia takim podmiotom gospodarczym, które istnieją na rynku od kilku lat, jednak szukają nowych sposobów rozwoju bądź chcą poszerzyć zakres świadczonych produktów i usług. Podkreślono również wspieranie finansowe przedsiębiorców, którzy chcą założyć drugą firmę, by posiadać alternatywę w przypadku pogorszenia się sytuacji rynkowej dla jednej z branż. Biorąc pod uwagę branże, liczna grupa klientów funduszy pożyczkowych i poręczeniowych w województwie opolskim reprezentuje motoryzację, szczególnie w zakresie mechaniki, a także medycynę, a są to zwłaszcza gabinety stomatologiczne i rehabilitacyjne. Aktywną na Opolszczyźnie branżą pod względem zabiegania o instrumenty zwrotne jest także handel i produkcja, a także przemysł spożywczy. Kolejną liczną grupą ostatecznych odbiorców zwrotnych mechanizmów finansowych są przedstawiciele branży usługowej o bardzo zróżnicowanych specjalizacjach. Jednocześnie przedstawiciele funduszy dostrzegają spadek klientów z branży budowlanej oraz transportowej, gdzie widać zastój i kryzys. Nie pokrywa się to z tendencjami ogólnopolskimi pod względem zróżnicowania branżowego przedsiębiorstw zaciągających preferencyjne pożyczki, kredyty czy poręczenia. Badane fundusze działające w całej Polsce wskazały, iż największe grono ich klientów stanowią przedstawiciele handlu oraz mechaniki i naprawy maszyn taką odpowiedź wskazało 69% uczestniczących w badaniu instytucji. Na drugim miejscu znalazło się budownictwo z wynikiem 46% uzyskanych wskazań, a następnie transport, zaznaczony przez 29% respondentów. Przedsiębiorcy zaciągający preferencyjną pożyczkę czy poręczenie w funduszach na Opolszczyźnie, chcą przede wszystkim szybciej się rozwijać poprzez zakup nowoczesnych, innowacyjnych maszyn, utworzenie nowych miejsc pracy, poszerzenie swojej oferty czy też założenie 74

75 drugiej firmy. Dobrze rozumieją, że odkładanie własnych środków i przeznaczanie ich na finansowanie inwestycji nie pozwoli reagować na trendy rynkowe i działania konkurencji, a odwlekanie w czasie niezbędnych działań ze względu na brak kapitału własnego nigdy nie zapewni firmie pozycji lidera. Dlatego decydują się na odwiedzenie funduszu pożyczkowego czy poręczeniowego, by inwestować w przedsiębiorstwo i przyszłościowe obszary jego funkcjonowania technologię, sprzęt, kadrę, produkty i usługi. Pokrywa się to z celami i potrzebami inwestycyjnymi klientów funduszy działających w całej Polsce. 57% badanych instytucji finansowych wskazało, że korzystające z ich usług firmy potrzebują środków na rozwój produktów, usług oraz technologii. 36% firm pozyskuje dodatkowy kapitał na przyciągnięcie nowych klientów, natomiast 26% potrzebuje dodatkowych funduszy, by utrzymać się na rynku i umocnić swoją pozycję. Przedsiębiorstwa ze wskazanych branż dobrze radzą sobie ze spłatą zaciągniętych zobowiązań, jednak badani wskazali również branże dużo bardziej ryzykowne pod tym względem. Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe wskazały, że problemy ze spłatą podjętych środków mają reprezentanci branży budowlanej i transportowej, gdzie dostrzega się kryzys i wyraźne spowolnienie. Przyczyną takiej sytuacji są najczęściej problemy z opłacaniem faktur przez klientów pożyczkobiorców, a wtedy niewiele już brakuje do co miesięcznych trudności ze spłatą pożyczki. Takim przedsiębiorcom brakuje wówczas zastrzyku gotówki, który pozwoliły im odzyskać stabilizację i finansową płynność. Opisana sytuacja przytrafia się najczęściej firmom dopiero rozpoczynającym działalność oraz podmiotom jednoosobowym. Wystarczy drobne potknięcie, by odczuwać ciężar podjętego zobowiązania przez cały okres spłaty pożyczki. Przyczyną takiej sytuacji mogą być zbyt optymistyczne założenia, jakie przedsiębiorca poczynił na etapie wnioskowania, co obrazuje wypowiedź pracownika opolskiej instytucji oferującej instrumenty zwrotne: Wystarczy, że firma zadeklaruje, że będzie miała pięciu odbiorców. W sytuacji, gdy dwóch z tego zrezygnuje, przedsiębiorca już ma problem. (R3) Kadra zarządzająca Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Opolskiego na lata , jego beneficjenci oraz eksperci finansowi zgodnie twierdzą, że inżynieria finansowa to instrument bardziej dostępny dla mikro, małych i średnich firm, niż istniejące do tej pory. Dzięki udzielonemu wsparciu udało się wiele zdziałać nowo powstałe przedsiębiorstwa mogły szybciej się rozwinąć, istniejące zaopatrzyły się w innowacyjny sprzęt, a wspieranie najmniejszych podmiotów zaowocowało również utworzeniem nowych miejsc pracy. Pojawiły się także opinie, że inżynieria pomaga poszerzać prowadzoną działalność, co zwiększa szanse powodzenia na rynku. Wielu przedsiębiorców decyduje się bowiem na założenie drugiej firmy zajmuje się handlem i chce poza tym otworzyć restaurację a to sprawia, że w przypadku niepowodzenia w jednym obszarze dysponują alternatywą. Badani podkreślali także, że inżynieria finansowa przyczyniła się do rozwoju funduszy, dając im nowe możliwości na rynku finansowym. Ważne jest również to, że dzięki inżynierii można szybciej rozwijać swoją firmę, gdyż niektóre inwestycje nie powinny czekać: Zanim się odłoży pieniądze, żeby zainwestować, to może być już za późno. Uzyskanie pieniędzy w funduszy przebiega natomiast nieporównywalnie szybciej, niż wygospodarowanie własnych. (R3) Pośrednicy postrzegają swoją działalność jako bardzo potrzebną i efektywną, także w porównaniu z innymi europejskimi państwami, takimi jak Włochy. Spora grupa ich klientów reprezentuje branżę stolarską, która obecnie prosperuje wyjątkowo dobrze. Zdarzają się firmy wymieniające obecne maszyny na odrobinę nowsze, są jednak takie, które dokonują perspektywicznych i długofalowych 75

76 inwestycji, wyraźnie napędzających rozwój przedsiębiorstwa. Beneficjenci mają wciąż wiele pomysłów na to, jak usprawnić projekt i wdrożyć jeszcze skuteczniejsze rozwiązania. Sygnalizują jednocześnie, jak wiele trzeba jeszcze zmienić w funkcjonowaniu instrumentów inżynierii finansowej. Przeszkodą w postrzeganiu inżynierii finansowej jako efektywnego systemu finansowania jest rozbieżność między przyjętą w założeniach końcową grupą odbiorców a praktyką udzielania wsparcia finansowego. Z założenia inżynieria finansowa kierowana jest do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, które napotykają liczne problemy z uzyskaniem kapitału w komercyjnych instytucjach, co potwierdza wypowiedź: Po takie pożyczki powinien sięgać przedsiębiorca, który jest w fazie rozwoju firmy, a w banku raczej kredytu nie dostanie, czyli taki, który ma utrudniony dostęp do kapitału komercyjnego.(r4) W praktyce wygląda to zupełnie odwrotnie, ponieważ pożyczki trafiają do mocnych przedsiębiorstw. Beneficjenci projektu spotkali się już z takimi przypadkami, a najważniejszą ich przyczyną są wciąż zbyt duże zaostrzenia, z jakimi mierzą się przedsiębiorstwa, składając wniosek o pożyczkę. Potwierdza to jedna z wypowiedzi: Wiemy to głównie z doświadczenia beneficjenta, który ubolewa nad tym, że pożyczki udzielane są często mocnym przedsiębiorstwom, a te mocne przedsiębiorstwa mają wybór - albo pójdą do banku, albo pójdą do fundacji czy funduszu. Fundusze powinny wspierać te nowopowstałe firmy, jednak przeszkadzają w tym obecne obostrzenia. (R5) Przyczyną takiego nieefektywnego wspierania sektora MŚP, a zwłaszcza mikro i małych firm, są zaostrzone procedury będące efektem ostrożności funduszy i fundacji, dysponujących środkami publicznymi. Pojawia się bowiem obawa, co się stanie, gdy niedoświadczony przedsiębiorca nie będzie w stanie spłacić pobranej pożyczki. W dokumentacji programowej zakłada się, że dopuszczalny poziom stratowości dla funduszu to 5%, jednak wśród beneficjentów wciąż przeważa przekonanie, że środkami publicznymi trzeba dysponować rozważnie. To sprawia, że firmy, będące przewidzianą dla projektu grupą docelową, nie otrzymują oczekiwanego wsparcia. Eliminacja pewnych potencjalnych pożyczkobiorców przez fundusze i fundacje przypominać może schemat działania banku, który sumiennie ocenia możliwości finansowe swoich klientów. Istnieją również oficjalne zapisy, według których wspierane przedsiębiorstwo nie może być w złej kondycji. Często już na etapie tworzenia wewnętrznych regulaminów przez beneficjentów projektu dochodzi do umieszczania w nich swoistych zabezpieczeń, które ochronią fundusz przed utratą środków publicznych. Takie działania, choć uzasadnione w odczuciu beneficjentów, ograniczają zakładane i oczekiwane wsparcie MŚP, a liczną grupą ostatecznych odbiorców stają się przedsiębiorstwa średnie. Istotne jest również to, iż są to również firmy istniejące od kilku lat. Badani znają przypadki firm, które nie zapoznają się należycie z dokumentacją, a przez to brakuje im świadomości podstawowych praw i obowiązków wynikających z otrzymania finansowego wsparcia. Często mają również problemy formalne, zarówno na etapie pozyskiwania funduszy, jak i realizacji i rozliczania projektu. Badani podkreślają jednak, że trudno wskazać tutaj ogólny profil opolskiego przedsiębiorcy, ponieważ każda firma ma inne potrzeby, cele i sposoby zachowywania stabilnej sytuacji finansowej. Wyrazili również opinię, że sukces bądź porażka przy realizacji projektu zależy w dużym stopniu od tego, czy dana firma współpracuje z agencją consultingową. Za centrum inżynierii finansowej uznano więc Opole, gdzie działają najlepsze i największe firmy consultingowe z całego województwa, napędzające aktywność w pozyskiwaniu środków finansowych i dbających o prawidłowy przebieg realizacji projektu. 76

77 Pracownicy funduszy, zapytani o zainteresowanie inżynierią finansową, prezentują bardzo odmienne opinie. Pojawiło się stanowisko, że przedsiębiorcy wstrzymują wszelkie działania inwestycyjne, ponieważ odczuwają skutki postępującego kryzysu gospodarczego. Zachwiania rynkowe, tak ostatnio popularne, negatywnie wpływają na chęć pozyskania zewnętrznego kapitału, o czym świadczy cytat: Przy obecnych zachwianiach gospodarczych, nie tylko w Polsce, zbliżającym się kryzysie, o którym wszyscy mówią i kryzysie istniejącym na Zachodzie, zauważamy spadek zainteresowania pożyczkami i bardzo duże spowolnienie. (R1) Pojawiły się również opinie, że zainteresowanie przedsiębiorców wsparciem z funduszy jest dość niskie, ponieważ projekt znajduje się w początkowej fazie wdrażania i informowania, że istnieją takie formy wsparcia: Nie można powiedzieć, żeby zainteresowanie pożyczkami było wysokie. Znajduje się ono raczej na poziomie między niższym a średnim. (R3) Jedna z badanych instytucji zaprezentowała jednak zupełnie odmienne stanowisko, zgodnie z którym oferowane w ramach projektu wsparcie cieszy się bardzo dużym zainteresowaniem ostatecznych odbiorców. Wszystkie środki przeznaczone do dystrybucji zawsze są całkowicie wykorzystywane i trafiają do przedsiębiorców, co wyraża cytat: Zainteresowanie naszymi pożyczkami jest coraz większe, klientów nam nie brakuje i nie musimy się za bardzo reklamować. (R2) Respondenci są jednak zgodni, że zainteresowanie inżynierią finansową będzie stopniowo wzrastać. Organizowane są szkolenia i akcje promocyjne w postaci roznoszenia ulotek i umieszczania billboardów, by szerzyć świadomość istnienia korzystniejszych dla przedsiębiorcy rozwiązań. Komercyjne instytucje finansowe z województwa opolskiego także oceniają zainteresowanie inżynierią jako raczej wysokie. 77

78 Wykres 17. Zainteresowanie przedsiębiorców inżynierią finansową według instytucji finansowych województwa opolskiego. Zainteresowanie przedsiębiorców inżynierią finansową. 5% 5% 23% 32% 36% Zdecydowanie wysokie Raczej wysokie Trudno powiedzieć Raczej niskie Zdecydowanie niskie Opracowanie własne na podstawie wywiadów CATI przeprowadzonych wśród instytucji finansowych województwa opolskiego. N = % badanych instytucji ocenia, że zainteresowanie inżynierią finansową jest wysokie, z czego 36% postrzega je jako raczej wysokie, natomiast 5% jako zdecydowanie wysokie. 23% respondentów ocenia zainteresowanie przedsiębiorców zwrotnymi instrumentami finansowymi jako raczej niskie. Aż 32% wybrało odpowiedź trudno powiedzieć, nie dysponując odpowiednią wiedzą, sygnałami od przedsiębiorców, informacjami o projektach czy znajomością trendów finansowych. Świadczy to o tym, że inżynieria finansowa wciąż jest w początkowej fazie rozwoju, a brak świadomości o jej istnieniu leży zarówno po stronie przedsiębiorców, jak i instytucji finansowych. W skali ogólnopolskiej, 54% badanych instytucji finansowych ocenia zainteresowanie inżynierią jako wysokie, z czego 42% postrzega je jako raczej wysokie, a 12% jako bardzo wysokie. Zapotrzebowanie na instrumenty zwrotne będzie jednak rosnąć zdaniem badanych. 85% respondentów ocenia, że zapotrzebowanie na inżynierię w ciągu najbliższych 3-5 lat będzie większe, z czego 62%, opisuje je jako raczej większe, a 23% jako zdecydowanie większe, niż obecnie. Wnioski: Po preferencyjne pożyczki i poręczenia najczęściej zgłaszają się firmy mikro i małe, a także dopiero rozpoczynające działalność. Są to również firmy działające od kilku lat, które chcą się rozwinąć bądź poszerzyć zakres usług. Zaostrzone reguły uzyskania środków powodują jednak, że główny odbiorca docelowy sektor MŚP często nie otrzymuje pomocy 78

79 finansowe. Wewnętrzne zabezpieczenia beneficjentów, chroniące środki publiczne, ograniczają zakładane i oczekiwane wsparcie MŚP, a liczną grupą ostatecznych odbiorców stają się przedsiębiorstwa średnie. Inżynieria finansowa jest efektywniejsza ekonomicznie dla przedsiębiorcy niż produkty oferowane przez komercyjne instytucje finansowe, jednak wielu z nich nie radzi sobie z terminową spłatą należności. Problemy z płatnością spotykają najczęściej podmioty jednoosobowe i te, które dopiero rozpoczynają działalność. Najczęstszymi przyczynami wskazanych trudności są nieopłacane przez klientów firmy faktury oraz zbyt optymistyczne założenia, jakie przedsiębiorca poczynił na etapie wnioskowania. Efektem udzielonego dotychczas wsparcia jest szereg inwestycji, takich jak zakup nowych maszyn, pojazdów czy sprzętów, jak i długofalowe plany napędzające rozwój przedsiębiorstwa. Szczególnie dużo udało się zdziałać dla branży motoryzacyjnej, medycznej, handlowej, produkcyjnej, a także spożywczej. Za bardziej ryzykowne branże, gdzie trudniej było osiągnąć zadowalający efekt udzielonego wsparcia, uznano budownictwo i transport. Pozytywne efekty oddziaływania inżynierii finansowej zauważają też samo pośrednicy finansowi, którzy poszerzyli ofertę i pomogli zrealizować szereg inwestycji w regionie. Zainteresowanie przedsiębiorców mechanizmami zwrotnymi postrzegane jest jako niskie bądź średnie przez beneficjentów z krótszym stażem na rynku usług finansowych i jako zdecydowanie zadowalające przez pośredników mających za sobą wieloletnią działalność. Niepokojącym zjawiskiem jest niski poziom wiedzy ekonomicznej nie tylko wśród przedsiębiorców, lecz także młodzieży, co skutkuje niską świadomością dostępnych na rynku możliwości rozwoju firmy oraz brakiem aktywnych, przedsiębiorczych postaw. Zamiast inwestować przy użyciu zewnętrznego kapitału, częściej odkładają przedsięwzięcie w czasie, by zrealizować je z środków własnych. Zwiększenie potencjału rynku finansowego i wzrostu gospodarczego jest z tym zjawiskiem silnie związane, dlatego zaleca się wspierać działania mające na celu edukację ekonomiczno-finansową mieszkańców województwa opolskiego. 79

80 6. Ocena funkcjonowania instrumentów inżynierii finansowej, w szczególności inicjatywy JEREMIE, na przykładzie innych województw. Pracownicy funduszy pożyczkowych i poręczeniowych z województwa opolskiego są zdania, że każda inicjatywa służąca wsparciu przedsiębiorczości, poszerza możliwości i zapełnia kolejną lukę finansową na rynku. Ponadto, dzięki nowym przedsięwzięciom, przedsiębiorca ma większy wybór i może skuteczniej dopasować ofertę do swoich potrzeb. Dlatego też polityka regionalna powinna zmierzać do zapewnienia jak najszerszych możliwości w tym zakresie, podejmując stosowne inicjatywy. Pojawiło się jednak także odmienne stanowisko, zgodnie z którym wdrażanie projektów w ramach programów unijnych wymaga czasu i pokonania wielu trudności. Fundusze działające obecnie w ramach RPO WO dopiero niedawno zyskały mocniejszą pozycję na regionalnym rynku finansowym, gdyż wypracowanie przez nie bazy klientów było procesem niezwykle czasochłonnym. Każda kolejna podobna inicjatywa będzie trudniejsza do wdrożenia, ponieważ wymaga od przyszłych beneficjentów jeszcze większych starań, by przebić się z ofertą. Pojawiła się również obawa, czy przedsiębiorstwa potrzebują dodatkowych funduszy w ramach kolejnych inicjatyw, takich jak JEREMIE. Obecne zainteresowanie inżynierią oceniane jest często jako niskie bądź średnie, więc należy wziąć pod uwagę możliwość wygenerowania zbyt dużej puli środków na zaspokojenie potrzeb przedsiębiorców. Są też opinie, że wprowadzenie nowych źródeł finansowania przedsiębiorczości zaostrzy konkurencję między podmiotami oferującymi mechanizmy inżynierii finansowej. Proponuje się dokładne zbadanie potrzeb i możliwości rynku w celu precyzyjnego ustalenia skali zapotrzebowania na nowe inicjatywy: W pierwszej kolejności należy zbadać rynek - ilu jest przedsiębiorców, jaki jest ich profil i czego tak naprawdę oczekują, bo jeśli ktoś ma kilka kredytów i pożyczek, to żadnego kolejnego zobowiązania już nie zaciągnie. (R3) Inicjatywa JEREMIE nie znajduje pełnej akceptacji także ze strony kadry zarządzającej RPO WO Została już wdrożona w pięciu województwach, jednak doświadczenia z jej wprowadzenia świadczą o początkowym, raczkującym charakterze przedsięwzięcia. Spodziewane efekty nie znalazły potwierdzenia w rzeczywistości, co sprawia, że poniesione wysiłki i nakłady finansowe nie są adekwatne do osiągniętych celów. Taka sytuacja ma miejsce nie tylko w przypadku inicjatywy JEREMIE, lecz także JESSICA, które Komisja Europejska wiązała z dużym sukcesem. Proces oceny inicjatywy JEREMIE rozpoczął się w województwie opolskim od analizy kosztów jej wdrożenia, które okazały się zbyt wysokie, jak na obecne możliwości finansowe. Potwierdzili to także zewnętrzni eksperci, zwracając uwagę na nieopłacalność inicjatywy w aspekcie finansowym. Ponadto, spodziewano się, że poniesione nakłady nie pociągną za sobą zadowalających efektów, co wyrażają następujące cytaty z wywiadu: Nas nie stać i szkoda nam było pieniędzy, które efektywnie mogą wykorzystać przedsiębiorcy, na opłacanie pośredników na poszczególnych szczeblach. (R7) Biorąc pod uwagę koszty, które musieliśmy ponieść, to wejście inicjatywy JEREMIE jest kompletnie nieopłacalne z punktu widzenia naszego najmniejszego województwa. (R7) 80

81 Zbyt wysokie koszty to nie jedyny powód nieco sceptycznego podejścia do inicjatywy JEREMIE. Badani zwrócili bowiem uwagę na długotrwałe procedury niezbędne do jej wdrożenia oraz czas potrzebny na dotarcie funduszy do ostatecznego odbiorcy, co potwierdza wypowiedź: Biorąc pod uwagę, jak długo trwały procedury uruchomienia inicjatywy JEREMIE i jak długo trzeba było czekać, żeby te środki mógł otrzymać przedsiębiorca, to w tym czasie nasz beneficjent zaczynał obrót środkami. (R7) Wdrażanie inicjatywy w innych województwach przypominało, zdaniem badanych, wzajemną ich naukę w tym zakresie. Podejmowano wspólny wysiłek, by wdrożyć JEREMIE przy jak największej jego efektywności, jednak inicjatywa wciąż jest w fazie początkowej. Lepszym pomysłem, zdaniem badanych, jest wspieranie beneficjentów Działania 1.2 Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata i zwiększanie puli środków na inżynierię finansową w województwie opolskim w ramach tego programu. Pojawiła się również kwestia rozbieżności założeń inicjatywy JEREMIE z rzeczywistymi działaniami, dostrzeżona przez beneficjentów i ekspertów. Korzyścią inicjatywy, podkreślaną przez Komisję Europejską, była możliwość pozyskiwania przez managera funduszu powierniczego środków do inwestowania w pośredników nie tylko z programów operacyjnych. Wtedy do pośredników, a ostatecznie do przedsiębiorstw, trafiłby większy strumień finansowy. Sytuacja praktyczna została opisana w następującej wypowiedzi: Wiemy z praktyki od innych województw, które wdrożyły JEREMIE, że managerowie funduszu powierniczego nie pozyskiwali żadnych środków, niż tylko środki z programu operacyjnego. (R4) Uczestnicy badania sceptycznie oceniają inicjatywę JEREMIE na obecnym etapie jej funkcjonowania. Obecnie nie zachęca do tego koszt jej wdrożenia, przekraczający możliwości województwa opolskiego, a także efekt poniesionych wysiłków. Praktyka innych województw w tym zakresie pokazała liczne trudności podczas wdrażania przedsięwzięcia i rozbieżności pomiędzy planowanym celem, a osiągniętym rezultatem. Doświadczenia pośredników finansowych z innych województw powinny stać się podstawą do opracowywania skutecznych i efektywnych rozwiązań w następnej perspektywie finansowej. Instytucje oferujące mechanizmy zwrotne w Polsce korzystnie oceniają proces zastępowania unijnych dotacji preferencyjnymi pożyczkami, co pozostaje w sprzeczności z opiniami instytucji finansowych w województwie opolskim, które negatywnie oceniły stopniowe zastępowanie unijnych dotacji zwrotnymi mechanizmami finansowymi. Obawiają się mniejszego zainteresowania ze strony przedsiębiorców oraz mniejszej atrakcyjności nowych rozwiązań, wymagających spłaty pozyskanych środków, dlatego nie włączają ich do swojej oferty. Taki zamiar w ciągu 3-5 lat zadeklarowało 36% instytucji finansowych działających na terenie województwa opolskiego, co jest kolejnym dowodem traktowania inżynierii finansowej z dystansem i większego zaufania do powszechnego systemu dotacyjnego. 81

82 Wykres 18. Ocena polityki Unii Europejskiej zmierzającej do zastąpienia dotacji inżynierią finansową deklarowana przez pośredników finansowych w Polsce. Ocena zastąpienia dotacji zwrotnymi instrumentami finansowymi. 11% 26% 14% 49% Zdecydowanie pozytywna Raczej pozytywna Trudno powiedzieć Raczej negatywna Zdecydowanie negatywna Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Pośrednicy finansowi, oferujący przedsiębiorcom instrumenty inżynierii finansowej, oceniają politykę Unii Europejskiej pozytywnie taką opinię wyraziło 63% badanych, z czego 49% ocenia wskazane działanie jako raczej pozytywne, a 14% jako zdecydowanie pozytywne. 26% respondentów postrzega stopniowe odchodzenie od systemu dotacyjnego na rzecz instrumentów zwrotnych jako zjawisko raczej negatywne. Może to być skutkiem przywiązania do dotacji zarówno ze strony pośredników, jak i przedsiębiorców, a także przekonania, że te dwa modele powinny funkcjonować równolegle, realizując odmienne potrzeby ostatecznych odbiorców. 11% badanych nie potrafiło podać jednoznacznej odpowiedzi, dostrzegając zarówno pozytywne aspekty odejścia od dotacji, jak i kwestie wątpliwe i problematyczne. 82

83 Wykres 19. Główne zalety zastąpienia dotacji inżynierią finansową według pośredników finansowych w Polsce. Główne zalety zastąpienia systemu dotacji inżynieriią inansową. Zwiększenie liczby podmiotów, które mogą otrzymać wsparcie 49% Efektywniejsze wykorzystanie środków unijnych 40% Ułatwienie dostępu do finansowania MŚP 23% Możliwość budowania trwałej polityki finansowej Dywersyfikacja ryzyka finansowego 17% 17% Poszerzenie oferty w instytucjach pośrednictwa 11% Inne 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Główną zaletą, zdaniem badanych pośredników finansowych, zastąpienia dotacji bezzwrotnych mechanizmami inżynierii finansowej jest zwiększenie liczby podmiotów, które mogą otrzymać wsparcie takiej odpowiedzi udzieliło 49% badanych. Najczęściej wskazywana zaleta pokrywa się z misją systemu zwrotnego, jaką jest umożliwienie dostępu do finansowania zewnętrznego takim podmiotom, które napotykały liczne bariery w instytucjach komercyjnych. 40% respondentów podało także, że upowszechnienie mechanizmów finansowania zwrotnego oznacza efektywniejsze wykorzystanie środków unijnych. Następnie badani zwracali uwagę na kwestię ułatwienia dostępu do finansowania mikro, małym i średnim przedsiębiorstwom i stanowią oni 23% badanej grupy. Do najmniej licznych odpowiedzi należy dywersyfikacja ryzyka finansowego (17%), możliwość budowania trwałej polityki finansowej (17%) i poszerzenie oferty w instytucjach pośrednictwa (11%). 83

84 Wykres 20. Główne wady zastąpienia dotacji inżynierią finansową według pośredników finansowych w Polsce. Gówne wady zastąpienia systemu dotacji inżynierią finansową. Mniejsza atrakcyjność dla przedsiębiorstw 60% Mniejsze zainteresowanie ze strony przedsiębiorców 46% Brak bezpośredniego zasilenia kapitałowego 20% Wysoka sprawozdawczość 17% Skomplikowane procedury aplikacyjne 14% Inne 3% 0% 20% 40% 60% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Główną wadą zastąpienia systemu dotacyjnego inżynierią finansową w opinii pośredników finansowych oferujących inżynierię jest mniejsza atrakcyjność dla przedsiębiorstw, co zadeklarowało aż 60% badanych. Wśród pośredników panuje przekonanie, że inżynieria jest efektywnym rozwiązaniem pomagającym racjonalnie dysponować środkami unijnymi, zwracają jednak uwagę na fakt, iż przedsiębiorcy przyzwyczaili się do dotacji i często rezygnują ze wsparcia przy odkryciu, że trzeba będzie je zwrócić. Stąd też wynika kolejna powszechnie zauważona wada, a mianowicie mniejsze zainteresowanie przedsiębiorców instrumentami inżynierii finansowej, którą wskazało 46% respondentów. Częściej pytają o dotacje, niż o inżynierię, obawiają się wszelkich zobowiązań mogących naruszyć płynność finansową przedsiębiorstwa. 20% badanych zwróciło ponadto uwagę na brak bezpośredniego zasilenia kapitałowego, które ich zadaniem stanowi również istotną wadę całego systemu. Co ciekawe, badani beneficjenci przywiązują mniejszą wagę do procedur aplikacyjnych, które powszechnie uważane są za skomplikowane i czasochłonne oraz wysokiej sprawozdawczości, która również jest charakterystyczna dla mechanizmów finansowania zwrotnego. Wysoką sprawozdawczość, jako wadę zastąpienia dotacji inżynierią finansową, wskazało 17% respondentów, natomiast skomplikowane procedury aplikacyjne 14%. 84

85 Wykres 21. Źródła finansowania instrumentów inżynierii finansowej przez pośredników finansowych w Polsce. Źródła finansowania instrumentów inżynierii finansowej. Regionalny Program Operacyjny 74% Inicjatywa JEREMIE 14% System poręczeń dla MŚP (SMEG) 6% Inicjatywa JESSICA 3% Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 0% Inne 11% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w całej Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Najwięcej badanych instytucji finansowych działa w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych i stanowią oni aż 74% badanej grupy, co może wynikać z faktu, iż inne inicjatywy realizowane są tylko w niektórych województwach. Inicjatywa JEREMIE realizowana jest przez 14% uczestników badania, system poręczeń SMEG przez 6%, natomiast jedynie 3% respondentów wskazało inicjatywę JESSICA. 11% badanych podało, że są w trakcie realizacji niezaproponowanych na liście odpowiedzi projektów, natomiast żaden z badanych nie wskazał realizacji Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. 85

86 Wykres 22. Formy wsparcia finansowego oferowane przez pośredników finansowych w Polsce. Formy oferowanego przedsiębiorcom wsparcia finansowego. Pożyczki 63% Poręczenia kredytowe 43% Kredyty 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w całej Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Najpopularniejszą formą wsparcia oferowaną przedsiębiorcom przez uczestniczących w badaniu instytucji finansowych jest pożyczka, którą wskazało 63% respondentów. Mniejszą popularnością cieszą się poręczenia kredytowe, których udziela 43% badanych. Jedynie 3% badanych instytucji zajmuje się również udzielaniem kredytów. 86

87 Wykres 23. Wspieranie MŚP będących w strefie luki finansowej przez pośredników finansowych w Polsce. Wspieranie MŚP znajdujące się w strefie luki finansowej. 40% 20% 40% Tak Nie Brak odpowiedzi Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Brak odpowiedzi: 9. Po 40% badanych wskazało, że wspiera przedsiębiorstwa, które znajdują się w strefie luki finansowej. Taki sam odsetek badanych nie wspiera przedsiębiorstw, będących w strefie luki finansowej. 20% respondentów nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie, co może wynikać z nieznajomości tego pojęcia. Wykres 24. Zamiar skorzystania z inżynierii finansowej przez pośredników finansowych w Polsce w ciągu 2-5 lat. Zamiar skorzystania z inżynierii finansowej w perspektywie 3-5 lat. 6% 20% Tak 74% Nie Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Brak odpowiedzi: 9. 87

88 Pozytywnie należy postrzegać fakt, że zdecydowana większość obecnych beneficjentów programów unijnych ma zamiar ponownie skorzystać z możliwości dystrybucji instrumentów inżynierii finansowej. Taką gotowość zadeklarowało 74% zapytanych pośredników, co pozwala przypuszczać, że są zadowoleni z funkcjonowania projektów, osiągniętych efektów i nowego systemu wspierania przedsiębiorczości. Tylko 6% badanych nie zamierza korzystać z instrumentów inżynierii finansowej w ciągu najbliższych kilku lat. 20% pośredników nie wyraziło jasnego stanowiska w tej kwestii. Wykres 25. Źródła finansowania instrumentów zwrotnych przez pośredników finansowych w ciągu najbliższych 3-5 lat. Źródła finansowania instrumentów zwrotnych w ciągu najbliższych 3-5 lat. RPO 69% Inicjatywa JEREMIE 20% Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 14% Inicjatywa JESSICA 6% System Poręczeń dla MŚP (SMEG) 3% Inne 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Najwięcej beneficjentów zamierza skorzystać w najbliższych latach z inżynierii finansowej w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych i stanowią oni 69% badanych, co oznacza spadek zainteresowania w porównaniu z obecną perspektywą finansową. Wzrasta natomiast zainteresowanie inicjatywą JEREMIE w tej perspektywie korzysta z niej 14% badanych pośredników, natomiast, zgodnie z deklaracjami, w następnych latach chciałoby ją wdrażać 20% zaproszonych do badania instytucji. Podobnie jest w przypadku inicjatywy JESSICA obecnie tylko 3% instytucji jest w nią zaangażowanych, jednak w najbliższych latach liczba jej beneficjentów uczestniczących w badaniu ma się zwiększyć do 6%. Nadal oznacza to jednak małe zainteresowanie wskazaną inicjatywą, która realizowana jest, podobnie jak JEREMIE, tylko w kilku województwach. System Poręczeń dla MŚP (SMEG), który obecnie realizuje 6% badanych, w następnych latach planuje wdrożyć 3% 88

89 respondentów, co oznacza spadek zainteresowania tego typu inicjatywą. Z innych inicjatyw związanych z inżynierią finansową zamierza skorzystać tylko 3% badanych instytucji. Wykres 26. Korzyści inżynierii finansowej. dla instytucji finansowych, wynikające z oferowania instrumentów Korzyści wynikające z oferowania instrumentów inżynierii finansowej. Poszerzenie oferty 54% Uzyskanie przewagi konkurencyjnej 23% Zwiększenie prestiżu 20% Zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności poprzez gwarancje w ramach programów 17% Silniejsza pozycja pośrednika na rynku innowacyjnych firm 9% Możliwość finansowania inwestycji o większym poziomie ryzyka 9% Ekspansja na nowy rynek 6% Inne 3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Główną korzyścią wynikającą z oferowania instrumentów inżynierii finansowej jest, w opinii badanych instytucji finansowych, poszerzenie swojej oferty. Takiej odpowiedzi udzieliło 54% respondentów. Zdecydowanie mniej badanych zwróciło uwagę na kwestię uzyskania przewagi konkurencyjnej dzięki wdrożeniu instrumentów (23%) oraz zwiększenia prestiżu instytucji dzięki wspieraniu MŚP w ramach inicjatyw unijnych (20%). 17% respondentów uznało za korzyść zmniejszenie ryzyka prowadzonej działalności poprzez gwarancje w ramach programów, natomiast do najmniej licznych odpowiedzi zalicza się silniejszą pozycję na rynku innowacyjnych firm (9%), 89

90 możliwość finansowania inwestycji o mniejszym poziomie ryzyka (9%) oraz ekspansję na nowy rynek (6%). Wykres 27. Czynniki decydujące o atrakcyjności inżynierii finansowej według pośredników finansowych w Polsce. Czynniki decydujące o atrakcyjności inżynierii finansowej. Korzystne warunki cenowe wsparcia finansowego 60% Długi okres kredytowania MŚP 23% Przejrzyste procedury aplikacyjne 20% Niski wymagany wkład własny MŚP 20% Inne 6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. 60% badanych uważa, że najważniejszym czynnikiem decydującym o atrakcyjności inżynierii finansowej są korzystne warunki cenowe wsparcia finansowego. Pożyczki i poręczenia charakteryzują się niższym oprocentowaniem, niż w komercyjnych instytucjach bankowych, co stanowi w oczach przedsiębiorców główną zaletę inżynierii finansowej. Mniejszy, oscylujący na podobnym poziomie odsetek odpowiedzi zanotowały takie czynniki, jak długi okres kredytowania MŚP w przedziale 5-10 lat (23%), niski wymagany wkład własny MŚP (20%) oraz przejrzyste procedury aplikacyjne (20%). 90

91 Wykres 28. Czynniki warunkujące zapotrzebowanie pośredników finansowych w Polsce na instrumenty zwrotne w perspektywie najbliższych 3-5 lat. Czynniki warunkujące zapotrzebowanie na inżynierię finansową w ciągu 3-5 lat. Ułatwienie finansowania dla MŚP 54% Zwiększone zapotrzebowanie MŚP na kredyty 29% Ulepszenie procedur w zakresie szacowania wiarygodności finansowej MŚP Możliwość zwiększonej ekspansji 17% 17% Możliwość przekazania części ryzyka kredytowego 11% Prestiż wynikający ze współpracy w zakresie finansowania MŚP w ramach UE Zdobycie silnej pozycji na rynku innowacyjnych firm 6% 6% Uzyskanie przewagi konkurencyjnej 0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Wyniki nie sumują się do 100%, ponieważ badani mogli wskazać więcej niż 1 odpowiedź. Najważniejszym czynnikiem wpływającym na zapotrzebowanie na instrumenty inżynierii finansowej w ciągu najbliższych lat jest ułatwienie finansowania dla MŚP, co wskazało 54% badanych. Kolejnym czynnikiem, podanym przez 29% respondentów, jest zwiększone zapotrzebowanie MŚP na kredyty. 17% badanych pośredników finansowych wskazało takie czynniki, jak możliwość zwiększonej ekspansji instytucji oraz ulepszenie procedur w zakresie szacowania wiarygodności finansowej MŚP. Najmniej respondentów wybrało takie czynniki, jak prestiż wynikający ze współpracy w zakresie finansowania MŚP w ramach Unii Europejskiej (6%) i zdobycie silnej pozycji na rynku innowacyjnych firm (6%), nikt nie wskazał natomiast możliwości uzyskania przewagi konkurencyjnej. 91

92 Wykres 29. Wielkość przedsiębiorstw najczęściej korzystających z inżynierii finansowej według pośredników finansowych w Polsce. Wielkość przedsiębiorstw najczęściej korzystających z inżynierii finansowej. 12% 88% Mikro Małe Średnie Duże Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Brak odpowiedzi: 9. Z instrumentów inżynierii finansowej najczęściej korzystają firmy mikro, co zadeklarowało 88% badanych. 12% respondentów za głównych odbiorców systemu zwrotnego uznaje firmy małe. Nie odnotowano natomiast wskazań na firmy średnie oraz duże. 92

93 Wykres 30. Faza rozwoju przedsiębiorstw najczęściej korzystających z inżynierii finansowej według pośredników finansowych w Polsce. Faza rozwoju przedsiębiorstw najczęściej korzystających z inżynierii finansowej. 12% 23% Faza start-up lub seed (w ciągu 1 roku funkcjonowania firmy) 65% Faza startu lub ekspansji (między 2 a 4 rokiem funkcjonowania firmy Faza dojrzałości (powyżej 5 roku funkcjonowania) Opracowanie własne przygotowane na podstawie wywiadów CAWI z pośrednikami finansowymi w Polsce. N=35. Brak odpowiedzi: 9. Najliczniejszą grupą odbiorców pod względem stażu na rynku są firmy w fazie startu lub ekspansji, czyli takie, które działają od 2 do 4 lat. Tę grupę wskazało 65% badanych beneficjentów. 23% respondentów uważa natomiast, że z inżynierii finansowej korzystają głównie firmy w fazie początkowej, określanej jako start up bądź seed, które działają na rynku nie dłużej niż 1 rok. Tylko 12% badanych wskazało, że najliczniejszą grupą odbiorców pod względem stażu są firmy w fazie dojrzałości, funkcjonujące na rynku ponad 5 lat. 93