Józef Wolski Historia powszechna staroŝytność

Transkrypt

1 Józef Wolski Historia powszechna staroŝytność

2 Wstęp Historia staroŝytna - pojęcie - zakres terytorialny i chronologiczny Odkąd Gdańszczanin F. Klüver (Cluverius) wprowadził w Xvii w. do nauki termin historia antiqua jako odrębną część dziejów, obejmowano nią historię najdawniejszych państw, od najstarszego, za jakie wtedy uwaŝano Egipt, aŝ do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. Ta ostatnia data była jednak najzupełniej umowna. W jej miejsce wysuwano inne, np. panowanie cesarza Justyniana (połowa Vi w.), który podjął ostatnią próbę odzyskania zachodnich połaci państwa, czy nawet najazd Arabów (początki Vii w.); przesuwano ją równieŝ do przełomu Iii i Iv w. n.e., kiedy działalność reformatorska Dioklecjana i Konstantyna W. zapoczątkowała nową fazę w dziejach cesarstwa. Przy ustaleniu tej periodyzacji posłuŝono się faktami z zakresu historii politycznej, tym teŝ tłumaczy się dowolność wyboru daty końcowej staroŝytności. JednakŜe w ostatnich dziesiątkach lat przy wyznaczaniu końca staroŝytności zaczęto się posługiwać nowymi kryteriami, które wiąŝą się z lepszym poznaniem dziejów antycznych dzięki stałemu odkrywaniu, na skutek badań wykopaliskowych, nowych źródeł, zarówno pisanych, jak i materialnych. PołoŜenie nacisku na historię społeczeństw, a nie państw, włączyło w obręb historii staroŝytnej najstarsze, jeszcze przedpaństwowe stadia dziejów ludzkości, dawniej zaliczane do prahistorii głównie dlatego, Ŝe ich rekonstrukcja opierała się na zabytkach kultury materialnej. Powstanie bowiem państw zwykle łączyło się z wynalezieniem pisma, pojawieniem się dokumentów. W związku z tym nowym ujęciem uległ przesunięciu początek dziejów staroŝytnych, aczkolwiek z róŝnych względów, o czym będzie mowa poniŝej, nauka nie mogła w tej kwestii wypowiedzieć się definitywnie. PołoŜenie nacisku na przeobraŝenia społeczne wyznaczyło równieŝ kres dziejów staroŝytnych na schyłek Iv w. n.e., kiedy to w obrębie społeczeństwa antycznego pojawiły się formy zwiastujące nadejście feudalizmu. Zasadę, jaką kierowano się przy ustaleniu granic chronologicznych, zastosowano równieŝ przy wyznaczaniu zasięgu terytorialnego staroŝytności. Wychodząc bowiem z podanych powyŝej załoŝeń wydawało się rzeczą słuszną, by wbrew tradycyjnemu ujęciu, zamykającemu dzieje staroŝytne w ramach M. Śródziemnego i Bliskiego Wschodu, głównie Egiptu i Azji Przedniej do Indusu, rozszerzyć je na tereny Środkowego i Dalekiego Wschodu, a nawet na Afrykę i Amerykę. Niedostateczny jednak stan badań, zwłaszcza archeologicznych, na wymienionych obszarach oraz słabsze związki z europejskimi centrami kulturalnymi przemawiają za zacieśnieniem ram terytorialnych staroŝytności do tradycyjnych terenów, tj. Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu; historia Indii i Chin, choćby ze względu na nieprzerwaną ciągłość do naszych czasów, wymaga krótkiego omówienia. Wstęp do czwartego wydania Wydanie obecne, czwarte z kolei (poprzednie: 1965, 1971, 1979Ď) jest poszerzone i uzupełnione w stosunku do wydania drugiego, wydanie trzecie bowiem było prawie niezmienionym przedrukiem wydania drugiego. W ostatnim dziesięcioleciu dokonany został powaŝny postęp badawczy w wielu dziedzinach, postulujący wprowadzenie nowych względnie wprowadzenie uzupełnionych sformułowań do tekstu. Wydało się jednak rzeczą słuszną utrzymanie zasadniczego podejścia do procesu historycznego preferującego uchwytne etniczne zespoły społeczeństw staroŝytnych, zwłaszcza na Bliskim Wschodzie, a nie konstrukcji społecznych. Nauka nie dysponuje w tej sferze zagadnień dostateczną podstawą źródłową, budzące się wątpliwości w związku z trudnościami interpretacyjnymi źródeł nakazują duŝą ostroŝność przy rekonstrukcji tak złoŝonego procesu historycznego. ToteŜ uwzględniając nowe osiągnięcia nauki starano się utrzymać tok wykładu w dotychczasowych ramach zakreślonych w poprzednich wydaniach. W pewnych partiach autor uwzględnił w większym stopniu, aniŝeli to było moŝliwe w poprzednich wydaniach, własne wyniki badawcze, uznane przez krytykę i wprowadzone do nauki światowej. PowaŜnie rozbudowana została bibliografia, obok najcelniejszych pozycji literatury obcojęzycznej szczególną uwagę poświęcono ksiąŝkowym publikacjom polskich autorów, jak równieŝ tłumaczeniom na język polski dzieł historyków zagranicznych. Natomiast cytowano tylko nieliczne, szczególnie waŝne pozycje z czasopism. Materiał ilustracyjny i tabele nie uległy zmianie, a tylko mapy, zarówno tekstowe jak

3 załącznikowe, zostały przeredagowane zgodnie z nowymi załoŝeniami wprowadzonymi przez Wydawnictwo Naukowe PWN, uzgodnionymi z autorem. StaroŜytny Wschód Chronologia orientalna Brak jednolitego systemu chronologicznego, jednej powszechnej przyjętej ery, i fragmentaryczność zachowanych źródeł chronologicznych utrudniły opracowanie jednolitego systemu chronologii orientalnej. Szczególnie duŝą trudność stanowił brak zgodności pomiędzy historią Egiptu a Azji Przedniej, brak wyraźnych synchronizmów, które by pozwoliły powiązać dzieje tych obszarów w jedną całość. Na ogół panowała w nauce zgoda co do moŝliwości ustalenia chronologii orientalnej, oczywiście w grubszych zarysach, do połowy Ii tys. p.n.e. Przyjmowano mianowicie dość powszechnie, Ŝe tzw. egipskie Nowe Państwo, tj. Xviii dynastia, powstało ok r. RóŜne powiązania chronologiczne Egiptu z krajami Azji Przedniej, Babilonią, Asyrią, Mitanni, Hetytami, państewkami Syrii, pozwoliły ustalić chronologię Azji Przedniej mniej więcej do 1500 r. p.n.e. RozbieŜności powstały dopiero przy próbie ustalenia starszej chronologii, od połowy Ii tys. wstecz. Większe trudności panowały w dziedzinie chronologii egipskiej. RóŜnice w ocenie trwania poszczególnych dynastii zachodzące z jednej strony pomiędzy Papirusem Turyńskim pochodzącym z Xiii w., niestety uszkodzonym, zawierającym wykaz władców od początków państwa egipskiego aŝ do chwili spisania papirusu, a danymi historyka Manetona, Iii w. p.n.e., dały początek dwóm systemom, tzw. chronologii wydłuŝonej i skróconej. Twórcą pierwszego systemu był angielski badacz Flinders Petrie, który wykorzystał dane chronologiczne Manetona i wyznaczył dla początku państwa egipskiego datę ok r. p.n.e. Autorem drugiego był niemiecki historyk E. Meyer, który opierając się na Papirusie Turyńskim przyjmował dla powstania państwa egipskiego datę ok Istniała nadto chronologia pośrednia. Opierając się mianowicie na tzw. kamieniu z Palermo z okresu V dynastii L. Borchardt przyjmował rok 4240 jako datę powstania państwa egipskiego. W chronologii Azji Przedniej istniała równieŝ tendencja do przesuwania pierwszych państw sumeryjskich na początek Iv tys., ale róŝnice nie były tu tak powaŝne, jak w chronologii egipskiej. Szczególnie jednak trudności w tej dziedzinie wiązały się z wyznaczeniem daty panowania króla Babilonu Hammurapiego. Chronologia bowiem państwa starobabilońskiego stanowiła w źródłach przednioazjatyckich do pewnego stopnia kamień węgielny nie tylko wcześniejszej chronologii babilońskiej, ale i krajów sąsiednich, zwłaszcza Asyrii i nawet Hetytów. W związku z występującymi w tej kwestii rozbieŝnościami zaczęło się budzić przekonanie, Ŝe tylko nowe źródła przynieść mogą definitywne ustalenie chronologii orientalnej. Dodatkowe światło na zagadnienie chronologii rzuciły zabytki archeologiczne, które wprawdzie nie wpłynęły na sprecyzowanie daty, ale pozwalały ustalić, jakie wydarzenie było wcześniejsze, a jakie późniejsze. W świetle synchronizmów archeologicznych system chronologii wydłuŝonej, zresztą traktowanej z duŝym sceptycyzmem, okazał się nierealny. Chronologia skrócona wytrzymała lepiej próbę krytyki, choć i tu zaznaczyły się tendencje rewizjonistyczne. Wskazano mianowicie na astronomiczne czasem daty panowania poszczególnych władców, zwłaszcza egipskich, na moŝliwość ich równoczesnego panowania. W wyniku tych prób system chronologii skróconej opracowany przez E. Meyera uległ dalszej redukcji; dla powstania państwa egipskiego ustalono datę ok System ten, opracowany przez A. Scharffa, zyskał oparcie w chronologii Azji Przedniej, materiał archeologiczny bowiem dał podstawę do wykrycia związków kulturalnych między obu obszarami. Na ugruntowanie takiego ujęcia wywarło decydujący wpływ odkrycie nowych źródeł: listy królów asyryjskich z Chorsabadu, podającej lata panowania poszczególnych władców, zresztą zawierającej pewne luki, oraz tekstów z Mari, stwierdzających współczesność Hammurapiego i króla asyryjskiego Szamszi-Adada I. Dzięki tym znaleziskom moŝna było z duŝym prawdopodobieństwem ustalić datę panowania Hammurapiego na lata , co z kolei umoŝliwiło równieŝ ustalenie chronologii hetyckiej oraz starszej babilońskiej, nadto pierwszych państw sumeryjskich. Zdaje się nie ulegać dziś wątpliwości, Ŝe granicę górną dla chronologii orientalnej stanowią lata ok p.n.e. Wtedy w Mezopotamiii zaczęły się tworzyć pierwsze państwa sumeryjskie, w tym teŝ czasie powstało państwo egipskie. Zaznaczające się ostatnio tendencje do pewnego przesunięcia daty panowania Hammurapiego wstecz nie naruszyły tego

4 zasadniczego schematu chronologii orientalnej. Znalazły one nadto potwierdzenie ze strony fizyki jądrowej. Wyzyskując mianowicie opracowane przez fizyków metody rozkładu węgla promieniotwórczego C 14, jak równieŝ inne, ostatnio opracowane metody, poddano badaniu zabytki organiczne z obszaru kultur orientalnych, uzyskując rezultaty bardzo zbliŝone do ustalonych na podstawie źródeł pisanych i zabytków archeologicznych. Zdaje się więc, Ŝe w dziedzinie chronologii orientalnej nauka, choć nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa, doszła do dość dobrze uzasadnionych wyników. + Rozdział pierwszy.ń StaroŜytny wschód w okresień archaicznym (ok Ď).Ń Formowanie się najstarszychń państw. Azja Przednia. StaroŜytny Wschód w świetleń ostatnich wykopalisk Późne pojawienie się zabytków pisma na Wschodzie, które w Mezopotamii i Egipcie datować moŝna najwcześniej na Iii tys. p.n.e. wzmogło zainteresowanie wynikami badań archeologicznych, by przy ich pomocy zrekonstruować przedpiśmienny okres dziejów Bliskiego Wschodu. Objęły one swym zasięgiem cały Bliski Wschód, zarówno Mezopotamię i Egipt, kraje, na których początkowo skoncentrowały się wysiłki archeologów, jak i Syrię i Palestynę, a dalej Azję Mniejszą i Iran. Dzięki tym pracom wykopaliskowym moŝna w przybliŝeniu ustalić etapy postępującego osadnictwa w postaci zwartych osiedli, dla których wytworzenia się niezbędnym warunkiem było powstanie rolnictwa ok. Vii tys. p.n.e. Dalszym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi społeczeństw stało się oswojenie zwierząt domowych. Tak uzyskana podstawa gospodarcza stworzyła warunki do wytworzenia się rzemiosła, a tym samym do powstania społecznego podziału pracy, choć na pewno jeszcze przez tysiąclecia nie moŝna mówić o zupełnym wydzieleniu się rzemiosła od innych podstawowych gałęzi produkcji, tj. rolnictwa i hodowli. NajwaŜniejszym produktem rzemiosła, świadectwem stałego rozwoju ówczesnych społeczeństw rolniczych, było wynalezienie i rozpowszechnienie ceramiki coraz bardziej doskonalszych typów, co pozwala wysnuć wniosek na temat postępującej specjalizacji. Zjawisko to występujące na całym obszarze Bliskiego Wschodu świadczy o wspólnych cechach jego rozwoju kulturalnego, który najlepiej jest poświadczony w materiale archeologicznym na terenie Mezopotamii. Mezopotamia:Ń warunki naturalne Szczególną rolę Mezopotamii (Międzyrzecza) wiąŝe się z przynoszącymi Ŝyzny muł wylewami rzek Eufratu i Tygrysu w ich dolnym biegu. Jak się zdaje, ten czynnik przyczynił się powaŝnie do powstania na tym obszarze państw-miast o charakterze rolniczym. Elementem dalszym, którego wpływ odbił się ujemnie na historii Mezopotamii, była otwartość jej granic, brak zabezpieczenia zarówno od pustyń Arabii i Syrii, jak gór Iranu i Armenii czy wzdłuŝ rzek od strony Azji Mniejszej. Niebezpieczeństwo zewnętrzne odegrać musiało waŝną rolę w kształtowaniu się Ŝycia kraju, który rozpadał się na trzy regiony: w dolnym biegu Eufratu i Tygrysu znajdował się Sumero-Akad (w tradycji greckiej zwany Babilonią), nad górnym Tygrysem Asyria oraz w łuku środkowego Eufratu Mitanni. Warunki naturalne tych trzech regionów nie były jednakowe, korzystniejsze na południu, gorsze na północy, w Asyrii. Za to północ miała łatwiejszy dostęp do bogactw surowcowych, kamienia budulcowego, którego brak południe zastąpiło wyzyskaniem gliny i produkcją cegły. Otwarte połoŝenie Mezopotamii wpłynęło ujemnie na trwałość wytworzonych tu organizmów państwowych, często niszczonych przez napływ nowych elementów etnicznych. Pozwoliło ono jednak na głębokie i dalekie przenikanie kultury Międzyrzecza, osiągnięć jego zmieniających się w ciągu tysiącleci mieszkańców na obszar całego Wschodu, ułatwiło teŝ państwom na tym terenie budowanie wielkich imperiów. W dziedzinie kultury szczególna rola przypaść miała południowej części Mezopotamii, Babilonii. Badania archeologiczneń w Mezopotamii Rekonstrukcję historii ludów i państw Mezopotamii opierano w nauce do Xix w. na informacjach zawartych w dziełach historyków greckich (Herodot, Ktezjasz, Diodor), w mniejszym stopniu na łacińskich, nadto, dla I tys. p.n.e., na danych Starego Testamentu. Jedyny autor rodzimy, Berossos, Ŝyjący w Iii w. p.n.e., piszący po grecku, traktowany był z nieufnością. Zachowane bowiem fragmenty jego dzieła zawierały dane, które uwaŝano za mało prawdopodobne. Przełom w podejściu i zrozumieniu historii i kultur tego regionu, w ogóle Bliskiego Wschodu, wiązał się z podjęciem badań wykopaliskowych (od 1842 r.), najpierw na terenie dawnej Asyrii, a więc północnej Mezopotamii,

5 nad górnym biegiem Tygrysu i jego dopływami. Dzięki badaniom P. E. Botty, A. H. Layarda, G. Smitha, odkryto nie tylko pogrzebane w nawarstwionych przez tysiąclecia pagórkach, tzw. tell, ruiny miast, świątyń, pałaców i innych zabytków kultury materialnej, ale równieŝ wielką liczbę tabliczek zawierających róŝnego rodzaju dokumenty spisane w piśmie klinowym. Szczególne znaczenie w tej pierwszej fazie prac wykopaliskowych miało odkrycie w staroŝytnej stolicy Asyrii Niniwie bogatej biblioteki króla Assurbanipala (Vii w. p.n.e). Zawarte w niej słowniki, produkt uczoności ówczesnych badaczy, rejestrujących znaczenie poszczególnych słów w róŝnych językach, często juŝ nie uŝywanych w Asyrii tego czasu, ułatwiły w znacznej mierze odczytanie wielojęzycznych tekstów znalezionych nie tylko na terenie Mezopotamii. W wyniku powyŝszych odkryć powstała nowa gałąź wiedzy - asyrologia - której nazwa utrzymała się w nauce, mimo Ŝe późniejsze nieco badania wyznaczyły Babilonii (Dolna Mezopotamia), a więc krainie noszącej w tradycji miejscowej nazwę Sumero-Akadu, a nie Asyrii, przodujące miejsce w kulturze Mezopotamii. Od końca bowiem Xix w. prowadzone na tym terenie prace wykopaliskowe (E. de Sarzec w Tello, staroŝytnym Girsu, błędnie dawniej identyfikowanym z Lagasz), kontynuowane później z wielkim powodzeniem w innych ośrodkach (R. Koldewey w Uruk, L. Woolley w Ur) pozwoliły stwierdzić, Ŝe na tym właśnie obszarze doszło najwcześniej do wytworzenia się najbardziej na Wschodzie rozwiniętej kultury. Pismo i jego odczytanie W czasie prac wykopaliskowych w Mezopotamii znaleziono wielką liczbę zabytków, przede wszystkim tabliczek glinianych, pokrytych pismem, które ze względu na kształt przypominający kliny nazwano pismem klinowym. Uczeni zajmujący się odczytaniem tekstów klinowych stanęli przed zagadką, brak bowiem było jakiegoś tekstu pomocniczego, który stanowiłby punkt zaczepienia i ułatwił przeniknięcie struktury pisma klinowego. Wprawdzie juŝ w 1802 r. H. Grotefend odczytał powaŝną część znaków klinowych perskich, ale jego odkrycie nie dotarło do wiadomości badaczy zajmujących się tym problemem. Momentem zwrotnym, który przyspieszył odczytanie pisma klinowego, było odnalezienie w Behistun, na drodze z Babilonu do Ekbatany w Medii, wielojęzycznego napisu króla perskiego Dariusza I ( Ď). Dzięki Ŝmudnym pracom porównawczym udało się około 1850 r. odczytać tekst perski, później akadyjski, w końcu elamicki tego napisu. W toku dalszych prac wykopaliskowych w Babilonii odnaleziono bardziej archaiczne teksty klinowe napisane w nieznanym języku, a nawet teksty z końca Iv tys. w piśmie obrazkowym, z którego później rozwinęło się pismo klinowe. Rezultatem tych badań było odkrycie nie znanego dotąd ludu Sumerów, w których języku spisane były najstarsze teksty. Prawdopodobnie pierwotne pismo obrazkowe uproszczono - często w widoczny sposób - w pismo klinowe na skutek zastosowania jako materiału pisarskiego glinianych tabliczek, które następnie wypalano. Analiza struktury pisma doprowadziła do stwierdzenia, Ŝe Sumerowie pierwsi zastosowali zasadę fonetycznego utrwalania mowy ludzkiej w formie sylab, zgłosek, wpływając, być moŝe, na wytworzenie się elementów fonetycznych w późniejszym nieco piśmie egipskim. Obok znaków sylabicznych, zgłoskowych, posiadali Sumerowie znaki pojęciowe, ideogramy, wyraŝające całe słowa. Okolicznością utrudniającą odczytanie pisma klinowego, z którą zetknęli się juŝ uprzednio asyrologowie przy odczytywaniu pisma akadyjskiego, rozwiniętego z sumeryjskiego, było występowanie w nim zasady homonimii, polegającej na wieloznaczeniowości tych samych znaków. Liczba znaków, jakie stwierdzono u róŝnych ludów posługujących się pismem klinowym, była róŝna. Podczas gdy pismo Sumerów miało ok. 500 znaków, Semitów na terenie Mezopotamii ok. 300, u Persów przybrało ono charakter bardzo uproszczonego pisma fonetycznego, składającego się tylko z ok. 40 znaków. W kaŝdym razie było to pismo trudne i w najstarszej swej formie dostępne tylko dla garstki pisarzy-specjalistów. Najstarsze kulturyń Mezopotamii W świetle ostatnich badań wykopaliskowych problem powstania najstarszych kultur nad Eufratem i Tygrysem wzbogacony został o nowe ustalenia. Proces zasiedlenia dolin tych rzek, zresztą nie na całej długości, a tylko w pewnych punktach, z których najwaŝniejszy mieścił się nad dolnym biegiem Eufratu, nadto nad środkowym Tygrysem, stwierdzony został juŝ w Vi tys. p.n.e. Prawdopodobnie z Ŝyznych dolin gurskich zachodniego Iranu zaczęły grupy ludności schodzić w

6 aluwialną dolinę rzek i w ciągu długiego czasu potrafiły tu sobie stworzyć warunki niełatwej zresztą egzystencji. Wobec bowiem małej ilości opadów z jednej strony, a sezonowych wylewów obu rzek niosących ogromne ilości mułu, przybierających niekiedy katastrofalne rozmiary z drugiej, narzuciła się ludności konieczność znalezienia właściwych form uŝytkowania ziemi. Podczas gdy nad bezdeszczowym Tygrysem trzeba było stworzyć system irygacyjny, którego znajomość wykształciła się najprawdopodobniej w Iranie czy Azji Środkowej, nad dolnym Eufratem trzeba było uciec się do budowania nietrwałych zresztą tam, wałów i grobli. Wymagały one, podobnie jak kanały irygacyjne, od ludności stałego czuwania nad ich funkcjonowaniem. Ten czynnik wywarł powaŝny wpływ na kształtowanie się społeczeństw i w jego następstwie do wytworzenia się zrębów organizacji państwowych. Najstarsze kultury Elamu Znacznemu poszerzeniu uległa w ostatnich dziesięcioleciach nasza znajomość kraju, występującego w tekstach klinowych z terenu Mezopotamii pod nazwą Elamu, leŝącego na wschód od Dolnej Mezopotamii i zajmującego Ŝyzne doliny rzeczne południowo-zachodniego Iranu. Tutaj juŝ w Iv tys. p.n.e, jak zdaje się wynikać z obserwacji materiału pochodzącego z wielu ośrodków, głównie z Suzy, która miała przez tysiąclecia odegrać rolę waŝnego centrum kraju, oraz z Czoga Zambil, doszło do ukształtowania się bogatej kultury promieniującej, jak wynika z badań ostatnich lat, daleko na wschód od Iranu. W rezultacie przemian, jakie tu się dokonały, doszło w Elamie wcześniej niŝ w Mezopotamii do wytworzenia się pierwszych organizmów państwowych, skupionych głównie około centrum w Suzie, odgrywającego nie tylko rolę administracyjną, ale i kultową. Proces ten uległ na przełomie Iv i Iii tys. p.n.e. załamaniu, jak to wynika z badań archeologicznych, tak Ŝe punkt cięŝkości rozwoju społeczeństw tego regionu przeniósł się do Mezopotamii, w której w ciągu Iii tys. p.n.e. wykształciły się pierwsze państwa. Mezopotamia przed Sumerami Intensywnie prowadzone badania wykopaliskowe na terenie Mezopotamii pozwoliły odtworzyć etapy rozwoju społeczeństw zamieszkujących Dolną Mezopotamię. Etapy te wyznaczone są od Vi tys. p.n.e. rozwojem kultury a nazwane od głównych miejsc występowania najbardziej charakterystycznych znalezisk kulturami Ubajd (dawniej zwaną El Obejd), Uruk i DŜemdet Nasr. Cechą istotną tych kultur było stopniowe wytworzenie się osad typu miejskiego znanych w Iii tys., jak Ur, Uruk, Nippur i połoŝonych bardziej na wschód Girsu i Lagasz. Prawdopodobnie nie było od Vi tys. na tym terenie powaŝniejszych migracji, stąd rosła liczba ludności, dla której rozwijające się rolnictwo, przynoszące dwa zbiory w ciągu roku, dostarczało środków utrzymania. Na tym etapie, ale jaką drogą, tego wobec braku źródeł nie da się ustalić, poczęła się wytwarzać władza państwowa, której zadaniem było czuwanie nad systemem irygacyjnym, osuszanie bagien, pokrywających jeszcze znaczną część obszaru, organizacja siły zbrojnej, zabezpieczenie ośrodka miejskiego przez budowę murów. Aczkolwiek w szczegółach procesu tego nie da się odtworzyć w pełni, to jeden element wysuwa się w powstających miastach wyraźnie na plan pierwszy w świetle materiału archeologicznego. Było nim powstanie świątyń, w ogóle ośrodków kultowych, z czym łączyło się znaczenie kapłanów. Aczkolwiek narastanie tego zjawiska da się stopniowo obserwować w fazach wymienionych kultur, to jednak nabrał on powaŝniejszych rozmiarów w Iii tys., w wyniku pojawienia się na tym terenie ludu, który zgodnie z powszechną opinią zawaŝył w sposób decydujący na wykształceniu się państwowości i kultury Mezopotamii, sięgając swymi wpływami daleko poza jej granice. Byli to Sumerowie. Aczkolwiek nauka, nie dysponując dawniej dostateczną liczbą źródeł, przyjmowała na tym terenie obecność Semitów, czego zresztą w pewnej mierze nie moŝna i dziś wykluczyć, to jednak pojawienie się w Mezopotamii ok r. Sumerów wycisnęło na przeszło tysiąc lat istotne piętno na stosunkach etnicznych tego kraju. Nie byli oni jednak najdawniejszą dającą się etnicznie określić ludnością Dolnej Mezopotamii, nazwy bowiem miejscowe zdają się wskazywać na łączność pierwotnej ludności z sąsiednim Iranem. Struktura więc etniczna Mezopotamii w pierwszym okresie jej historii, podobnie zresztą jak w dalszym przebiegu, była skomplikowana. Sumerowie i ich pochodzenie Odkrycie w tekstach z Tello (staroŝytnym Girsu, dawniej błędnie identyfikowanym z Lagasz) nieznanego języka, a następnie dalsze odkrycia w miastach Nippur, Uruk, Sippar i zwłaszcza Ur, zapoczątkowało nową erę w

7 badaniach nad historią Mezopotamii i w ogóle Wschodu. Jak to wynika z bogatych prac wykopaliskowych podjętych w Lagasz i Ur, autorami tych tekstów byli Sumerowie, nazwa urobiona od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamię. Stworzyli oni wysoką kulturę; jej oddziaływaniu uległ cały staroŝytny Wschód. Niezwykle trudne było odczytanie pisma i zapoznanie się z językiem Sumerów. Mimo ponawianych prób nie udało się jeszcze powiązać go z Ŝadnym ze znanych dotychczas języków; naleŝy on do tzw. języków aglutynujących, w których zmiana czasu czy przypadku dokonuje się za pomocą luźno do tematu doczepionych cząstek. Doniosłość roli Sumerów na Wschodzie zwróciła uwagę badaczy na zagadnienie ich pochodzenia. PoniewaŜ język sumeryjski nie był w tej kwestii pomocny, próbowano na podstawie pozostawionej przez nich tradycji wyjaśnić ich pochodzenie. Pewne mity zdają się wskazywać na to, Ŝe etapem wędrówki Sumerów mogła być Zatoka Perska, wyspa Tilmun, dziś Bahrajn. Ostatnio większe nadzieje wiąŝe się z badaniami prowadzonymi nad tzw. kulturę Indusu. Wysuwane dawniej przypuszczenia, zresztą przyjmowane z duŝą rezerwą, na temat łączności Sumerów z twórcami kultury Indusu o tyle zyskały dziś na wartości, Ŝe jej powstanie przesuwa się obecnie na Iv, a nawet V tys., co pozwala lepiej powiązać powstanie obu kultur. Wprawdzie pismo obrazkowe z terenu kultury Indusu nie zostało jeszcze odcyfrowane, ale czynione są próby wyprowadzenia Sumerów, na podstawie analizy językowej, z grup pamirskotybetańskich. Są to jednak na razie hipotezy, których weryfikacja nie będzie zapewne zbyt prędko moŝliwa, podobnie jak i inne, szukające dla Sumerów pierwotnych siedzib w Wietnamie. Dziś moŝna tyle tylko stwierdzić, Ŝe Sumerowie nie naleŝą do Ŝadnej z grup etnicznych reprezentowanych na terenie Wschodu, jak Semici, Chamici czy Indoeuropejczycy. Społeczeństwo sumerów W świetle najstarszych zabytków materialnych i pisanych naleŝy traktować Sumerów jako niezbyt liczną grupę ludnościową, która dzięki wysokiej kulturze, w toku być moŝe pokojowej infiltracji, zawładnęła Dolną Mezopotamią, wchłonęła częściowo dawną ludność współŝyjąc z ludnością semicką napływającą z Syrii, gdzie juŝ równieŝ w Iii tys. p.n.e. wytworzyła wysoką kulturę. Odtworzenie postępującego procesu przemian społecznych, wiąŝących się z zasiedleniem Mezopotamii i koniecznością utrzymania i konserwacji systemu irygacyjnego, nie jest dziś jeszcze moŝliwe. Cechą istotną tego procesu był stopniowy rozkład ustroju rodowego, wytworzenie się gminy wiejskiej, w której juŝ w Iii tys. doszło do powstania własności prywatnej, będącej w posiadaniu zarówno drobnych rolników, jak i wielkich posiadaczy ziemskich. Prawdopodobnie wcześniej juŝ na plan pierwszy w tworzących się ośrodkach miejskich, zyskujących przewagę nad gminami wiejskimi, wysunęła się świątynia, która stała się nie tylko centrum kultowym, ale równieŝ politycznym i gospodarczym miasta, a najwyŝszy kapłan zapewnił sobie władzę zwierzchnią. Choć procesu tego nie da się w szczegółach zrekonstruować i nie ma pewności, czy występował on na całym obszarze Sumeru, to jednak faktem o wielkim znaczeniu historycznym pozostaje ta tzw. rewolucja urbanistyczna, która podobnie jak poprzednia rewolucja agrarna, dokonała się na Bliskim Wschodzie, wyznaczając mu prymat w tych waŝnych składnikach postępującego procesu historycznego. Świątynia miasta sumeryjskiego nie słuŝyła wyłącznie kultowi. W niej skupiały się liczne agendy miasta, biura, magazyny, warsztaty, jak równieŝ zaleŝna ludność, której byt był z nią najściślej związany. Z niej rzemieślnik otrzymywał surowiec, do niej oddawał gotowy produkt, podobnie jak rolnik płody rolnicze, tutaj składał towary kupiec, który w słuŝbie świątyni odbywał dalekie podróŝe. Zjawiska te tłumaczą wzrost znaczenia króla-kapłana, wyodrębnienie się jego i jego rodu ze wspulnoty, do której stopniowego upadku przyczyniła się teŝ wielka własność prywatna. Społeczeństwo Sumerów w swej wczesnej fazie charakteryzuje się więc istnieniem duŝego zróŝnicowania społecznego, jak bowiem wynika z dokumentów kupna i sprzedaŝy istnieli bogaci właściciele ziemscy i drobni rolnicy. Gospodarka Sumerów Dzięki duŝej liczbie dokumentów moŝna odtworzyć dość dokładnie stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą gospodarki było rolnictwo i hodowla bydła, z czym wiązał się rozwój systemu irygacyjnego. Otwarcie jakiegoś szczególnie poŝytecznego kanału było waŝnym wydarzeniem w Ŝyciu gminy czy państwa, w dokumentach teŝ często znajdują się o tym wzmianki. CięŜar budowy i oczyszczania

8 kanałów spadał na chłopa, ulegały one bowiem ciągłemu zamulaniu gliną. Źródła nie przekazały informacji dotyczących wysokości zbiorów, ale musiały być one znaczne, skoro dawały utrzymanie licznej ludności miejskiej Ŝyjącej z nadwyŝek produkcji rolnej. InŜynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się szczególnie w budownictwie. Trudno powiedzieć, czy ich pomysłem było formowanie cegły z gliny, ale w kaŝdym razie rozwinęli produkcję cegły do ogromnych rozmiarów. Początkowo do budowy uŝywano cegieł świeŝych, później zaczęto je suszyć na słońcu lub wypalać. Znaczną pomysłowość okazali Sumerowie w dziedzinie rzemiosła, między innymi ok r. wynaleźli koło garncarskie, jak równieŝ koło do wozu, uzyskując zwrotny, zaprzęŝony w parę wołów środek transportu. Wiele przemawia za przypuszczeniem, Ŝe ich wynalazkiem był aliaŝ miedzi i cyny, metali uzyskanych z pobliskiego Iranu, znany pod nazwą brązu. Świadectwem wysokiej kultury materialnej Sumerów było wynalezienie kolorowego szkła, a szczególny podziw budzi i dziś jeszcze ich sztuka złotnicza, o czym świadczą wyroby ze złota, miecze, puchary, ozdoby znalezione w grobowcach z Ur przez L. Woolleya. Sumerowie prowadzili rozgałęziony handel, sięgając do doliny Indusu, gdzie znaleziono przedmioty pochodzenia sumeryjskiego datowane na połowę Iii tys. Nie moŝna jeszcze dziś stwierdzić, czy kierował się on tam drogą lądową przez Iran, czy teŝ, co jest bardziej prawdopodobne, drogą morską. Na zachód dotarły wpływy sumeryjskie do granic Azji Mniejszej; występują one równieŝ na obszarze Egiptu, zwłaszcza w okresie poprzedzającym zjednoczenie kraju oraz za czasów pierwszych dynastii. Państwo Sumerów Rysem charakterystycznym stosunków politycznych u Sumerów było rozbicie polityczne, brak scentralizowanego, obejmującego cały zasiedlony przez nich obszar państwa. Jak daleko moŝna sięgnąć w głąb ich historii podzieleni byli na miasta-państwa, w których rządzili kapłani z tytułem en lub ensi (dawniej ten termin czytano patesi). Sami nosiciele najwyŝszej władzy uŝywali terminu lugal - król. W ich rękach skupiała się cała władza administracyjna, wojskowa, sądownicza. Był to więc ustrój teokratyczny. Stopniowo, w nie dających się wyjaśnić okolicznościach, wyodrębniła się władza naczelnika wojskowego, czego widomym dowodem było pojawienie się w miastach sumeryjskich odrębnego od okręgu świątynnego pałacu. Silniejsze ośrodki miejskie podbijały słabsze, a łupy przypadały naczelnikowi i wojownikom, tworzącym arystokrację, podporę władzy naczelnika. Źródła rodzime potwierdziły niesłusznie dawniej kwestionowane informacje Berossosa, Ŝe osiągnąwszy władzę w mieście rodzinnym owi naczelnicy poczęli dąŝyć do zapewnienia sobie przewagi nad całym krajem Sumerów, zakładając krótkotrwałe zresztą dynastie. Szczytem potęgi politycznej Sumerów był okres panowania 1 dynastii z Ur ok r. Z tego okresu pochodzą słynne z bogactw grobowce królów-kapłanów odnalezione przez L. Woolleya. Świetność ta jednak była krótkotrwała. Powtarzające się bowiem walki między miastami sumeryjskimi, których władcy dąŝyli do zapewnienia sobie hegemonii w Sumerze, osłabiły pozycję polityczną Sumerów na rzecz Semitów, których nazywamy od ich głównego ośrodka Akad - Akadami. Z ich dojściem do znaczenia rozpoczął się proces postępującej semityzacji Sumerów, który z początkiem Ii tys. p.n.e. był juŝ faktem. Dlatego teŝ zniknęła pamięć o ich istnieniu i osiągnięciach, i dopiero nauka na przełomie Xix i Xx w. przywołała ich do Ŝycia. Wierzenia religijne Sumerów śycie Sumerów rozwijało się pod przemoŝnym wpływem religii, wiary w siły natury, czczonej pod postacią demonów. W toku tysiącletniej historii przeszli Sumerowie znaczną ewolucję religijną. Początkowo kaŝde miasto czciło swoje bóstwo miejskie, później doszli do wytworzenia całego panteonu bóstw, którym budowano ogromne świątynie znane juŝ w Iv tys. Przy nich wznoszono wielostopniowe wieŝe o niejasnym przeznaczeniu, tzw. zigguraty; one teŝ słuŝą za wzór opowieści o WieŜy babilońskiej, znanej ze Starego Testamentu. Budowa świątyń była głównym wydarzeniem Ŝycia społeczności sumeryjskiej. Szczególnie czcili Sumerowie bóstwa płodności, boską parę, znaną pod róŝnymi nazwami, najczęściej jako bogini Inanna i jej męski partner Dumuzi. Po jesiennym zejściu do świata podziemnego mieli oni powracać na wiosnę, a święto to czcili Sumerowie uroczystościami zwanymi świętymi zaślubinami, symbolizującymi odrodzenie się natury. Prawdopodobnie masowe groby z Ur są ilustracją wierzeń Sumerów, jednak nie moŝna z całą stanowczością stwierdzić, Ŝe Sumerowie

9 dobrowolnie szli na śmierć, raczej mamy tu do czynienia z mordem. MoŜna jednak przypuszczać, Ŝe ta forma kultu nie była powszechna. Literatura sumeryjska Potrzeby Ŝycia codziennego, gospodarki wymagały wykształcenia pisarzy w specjalnych szkołach. Ogromna liczba dokumentów treści gospodarczej świadczy o wczesnym rozpowszechnieniu się sztuki pisarskiej u Sumerów. Szczególną wagę mają jednak epopeje treści mitologicznej, mówiące o stworzeniu świata, bogów, poruszające po raz pierwszy w dziejach ludzkości problemy Ŝycia i śmierci w poemacie o półbogupółczłowieku Gilgameszu, w którym zachowała się najwcześniejsza wersja o potopie, przejęta, jak się zdaje, później przez pisarzy biblijnych. Niewątpliwie z podłoŝa sumeryjskiego wyrósł poemat Enuma elisz pochodzący dopiero z Xviii w. p.n.e. Z praktycznych potrzeb regulowania Ŝycia, bardzo juŝ w czasach sumeryjskich rozwiniętego, zrodziły się kodeksy prawne, najwcześniejsze, jak dotąd, znane przykłady tego gatunku w dziejach. Po Urukaginie, pierwszym reformatorze społecznym w dziejach, połowa Iii tys., jako prawodawcy znani są Urnammu, Xxii w., Lipitisztar, Xix w. Bardzo bogata spuścizna Sumerów, ustawicznie pomnaŝana zresztą przez nowe znaleziska, wywarła ogromny wpływ na późniejszą literaturę Wschodu. Pierwsze państwoń semickich Akadów Aczkolwiek nie jest dotąd w pełni wyjaśniona kwestia obecności plemion semickich w Mezopotamii, to jednak panuje obecnie dość uzasadnione przekonanie, Ŝe stanowiły one część jej ludności w dobie rozkwitu państw sumeryjskich. Coraz mniej bowiem danych przemawia za dawniej przyjmowaną hipotezą o nagłym najściu Semitów, jakby w postaci jakiejś fali na teren Mezopotamii. Dzięki bowiem ostatnim badaniom wykopaliskowym podjętym na pograniczu Syrii i Mezopotamii, głównie w Ebla (Tell Mardich) i wcześniejszym w Mari (Tell Hariri nad środkowym Eufratem), uzasadniony jednak wydaje się wniosek o migracji Semitów do Mezopotamii juŝ u schyłku Iv i z początkiem Iii tys. p.n.e. z siedzib połoŝonych prawdopodobnie na obszarach między Syrią a Mezopotamią. Przeniknęli oni posuwając się wzdłuŝ Eufratu w głąb kraju Sumerów, którzy po cięŝkich walkach, o czym świadczą zachowane zabytki, zdołali uzyskać nad nimi przewagę, choć ich w pełni nie zlikwidowali. Zresztą napływ nowych plemion zasilał starszą osiedloną tu ludność semicką. Utrzymujący się do niedawna pogląd o prymitywizmie Semitów w porównaniu z wyŝej od nich stojącymi Sumerami zdaje się nie odpowiadać prawdzie. Wykopaliska bowiem w Mari i Ebla (od 1964 r.) odsłoniły wielkie załoŝenia pałacowe oraz archiwa z ogromną liczbą tabliczek w piśmie klinowym, spisanych częściowo w języku sumeryjskim, częściowo semickim, a te czynniki pozwalają na odmienne ujęcie stosunku Semitów i Sumerów. Ci ostatni, być moŝe wyczerpani nieustannymi walkami i w następstwie rozbicia politycznego, nie mogli przeciwstawić się Semitom, którzy pod wodzą Sargona (Szarrukina) z Akadu, ok r. p.n.e., dysponując nowym uzbrojeniem - łukiem, narzucili swą supremację Sumerom tworząc pierwsze wielkie semickie państwo w Mezopotami. Sargon sięgnął,jeśli moŝna ufać późnym tekstom, do Syrii, Azji Mniejszej, Elamu, nawet na Cypr. Nie było to jednak jeszcze scentralizowane państwo, w większości wypadków Sargon pozostawił pokonanym ich władców. Politykę zdobywczą Sargona kontynuował Naramsin, któremu dopiero po cięŝkich walkach udało się zdobyć i zniszczyć Ebla. W świetle dokumentów znalezionych w Ebla odmiennie rysuje się rola Semitów ok. połowy Iii tys. p.n.e. Wynika z nich, Ŝe władcy Ebla na pewien czas rozciągnęli swą władzę na miasto Akad, które (jego dynastia) uchodziło dotąd za jedynego, liczącego się reprezentanta Semitów w tym czasie. Tryumf Naramsina przypieczętował przewodnią rolę Akadów, jego tytuł - pan świata, czterech stron świata - stał się odtąd na tysiąclecia wyrazem zdobywczych aspiracji władców przednioazjatyckich, przekreślając dawny partykularyzm sumeryjski. Panowanie Akadów, których język przetrwał ich rządy i stał się językiem międzynarodowym na Bliskim Wschodzie aŝ niemal do schyłku I tys. p.n.e., nie trwało długo. Padli oni ofiarą najazdu górskiego plemienia Gutium (Kuti), zamieszkującego zachodnie krawędzie gór Iranu, ale cios zadany przez nich Akadom pozwolił Sumerom ok. r raz jeszcze na krótkotrwały renesans, poniewaŝ ich wysoka kultura zapewniła im przewagę nad góralami. Okres sumero-akadyjski,ń Renesans Sumerów był niewątpliwie konsekwencją ich przewagi kulturalnej, jednak dwuwiekowy okres panowania Semitów nie pozostał bez wpływu, element bowiem semicki wszędzie, np. w języku, w religii,

10 pozostawił tak silne ślady, Ŝe okres ten nosi w źródłach nazwę okresu sumero-akadyjskiego, sam zaś kraj określany jest nazwą oddającą tę dwoistość, tj. Sumero-Akad. Na plan pierwszy wysunęło się znów miasto Ur (Iii dynastia), szczególnie jednak dobrze znana jest historia miasta Lagasz, którego ensi Gudea, dzięki swym licznym posągom i pozostawionym napisom, stał się jedną z najlepiej znanych postaci z kręgu sumeryjskiego. Procesem, który daje się wyczytać ze źródeł, jest teraz stałe słabnięcie Ŝywiołu sumeryjskiego. Na terenach peryferyjnych powstały nowe ośrodki polityczne, zrodziły się nowe siły, które zaczęły przenikać na teren Sumero-Akadu i niszczyć go. NaleŜą do nich Elamici, lud nie znanego bliŝej pochodzenia. Poczęło się równieŝ formować państwo asyryjskie około miasta Assur; do wielkiego znaczenia doszło takŝe państwo semickie z siedzibą w Mari, którego wielki pałac, zawierający ogromne archiwum tekstów klinowych (ok. 20 tys. tabliczek), niedawno został odkopany. Z tekstów klinowych znalezionych w Ebli wynika, Ŝe juŝ w drugiej połowie Iii tys. p.n.e. Mari odgrywało waŝną rolę w rozgrywkach między ówczesnymi potęgami, mianowicie Eblą w Syrii i Akadem w południowej Mezopotamii. Rozkład państwa Sumerów,Ń początki Asyrii W świetle nowych źródeł pisanych, głównie z Mari, z wykopalisk w Azji Mniejszej i na podstawie nowej chronologii, moŝna odtworzyć etapy postępującego rozkładu Sumerów i tworzenia się nowych stosunków politycznych w Mezopotamii. Obok Elamu, który podbił część Sumero-Akadu, do duŝego znaczenia doszło państwo asyryjskie. Miasto Assur, zasiedlone pierwotnie przez ludność pochodzenia huryckiego, opanowane zostało później przez semickich Akadów, wreszcie przez nowych semickich przybyszów, Amorytów. O osiągnięciach państwa asyryjskiego w okresie tzw. Starego Państwa świadczą dokumenty odkryte w czasie badań wykopaliskowych w środkowej Azji Mniejszej, tzw. tabliczki kapadockie. Z tekstów tych wynika, Ŝe w Xix-Xvii w. istniały w Azji Mniejszej kolonie kupców asyryjskich, którzy wyroby rzemiosła asyryjskiego zamieniali na miejscowe surowce. Asyria musiała być bardzo silnym państwem, skoro zapewniła parowiekowe istnienie tych kolonii w tak odległych stronach. Do wielkiej potęgi doszła Asyria za rządów Szamszi-Adada I (ok Ď), który podbił nawet miasto Mari. Najazd semickich AmorytówŃ i powstanie państwań starobabilońskiego Słabnącym Sumerom, na których ziemiach toczyły się ustawiczne walki, ostateczny cios zadali nowi przybysze semiccy, Amoryci, którzy od początku Ii tys. poczęli się pojawiać na obszarze Mezopotamii. Początkowo politycznie bez większego znaczenia, skupili się około miasta Babilonu, dotąd nie odgrywającego powaŝniejszej roli w historii Sumero-Akadu. Dzięki nowym źródłom moŝna stwierdzić, Ŝe walka o panowanie na terenie Sumero-Akadu długo się waŝyła; uczestniczyli w niej zarówno Amoryci, jak i Elamici, Asyryjczycy, Mari i Babilon. Ostatecznie zwycięzcą z tych zapasów wyszedł Hammurapi, władca Babilonu. JednakŜe wbrew dawniejszym poglądom, skorygowanym przez nowe źródła, kilkadziesiąt lat swego panowania ( Ď) poświęcić musiał Hammurapi na walkę z Elamitami, z Asyrią, którą podbił, oraz z państwem Mari; dziś jeszcze moŝna oglądać zniszczenia, jakich dokonały w tym mieście wojska Hammurapiego. Ostatecznie cała prawie Mezopotamia została włączona w obręb jego monarchii, a stolica państwa, Babilon, stała się głównym centrum kulturalnym i gospodarczym Wschodu. Zagłada Sumerów Rezultatem podboju Sumero-Akadu przez semickich Amorytów było ostateczne wchłonięcie Sumerów przez Semitów. Trwający od wieków proces został w ten sposób zakończony, a stało się to w tak odległym czasie, Ŝe Ŝadne wiadomości nie utrwaliły tego historycznie waŝnego faktu i trzeba było dopiero badań wykopaliskowych, by odkryć na nowo Sumerów i ich kulturę. W dobie Hammurapiego byli juŝ oni osłabieni i zniknęli nie stawiając powaŝniejszego oporu. Język ich, uŝywany jedynie w obrzędach religijnych, komentowany był następnie i spisywany w słownikach, które objaśniały i tłumaczyły terminy sumeryjskie na języki semickie; tej teŝ okoliczności zawdzięcza nauka odcyfrowanie tekstów sumeryjskich. Całą kulturalną spuściznę Sumerów przejęli i rozwinęli nowi przybysze, Amoryci, których jednak uwaŝać naleŝy za mniej twórczych od ich semickich poprzedników, Akadów. Państwo i społeczeństwoń babilońskie w dobień Hammurapiego Liczne dokumenty klinowe pochodzące z okresu rządów Hammurapiego, jego korespondencja z urzędnikami, teksty gospodarcze, a

11 zwłaszcza odkryty w czasie badań wykopaliskowych w Suzie (Elam) w 1902 r. kodeks umoŝliwiają skreślenie obrazu państwa i społeczeństwa babilońskiego w tym czasie. Zapewniwszy ostateczne zwycięstwo Semitom w Sumero-Akadzie stworzył równocześnie Hammurapi scentralizowane państwo, likwidując dawne, trwające przeszło tysiąc lat rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej było wysunięcie się na plan pierwszy nowej stolicy, Babilonu, którego semicki bóg Marduk miał wyprzeć odtąd bogów sumeryjskich i stać się widocznym symbolem zwycięstwa Semitów. Elementem przyspieszającym zjednoczenie kraju miało być skodyfikowanie istniejącego dotąd w róŝnych miastach sumeryjskich prawa zwyczajowego. Zdaje się jednak, Ŝe rola tego kodeksu, zwłaszcza po śmierci Hammurapiego, nie była zbyt wielka. W świetle paragrafów kodeksu Hammurapiego i nieco wcześniejszego (Xix w.) kodeksu Bilalamy z Esznunny (północna Babilonia) moŝna sobie wyrobić przybliŝony pogląd o przeobraŝeniach, jakim uległo z początkiem Ii tys. społeczeństwo babilońskie. Było ono rozbite na klasy wolnych, pośrednich (muszkenu) i niewolników, choć w szczegółach, zwłaszcza w odniesieniu do tzw. pośrednich, sytuacja nie jest jasna. Nie ulega wątpliwości znaczny rozwój niewolnictwa. Niewolników dostarczały wojny, znana była np. niewola za długi, często teŝ praktykowano sprzedaŝ dzieci. Upośledzenie tej klasy społecznej wynika ze znacznie gorszego traktowania jej przez ustawodawstwo. W kodeksie Bilalamy mowa jest nawet o środkach, jakie naleŝy zastosować w wypadku ucieczki niewolników. Gospodarcze znaczenie niewolników nie było jednak wielkie. Największą ich liczbę zatrudniał król dla róŝnorakich posług w pałacu, stąd teŝ uŝywa się dla tego typu niewolnictwa, występującego w historii Wschodu, nazwę pałacowego. Polityka gospodarczań Hammurapiego Powstanie scentralizowanego państwa, stworzenie jednolitego obszaru gospodarczego oŝywiło gospodarkę babilońską, o czym świadczą dokumenty klinowe o treści gospodarczej. Obok wielkiej własności ziemskiej, nie przystosowanej do ówczesnego poziomu środków produkcyjnych, a więc mało rentownej, istniała własność królewska, tzw. pałacowa. Z niej drobne parcele, tzw. pola Ŝywienia, przeznaczone były dla róŝnych kategorii pracowników administracji, słuŝby pałacowej, część zaś ziemi królewskiej wypuszczano w dzierŝawę chłopom obowiązanym do płacenia daniny. By zwiększyć obronność państwa stosował teŝ Hammurapi kolonizację wojskową, nadzielając bezrolnych ziemią z obowiązkiem słuŝby wojskowej. Przywiązywał on ogromną wagę do budowy i utrzymywania w nienagannym stanie kanałów. Prace te ciąŝyły przede wszystkim na chłopach, dla których dalszym obciąŝeniem była słuŝba wojskowa, częsta wobec nieprzerwanych wojen, jakie toczył Hammurapi. Upadek dynastii Hammurapiego UwaŜna analiza źródeł pochodzących z okresu rządów Hammurapiego pozwala wykryć pewne oznaki słabości państwa, które nie reprezentowało takiej siły, jak dawna monarchia akadyjska. Być moŝe przyczyn osłabienia roli politycznej Babilonii na prawie tysiąclecie szukać naleŝy w pogarszającej się ekonomicznej sytuacji chłopów, wywołanej w duŝej mierze postępującym zasoleniem wody rzecznej, którą - ze względu na brak deszczów w tej części Mezopotamii - wyłącznie posługiwali się do nawadniania pól. Nie jest teŝ wykluczone, Ŝe jedną z przyczyn wzrostu znaczenia Asyrii, która teraz usamodzielniła się, by od drugiej połowy Ii tysiąclecia wysunąć się na plan pierwszy w Mezopotamii, upatrywać naleŝy w stosunkowej obfitości deszczów, uniezaleŝniających gospodarkę rolną Asyryjczyków od wody rzecznej. Obok Asyrii usamodzielniła się równieŝ południowa Babilonia, tzw. kraj nadmorski, tworząc państwo pod własną dynastią, władcy babilońscy zaś musieli toczyć cięŝkie boje z napierającymi z gór Iranu plemionami, zawsze chciwymi łupu w bogatych miastach Mezopotamii. Osłabionemu państwu decydujący cios zadała wielka wyprawa, którą podjął król państwa Hetytów w Azji Mniejszej, Mursilis. Miasto Babilon zostało zdobyte i złupione, wkrótce zaś po wycofaniu się wojsk hetyckich Babilon wpadł w ręce górskiego plemienia Kasytów, mieszkających w Iranie, którzy utrzymali się w jego posiadaniu przez kilka wieków (ok Ď). Wydarzenia te, podobnie jak wcześniejszy najazd Hyksosów na Egipt, pozostawały ze sobą, jak się zdaje, w związku i były zapowiedzią nowego etapu w dziejach zarówno Azji Przedniej, jak i Egiptu. + Rozdział drugi.ń Egipt Warunki naturalne Nazwą Egipt, wywodzącą się ze staroegipskiego kemi (czarna ziemia, muł

12 nilowy) obejmowano obszar ok. 1 mln km ó; Ď, zamknięty na zachodzie wielkimi oazami, na wschodzie M. Czerwonym, na południu I Kataraktą, na północy wreszcie rozlewiskiem Delty Nilu sięgającym M. Śródziemnego. Drobny jednak tylko procent tego obszaru, bo ok. 30 tys. km ó; Ď, zajęty był pod uprawę, prawie wyłącznie w dolinie Nilu, której szerokość miejscami, np. koło Asjut, zawęŝa się do samego koryta rzecznego, miejscami zaś przybiera znaczniejsze rozmiary, dochodząc od kilkuset metrów do kilku, a wyjątkowo, jak pod Edfu, do kilkunastu kilometrów szerokości, by dopiero w Delcie przybrać powaŝniejsze rozmiary. Nil więc, główna arteria komunikacyjna, dzięki wylewom wyznaczał charakter kraju, dzieląc go na Egipt Dolny, tj. Deltę, i Górny, tj. wąską dolinę biegnącą od I Katarakty aŝ do nasady Delty. Obok tych dwóch podstawowych części mniejszą rolę odgrywały zachodnie oazy, waŝne jednak ze względu na kwitnącą w nich, podobnie jak w Delcie, hodowlę bydła. Natomiast pas gór w Pustyni Arabskiej dostarczał Egiptowi przede wszystkim złota i miedzi, podstawowych surowców, którym Egipt zawdzięczał głównie przez tysiąclecia swą dominującą pozycję polityczną, gospodarczą i kulturalną. Z doliny Nilu biegły na wschód drogi karawanowe łączące Egipt z półwyspem Synaj, waŝnym ze względu na eksploatowane tam pokłady miedzi, a dalej z Palestyną, drogą zaś morską z Fenicją, eksporterem drzewa cedrowego z Libanu, szczególnie waŝnego dla pozbawionego w ogóle drzewa Egiptu. Z środkowej części Egiptu, z Koptos, biegła waŝna droga łącząca go z M. Czerwonym, a dalej z Arabią i być moŝe z Zatoką Perską. Brak było w Egipcie rudy Ŝelaznej, co niewątpliwie przyczyniło się do osłabienia jego pozycji na Wschodzie od ok r. p.n.e., obfitował natomiast w surowce kamienne, wapień, piaskowiec, granit, alabaster, które znalazły szerokie zastosowanie w budownictwie. Pismo i jego odczytanie Znajomość historii Egiptu opierała się początkowo na późnych i legendarnych informacjach pisarzy greckich (Herodot V w. p.n.e., Diodor I w. p.n.e.) oraz na fragmentarycznie zachowanym dziele kapłana egipskiego Manetona z Iii w. p.n.e., piszącego po grecku, od którego przejęto schematyczny, ale wygodny podział historii Egiptu na 30 bądź, zgodnie z późniejszą wersją, 31 dynastii. Wyprawa Napoleona do Egiptu oznaczała punkt zwrotny w badaniach nad historią nie tylko Egiptu, ale i Wschodu. Po raz pierwszy zetknęli się uczeni europejscy na wielką skalę z zabytkami materialnymi i pisanymi Egiptu, budząc nie wygasłe po dziś dzień zainteresowanie historią tego kraju. Badania nad przeszłością Egiptu hamowała nieznajomość budowy pisma egipskiego, nie znano teŝ języka, w którym były spisane teksty. W źródłach greckich zachował się schematyczny podział pisma egipskiego na trzy gatunki: hieroglify (pismo święte) o charakterze obrazkowym, uŝywane do celów monumentalnych, a powstałe ok p.n.e., pismo hieratyczne (kapłańskie) z tego samego czasu, będące uproszczeniem hieroglifów, uŝywane głównie na papirusach, oraz pismo demotyczne (ludowe) z I tys. p.n.e., będące uproszczeniem pisma hieratycznego. W Ii w. n.e. chrześcijanie egipscy, Koptowie, stworzyli jeszcze jeden gatunek dodając do alfabetu greckiego kilka specjalnie stworzonych znaków, aŝeby oddać nimi dźwięki, dla których nie było odpowiednika w alfabecie greckim. Wraz z postępem chrystianizacji Egiptu zanikła umiejętność pisania i czytania starych tekstów- ostatni napis hieroglificzny pochodzi z Iv w. n.e. - tak Ŝe juŝ w staroŝytności miano mylne wyobraŝenie o strukturze pisma egipskiego. Pierwsze próby podjęte w Xvii w. przez jezuitę Atanazego Kirchera, podobnie jak i dalsze, dawały fantastyczny obraz struktury pisma, przypisując poszczególnym znakom niezwykle zawiłe, symboliczne znaczenie. Momentem przełomowym dla rozwiązania zagadki pisma egipskiego było znalezienie w czasie ekspedycji napoleońskiej w miejscowości Rosetta pod Aleksandrią kamienia, na którym znajdował się dwujęzyczny napis, egipski i grecki; ten pierwszy w wersji hieroglificznej i demotycznej. Wyryty on został przez kapłanów egipskich na cześć króla Ptolemeusza V Epifanesa w 196 r. p.n.e. (dziś w British Museum). Posługując się tym oraz innymi współcześnie opublikowanymi napisami podjął F. Champollion, obznajmiony gruntownie z językiem koptyjskim, próbę odczytania pisma egipskiego. Wykorzystując pewne obserwacje poprzedników doszedł Champollion (w sławnym liście skierowanym do sekretarza Akademii Francuskiej Daciera) do wniosku, Ŝe pismo egipskie jest systemem złoŝonym ze znaków ideograficznych, wyraŝających całe słowa, pojęcia, oraz znaków

13 fonetycznych, jedno lub więcej głoskowych, wyłącznie, jak zresztą w innych pismach orientalnych, spółgłoskowych, oraz tzw. determinatywów, określających bliŝej rodzaj danego wyrazu. Natomiast wymawiając słowa pisane Egipcjanin wtrącał między spółgłoski samogłoski, które w piśmie koptyjskim, opartym na alfabecie greckim, stały się równorzędnymi elementami graficznymi. Dzięki odkryciu Champolliona zrodziła się nowa gałąź wiedzy orientalnej, egiptologia, która pozwoliła oprzeć historię Egiptu na źrudłach rodzimych. Do jej rozwoju przyczyniło się wielu wybitnych egiptologów z A. Mariettem i G. Maspero na czele. Kalendarz egipski Podobnie jak pismo, równieŝ i kalendarz powstał ok r. Dawne przypuszczenia, głównie niemieckiego badacza E. Meyera, przesuwające jego wprowadzenie na koniec V tys., nie znajdują juŝ dziś uznania. Był to kalendarz chłopski, rolniczy, który zawdzięczał swe powstanie obserwacjom wylewów Nilu, powtarzających się przeciętnie co 365 dni. PoniewaŜ wylew Nilu na wysokości Memfis, ściślej Heliopolis, zbiegał się ze słonecznym wschodem gwiazdy Sothis (po grecku Syriasz), dniem tym oznaczano początek roku, który dzielono na trzy pory: wylewu, siewu i zbiorów, rozbijając go następnie na dwanaście trzydziestodniowych miesięcy, uzupełnionych pięcioma dniami dodatkowymi, zwanymi z grecka epagomenami. Ten rok urzędowy krótszy jest jednak o prawie sześć godzin od roku astronomicznego, tak Ŝe po czterech latach początek roku przesunął się o jeden dzień wstecz, by dopiero po 1460 latach (4 razy 365Ď) początek roku egipskiego i wschód Sothisa przypadał na ten sam dzień. Kalendarz egipski wywarł powaŝny wpływ na rachubę czasu. W państwie rzymskim zaprowadzony został przez Cezara w 46 r. p.n.e. (tzw. kalendarz juliański), a poprawiony przez papieŝa Grzegorza Xiii w 1582 r. (tzw. kalendarz gregoriański), stosowany jest dziś powszechnie na całym świecie. Natomiast tzw. okres sothisowy, tj lat, odegrał powaŝną rolę przy ustaleniu chronologii egipskiej. Zachowały się bowiem dokumenty zawierające datację według okresu sothisowego z egipskiego Średniego i Nowego Państwa, za pomocą których moŝna było stwierdzić, Ŝe historia Egiptu zamyka się w granicach trzech okresów sothisowych. Ludność i najstarszeń kultury egipskie Badania wykopaliskowe prowadzone ze szczególnym powodzeniem w Górnym Egipcie, a w ostatnich czasach i w Dolnym, w Delcie, pozwoliły odtworzyć etapy najdawniejszego zasiedlenia Egiptu. Ślady pobytu człowieka w Egipcie sięgają starszej epoki kamiennej, dające się jednak wyodrębnić kultury występują dopiero u schyłku młodszej epoki kamiennej, neolitu, i dalej w okresie mieszanym, kamiennomiedzianym, trwającym od ok p.n.e. do 2000 p.n.e. JuŜ wtedy, sądząc z pozostawionych przez ludność egipską zabytków, zaczęła się zarysowywać róŝnica pomiędzy Deltą a doliną Nilu, między Dolnym a Górnym Egiptem, a to przeciwieństwo wycisnęło piętno na całości późniejszego rozwoju kraju. Analiza dolnoegipskiej kultury odkrytej w Merimde, w Maadi w zachodniej Delcie, porównanie jej z nieco wprawdzie późniejszymi kulturami górnoegipskimi Tasa, dalej Badari, Negade I i Ii i El-Gerzea, tę ostatnią obejmującą juŝ całość Egiptu, bezpośrednio przed powstaniem jednolitego państwa egipskiego, pozwala wyodrębnić społeczeństwo górno- i dolnoegipskie. Mieszkańcy Delty byli raczej rolnikami i hodowcami, uprawiającymi jęczmień i proso, jarzyny, len i konopie, uŝywającymi do pracy kopaczki, pług bowiem jest poświadczony dopiero z początkiem Iii tys. W tym czasie zapewne wytworzyły się zaczątki wspólnot gminnych, wspólnej gospodarki, na co wskazuje odkrycie silosów zboŝowych o duŝych rozmiarach. Prawdopodobnie pewne elementy rolniczej kultury egipskiej, początki kalendarza, opartego na obserwacjach rolniczych, kult sił natury, tak silny w religii egipskiej, zrodziły się na tym obszarze. Cechą szczególnie odróŝniającą tę kulturę od górnoegipskiej był obrządek grzebalny. Podczas gdy na północy panował zwyczaj grzebania zmarłych w domu, to na południu obok rozległych ośrodków mieszkalnych istniały osobne cmentarzyska. Obfitość broni, sceny łowieckie przedstawione na ceramice i w plastyce wskazują na to, Ŝe na południu obok dobrze rozwiniętego rolnictwa duŝe znaczenie miało łowiectwo; cechy nomadyzmu pierwotnego zachowały się tutaj w postaci Ŝywszej aniŝeli w Delcie. Szczególnie interesująca była w tym kręgu kulturowym obfitość materiałów importowanych, pereł, muszli, półszlachetnego kamienia lapis lazuli. Na ich sprowadzenie drogą handlu wymiennego mogli sobie pozwolić bogatsi członkowie wspólnot gminnych, które

14 najwidoczniej w tym czasie poczęły juŝ ulegać rozkładowi. Niewątpliwie handel korzystający z dróg karawanowych łączących Nil z M. Czerwonym, uczęszczanych w tym czasie, jak na to wskazują napisy skalne, przyczynił się w pewnej mierze do szybszego niŝ na północy zróŝnicowania społecznego, do większego zaakcentowania roli naczelnika, sytuacji zresztą zrozumiałej w społeczeństwie, które dłuŝej zachowało elementy nomadyzmu. Prawdopodobnie na ten okres przypada wytworzenie się w Egipcie większych jednostek terytorialnych, zwanych z grecka nomos. W dobie późniejszej było ich 42, ale niewątpliwie pierwotna liczba była mniejsza i wzrastała, jak na to wskazują nazwy, przez podział większych początkowo jednostek. Aczkolwiek jedność Egiptu w ciągu jego długiej historii kilkakrotnie ulegała rozbiciu, to jednak tendencja do centralizacji, do integracji, wywołanej warunkami naturalnymi, przede wszystkim. Nilem, odgrywającym jak gdyby rolę osi, przewaŝała i powodowała ponowne scalanie kraju. W tym kontekście naleŝy podkreślić szczególną rolę, jaką odgrywał w Egipcie system irygacyjny - rozbudowana sieć basenów, grobli i kanałów. Od sprawnego funkcjonowania tego systemu zaleŝał byt ludności, opady bowiem deszczu, w czasach poświadczonych źródłowo, były niezwykle rzadkie. Dzięki przemyślnemu systemowi rowów uniknęli Egipcjanie zasolenia gleby, część bowiem zbędnej wody odprowadzali z powrotem do rzeki. Nie moŝna nie doceniać znaczenia tego systemu dla całokształtu stosunków, jakie z biegiem tysiącleci wytworzyły się w Egipcie. Rozwijające się bowiem rolnictwo, głównie dzięki postępowi technicznemu w uprawie roli, pozwoliło na wyodrębnienie się rzemiosła, a w dalszej konsekwencji na powstanie zróŝnicowania społecznego. W wyniku tych procesów powstał system drobnych państewek, owych nomos, a ich istnienie było wstępnym etapem prowadzącym do wytworzenia się państwowości egipskiej. Powstanie scentralizowanegoń państwa egipskiegoń (I-Ii dynastia,ń Ď? p.n.e.) Według tradycji egipskiej, przekazanej przez Manetona, zjednoczenie Egiptu było dziełem Menesa, załoŝyciela I dynastii pochodzącej z Tinis w środkowym Egipcie, zwanej teŝ dlatego dynastią tynicką. W świetle zabytków staroegipskich, na których wtedy pojawiać się poczęły pierwsze teksty, głównie paletek ze szminką, a dalej dzięki odkryciu grobowców najstarszych władców egipskich, zjednoczenie Egiptu nie było aktem jednorazowym, ale procesem trwającym dłuŝszy okres. Do dziś dnia nie udało się zidentyfikować Menesa, którego nazwisko przekazane jest dopiero w źródłach Nowego Państwa, tj. po 1580 r. p.n.e., z jakimś władcą Egiptu poświadczonym w źródłach rodzimych. MoŜna więc sądzić, Ŝe Menes jest jakby symbolem, pod którym kryje się wiele wydarzeń historycznych. W tradycji egipskiej występują władcy, którzy mieli przed Menesem rządzić częścią lub całością Egiptu; wspólnota kultury materialnej Egiptu w okresie Negade Ii zdaje się potwierdzać tę jedność polityczną. W źródłach egipskich trwałe zjednoczenie Egiptu przedstawione jest jako podbój Egiptu Dolnego, Delty, przez władców Egiptu Górnego. Na zabytkach noszących nazwiska Skorpiona, Narmera, Aha widać sceny bitewne, w których zawsze zwycięŝają władcy południa mordując mieszkańców Delty. Zjednoczenie więc Egiptu dokonało się w formie długotrwałego podboju Delty przez naczelników Egiptu Górnego. W ten sposób społeczeństwo mniej cywilizowane narzuciło panowanie osiadłemu i bardziej rozwiniętemu społeczeństwu Delty. Widomym wyrazem tej zmiany było przyjęcie przez panującego dwóch koron, Dolnego i Górnego Egiptu, znalazła teŝ ona wyraz w tytulaturze królewskiej, składającej się z tytułu króla Dolnego i Górnego Egiptu, poświadczonej od czasów I dynastii. Szczegóły tego doniosłego wydarzenia historycznego nie są i prawdopodobnie nigdy nie będą znane, równieŝ nie rozstrzygnięta pozostanie kwestia roli i udziału plemion semickich w formowaniu się państwa egipskiego, na co zdają się wskazywać pewne dane. Szczupłość źródeł, niepewność interpretacji pierwszych tekstów pisanych uniemoŝliwiają dojście do pewniejszych rezultatów. Historia zjednoczonego państwa egipskiego rozpada się na trzy zasadnicze okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa, oddzielone okresami przejściowymi, charakteryzującymi się załamaniem państwowości egipskiej. Państwo i społeczeństwoń w dobie Starego Państwa Stworzone przez władców I dynastii państwo miało początkowo charakter patriarchalny i nie przypominało późniejszego organizmu państwowego. Dzieje zresztą Starego Państwa, obejmujące według

15 ostatniej oceny chronologicznej ok. 600 lat ( Ď), są niedostatecznie znane. Był to niewątpliwie okres wielkich przemian wywołanych ustabilizowaniem się Ŝycia państwowego. W najstarszej historii Wschodu szczególną wagę przypisać naleŝy przemianom, jakim uległa władza panującego, wytworzeniu się despotyzmu, a więc formy rządów, która przetrwała staroŝytność. Początkowo jednak król, w najstarszych źródłach nazywany ojcem, zarządzał państwem jakby swoją ojcowizną przy pomocy członków rodziny. Stopniowo dopiero, w miarę wzrostu funkcji państwowych, urzędy zaczęto obsadzać ludźmi nie naleŝącymi do rodziny królewskiej, którzy za swe usługi otrzymywali ziemię w uŝytkowanie. W ten sposób zaczęły się tworzyć wielkie majątki ziemskie i własność prywatna. Wprawdzie bowiem w teorii ziemia pozostawała własnością panującego, ale funkcje, do których przywiązana była własność ziemska, często były dziedziczone w tej samej rodzinie, zwłaszcza urząd zarządcy jednostki terytorialnej - nomos. W wypadku zaś długotrwałego osłabienia władzy królewskiej, co nastąpiło z końcem Starego Państwa, ten nowy stan rzeczy nie budził juŝ wątpliwości. Drugim wielkim posiadaczem ziemskim były świątynie. W dokumentach okresu Starego Państwa występuje wyraźnie ich uprzywilejowanie w formie zwalniania od robót publicznych czy przydzielania im niewolników. Liczba tych ostatnich nie była zapewne wielka, sporadyczne wyprawy wojenne nie mogły przyczynić się do wzrostu niewolnictwa. Zresztą podstawową siłą roboczą był chłop, którego przy ówczesnej strukturze społeczeństwa trudno określić mianem wolnego. Wobec wszechpotęgi panującego nie było w ogóle wolnych w naszym rozumieniu. Chłop poddany był kontroli władzy państwowej, pilnie rejestrującej jego stan posiadania, i pociągany do prac przy budowie i utrzymaniu kanałów, nadto obowiązany był do składania danin na rzecz panującego. Wbrew wyobraŝeniom, rozpowszechnionym zwłaszcza wśród Greków, normalna, codzienna praca chłopa egipskiego była cięŝka. W upalnym dniu musiał on czerpać nieskończoną ilość wiader wody, według dzisiejszych obliczeń ok. 4 tys. na hektar, by uchronić ziemię przed wysuszeniem. Prymitywne bowiem Ŝurawie ułatwiające jego pracę wynalezione zostały dopiero w połowie Ii tys. ObciąŜeniem dla chłopa były podróŝe panującego, którego musiał utrzymywać wraz z całym dworem. Oczywiście potrzeby panującego i jego dworu, jak wynika z zachowanych tekstów, nie były jeszcze wielkie, budowa zaś kanałów leŝała w interesie chłopa. Państwo egipskie w tym stadium rozwoju, podobnie jak współczesne mu państwa sumeryjskie, zapewniało jednostce bezpieczeństwo Ŝycia. Zagadnienie rozwoju rzemiosła z braku danych źródłowych pozostaje na razie osłonięte tajemnicą. Szczególną zagadkę stanowi po dziś dzień precyzyjna obróbka kamienia przy niedoskonałości ówczesnych miedzianych, a więc miękkich narzędzi. Król i jego władza Centralną osobistością w państwowości egipskiej był panujący, który juŝ we wczesnym okresie Starego Państwa z władcy patriarchalnego przekształcił się w despotę. Analizując tok historii Egiptu, obserwując stały wzrost tendencji despotycznych, musi się dojść do wniosku, Ŝe w Egipcie, podobnie zresztą jak i w innych państwach Wschodu, despotyzm wywierał przemoŝny wpływ na społeczeństwo, które nie mogło się wskutek tego - inaczej niŝ w Grecji czy w Rzymie - nigdy całkowicie uwolnić z narzuconych przez niego więzów. Przyczyn tego stanu rzeczy szukać naleŝy nie tylko w warunkach materialnych Egiptu, wymagających podporządkowania się grup społecznych despocie i popierającym go warstwom społecznym w celu zapewnienia zbiorowym wysiłkiem sprawnego funkcjonowania nawodnienia. Przyczyn biernej postawy społeczeństwa w stosunku do wszechpotęgi władcy szukać naleŝy przede wszystkim w szczególnej atmosferze religijnej, jaka panowała w społeczeństwie egipskim, a której źródeł trudno dociec. Z przekazanych w tradycji egipskiej informacji wynika, Ŝe panujący był nie tylko naczelnikiem wojennym, ale przede wszystkim, jak wierzono, obdarzony był właściwościami magicznymi. RóŜne przeŝytki, jak święto Sed, będące odnowieniem władzy panującego, wysoka pozycja królowych, rola gwiazdy Sothisa- Syriusza, zdają się łączyć osobę i funkcje panującego z rozpowszechnionym w kręgu afrykańskim kultem sił natury, których uosobieniem był władca. W oczach ludności panujący był łącznikiem między światem bogów, tajemniczych sił natury, a społeczeństwem, którego byt zaleŝał od niego. Święto Sed nie było, jak się zdaje, pierwotnie tylko ceremonią, ale kończyło się ono-być moŝe-

16 śmiercią władcy, który w przekonaniu poddanych nie był juŝ zdolny do pełnienia swej funkcji. Fakt masowych mordów stwierdzony został ostatnio dzięki odkryciu grobowców królowych pochodzących właśnie z okresu I-Ii dynastii. Nieznane są w szczegółach etapy stopniowego przeobraŝania władzy królewskiej, wyzwalania się jej spod wpływów magii, jej zeświecczenia i ugruntowania despotyzmu. Być moŝe wyrazem tych przemian była utrata przez panującego charakteru boga. W okresie V-Vi dynastii był on juŝ tylko synem boga Ra. W szczegółach procesu tego nie da się odtworzyć ze względu na brak źródeł. Budowniczowie piramidń (Iii-Vi dynastia,ń p.n.e) Rządy dynastii Iii i zwłaszcza Iv oznaczają szczytowy okres w rozwoju Starego Państwa. Aczkolwiek w źródłach pojawiają się wzmianki o zaburzeniach wewnętrznych i uzurpacjach, to jednak w zasadzie władza panującego stale wzrasta, znajdując dobitny wyraz w budowie ogromnych zespołów grobowych. Szczupłość i fragmentaryczność tradycji nie pozwala przedstawić wyraźnie ewolucji, jaka prowadziła od prostych grobów królewskich - mastab (ławek po arabsku) do piramid. Boskość panującego, w którą niezachwianie wierzyli Egipcjanie, poparta przymusem, mogła być tym czynnikiem, który potrafił zmobilizować zasoby całego państwa i wprzęgnąć jego ludność do pracy, niezrozumiałej dla dzisiejszego człowieka. Budowa grobowców, oddawania czci zmarłym za pomocą przekazanych na ten cel specjalnych majątków ziemskich, to przejaw religijności nie tylko panującego, ale i jego najbliŝszych urzędników; być moŝe właśnie w tym celu uzyskali oni od panującego prawo dysponowania ziemią na swój uŝytek. Z tego podłoŝa wyrosła koncepcja budowy olbrzymiego grobowca, wyrazu wiecznej trwałości władców egipskich. Pierwszym budowniczym piramidy był DŜozer, władca Iii dynastii. Jego architekt Imhotep, czczony później jako bóg, zaplanował sześciostopniową piramidę w Sakkarze, koło Memfis, dokąd DŜozer przeniósł stolicę państwa z Tinis. Dalszy etap, przejście do wykształconej piramidy, związany jest z osobą załoŝyciela dynastii Iv, Snefru, po którym zachowały się dwie piramidy koło Daszur, niedaleko Memfis. Do najwyŝszej doskonałości doszła budowa piramid za jego następców: Chufu, Chafra i Menkaura (po grecku Cheops, Chefren i Mykerinos); o władcach tych zresztą poza nazwiskami nic nie wiadomo. Same piramidy, z których najwyŝsza, piramida Chufu, sięgała w pierwotnym stanie 150 m wysokości (dziś jeszcze ponad 130 m), stanowiły tylko jeden z elementów zespołu grobowego. Jak dziś wiadomo, zespół Chefrena składał się z prostokątnej kaplicy o wymiarach 60 na 50 m przeznaczonej do składania ofiar zmarłemu, połoŝonej w sąsiedztwie Sfinksa i połączonej krytym korytarzem o długości 500 m ze świątynią, o wymiarach 110 na 50 m, pełną posągów Władcy. Ostatnim elementem tego zespołu była piramida, w której środku, ale poniŝej poziomu ziemi, znajdowała się komora grobowa. Zespoły te wzniesione zostały w Giza, na północ od Daszur i Sakkary. Zagadnienie budowy piramid rozpatrywane było w nauce z wielorakiego punktu widzenia. Z trudem i do dziś zresztą tylko częściowo wyjaśnione zostały problemy techniczne wiąŝące się z obróbką kamienia, zwłaszcza przy prymitywizmie narzędzi miedzianych, kwestia transportu, prawdopodobnie w czasie wylewów Nilu, i dźwigania potęŝnych, wielotonowych bloków, być moŝe przesuwanych za pomocą ramp budowanych od brzegów Nilu aŝ do stóp piramidy, nadsypywanych w miarę jej podnoszenia. Aczkolwiek nie moŝna przykładać dzisiejszej miary do społecznej strony budowy piramid, wznoszonych przez chłopów, biegłych kamieniarzy, w czasie wylewów Nilu, kiedy praca na roli musiała być przerwana, to jednak trwający długi okres, ponad wiek. bezprodukcyjny wysiłek musiał wywrzeć wpływ na całokształt Ŝycia państwa egipskiego. Nie są znane szczegóły przemian, jakie zaszły juŝ w czasie panowania Iv dynastii, na podkreślenie zasługuje jednak przyjęcie przez Chefrena tytułu syna boga Ra. Władca jakby przestał być bogiem, stał się tylko synem boga, którego kult teraz bardzo się rozwinął. Piramidy stają się za czasów V i Vi dynastii mniejsze, natomiast powstają liczne świątynie słońca z graniastymi obeliskami, ostro zakończonymi słupami, jako centralnymi obiektami. Równocześnie grobowce urzędników, których liczba i znaczenie wzrosły, zostały rozbudowane. co zdaje się wskazywać na osłabienie władzy monarszej, pozbawionej pełnej swej boskości. Dowodem przemian szczególnie wyraźnych za czasów Vi dynastii było wytworzenie się zasady dziedziczności urzędów, zwłaszcza terytorialnych, co spowodowało wyodrębnienie się księstw

17 dzielnicowych, których naczelnicy budowali sobie bogate grobowce w centrum administracyjnym dzielnicy. Zachowane dokumenty dowodzą, jak wielkie było w tym czasie obciąŝenie podatkowe ludności. W tych warunkach Vi dynastia traciła na znaczeniu, zaznaczał się rozkład aparatu państwowego, a to odbiło się fatalnie na połoŝeniu ludności uboŝszej, której byt związany był ze sprawnym funkcjonowaniem i zaopatrzeniem fundacji grobowcowych i świątynnych. Podobna sytuacja panowała w stolicy, w której z jednej strony skupiali się dworacy wszelkiego rodzaju, z drugiej masa ubogiej ludności Ŝyjącej z pracy przy dworze królewskim. Pierwszy okres przejściowyń (Ok p.n.e.) Władza królów - budowniczych piramid, być moŝe równieŝ na skutek nieudolności późniejszych władców, częstych zmian na tronie, o czym mówią źródła, uległa osłabieniu. Prawdopodobnie czynnikiem przyspieszającym rozkład polityczny i gospodarczy było pojawienie się obok dawnych form gospodarczych, sprowadzających się do wyłącznej inicjatywy państwa, samodzielnej akcji poszczególnych naczelników dzielnicowych, świątyń czy bardziej samodzielnych jednostek. Wszystkie te czynniki spowodowały zaostrzenie się stosunków społecznych i doprowadziły do walk o charakterze klasowym. Szczególnie jaskrawo uwydatniło się to w stolicy, gdzie naturalnie gromadziło się najwięcej zarówno biedoty, jak i bogaczy. W nieznanych bliŝej okolicznościach doszło tu do rewolucji społecznej, jeśli moŝna w pełni zaufać przekazanym pod nazwiskiem Ipuwera Napomnieniom, niepewnym zresztą tak co do chronologii, jak i treści. W dosadnych słowach maluje Ipuwer rozmiary przewrotu, poniŝenie moŝnych, wywyŝszenie niewolników, rozkład całego społeczeństwa. RozprzęŜenie ogarnęło kraj, a w tych warunkach do większego znaczenia doszli władcy dzielnicowi. Zajęli oni teraz miejsce dotychczasowej władzy centralnej i wyrośli na niezaleŝnych ksiąŝąt, rozporządzających siłą zbrojną. Powoli z chaosu zaczęły się formować normalniejsze stosunki, czego wyrazem było utworzenie dwóch powaŝniejszych ośrodków państwowych, w Dolnym Egipcie ze stolicą w Herakleopolis, a w Górnym w Tebach. Być moŝe obawa przed plemionami koczowników zagraŝającymi Egiptowi ze strony azjatyckiej przyspieszyła uformowanie państwa w Dolnym Egipcie. JednakŜe rola ponownego zjednoczenia i zreorganizowania państwa egipskiego przypadła Tebom, które odtąd na przeszło tysiąc lat miały się stać głównym ośrodkiem kraju. Średnie państwoń (Xi-Xii Dynastia,Ń Ok p.n.e.) Zjednoczenie Egiptu przez tebańskich władców dynastii Xi ok r. dokonało się wśród walk z ksiąŝętami dzielnicowymi. Nowi władcy ograniczyli władzę ksiąŝąt przez nowy podział terytorialny, a takŝe przez obsadzanie stanowisk naczelników nomów nowymi urzędnikami. Królowie tej dynastii, zwłaszcza zaś dynastii Xii, noszący imiona Amenhotepów i Sezostrisów, w znacznie większym stopniu niŝ władcy Starego Państwa poświęcili uwagę sprawom zagranicznym. Z Teb, siedziby mało dotąd znanego i czczonego boga Amona, z większą łatwością niŝ z Memfis mogli śledzić przebieg wypraw wojennych, których celem była przede wszystkim Nubia. Dynastię tę charakteryzuje nie tylko akcja zdobywcza. Jej celem była przebudowa państwa od podstaw, by nie dopuścić do ponownego załamania aparatu państwowego, a jednocześnie, by osłabić zbyt silną pozycję naczelników nomów. Na tym zwłaszcza polu działalność władców Xii dynastii była najbardziej skuteczna, choć w szczegółach akcja ich nie jest znana. Przeprowadzono nowy podział nomów, starając się stworzyć moŝliwie równej wielkości okręgi. Stopniowo udzielni dotąd naczelnicy nomów zeszli do roli urzędników, tak Ŝe nie mogli zagrozić całości i jedności państwa. Szczególnie interesująco przedstawiają się społeczne i gospodarcze posunięcia władców tej dynastii. Zaznaczający się juŝ w okresie przejściowym proces postępującego zróŝnicowania społecznego, wyodrębnienia się rzemiosła, poczyniły dalsze postępy. Powstały miasta zasiedlone przez nowe warstwy ludzi i one stały się głównymi centrami kraju. Prawdopodobnie w związku z tymi zmianami podjęła Xii dynastia wielkie prace, których celem było wykorzystanie oazy Fajum do celów osiedleńczych przez uregulowanie dopływu wód Nilu. W wyniku reorganizacji państwa stworzony został zdyscyplinowany aparat urzędniczy, z wezyrem na czele, poświadczonym juŝ od Starego Państwa, pełniącym funkcję pierwszego ministra. W jego osobie zbiegały się wszystkie nici administracyjne, sądownicze i gospodarcze kraju. Polityka zagranicznań średniego państwa I na tym polu wykazała

18 Xii dynastia więcej aktywności aniŝeli jej poprzednicy. Energiczniej eksploatowano złoŝa miedzi na półwyspie Synaj, o czym świadczą liczne napisy, podejmowano ekspedycje do kraju Punt (prawdopodobnie Arabia) po kadzidło i wonności. ZagroŜone, podobnie jak za czasów dynastii z Herakleopolis, granice Egiptu od strony Palestyny wzmocniono fortyfikacjami. Stosunki zresztą z krajami azjatyckimi były pokojowe, zwłaszcza z miastami fenickimi, w jednym zaś z nich, w Byblos, przebywał nawet rezydent egipski. Nie tylko zresztą ze źródeł pisanych pada światło na stosunki Egiptu z Azją. Wśród zabytków materialnych znalezionych w czasie badań wykopaliskowych występują przedmioty artystyczne pochodzące z Mezopotamii i Krety, co świadczy o zasięgu handlu egipskiego. Szczególną pozycję w polityce zagranicznej Egiptu zajmowała Nubia. Chęć zabezpieczenia południowej granicy przed najazdami nomadów, moŝność zyskownej wymiany handlowej z plemionami mieszkającymi nad górnym Nilem i eksploatowanie bogatych złóŝ złota, w które obfitowała Nubia, popchnęły władców Xii dynastii do podjęcia planu podboju tego kraju. W ustawicznych bojach zdołali pierwsi panujący tej dynastii podbić Nubię aŝ do Iii Katarakty Nilu. Ostatecznego podboju i zorganizowania kraju jako prowincji dokonał Sezostris Iii, który w późnej legendzie, zachowanej u Herodota, stał się światowym zdobywcą, sięgającym podbojami do Scytów i po Ganges. Relacja ta, choć zniekształcona, przejęta została ze źródeł egipskich i świadczy o wysokiej czci, jaką otaczali Egipcjanie postać tego władcy. Średnie Państwo osiągnąwszy szczytowy okres rozwoju za czasów Xii dynastii, której panowanie uchodziło w Egipcie za klasyczną epokę dziejów tego kraju, szybko zaczęło się chylić ku upadkowi. Religia w okresień Starego i Średniego państwa Religia egipska przeszła w tym okresie, jak moŝna sądzić na podstawie szczupłych i niezbyt jasnych tekstów, powaŝną ewolucję. Pierwotnie czcili Egipcjanie siły natury, którym oddawali hołd pod postacią zwierząt, np. krokodyla czy sępa. Za rządów pierwszych dynastii przedmiotem czci stały się bóstwa mające postać ludzką, choć co jest szczególnie ciekawe u Egipcjan, często zaznaczało się mieszanie dawnych form z nowymi, tak Ŝe bogowie przedstawiani byli pod postacią ludzką, ale np. z głową sępa. Czcili równieŝ Egipcjanie bóstwa lokalne. Na plan pierwszy wysunął się Ozyrys, bóg odradzającej się i zamierającej natury, którego kult miał głównie centrum w Heliopolis, obok niego Tot, bóg miasta Memfis, Ra, bóg słońca, Set, bóg pustyni. W okresie budowy piramid naczelne miejsce w panteonie bogów egipskich zajął bóg słońca Ra, za którego syna uchodził panujący. Charakterystyczny dla mentalności religijnej Egipcjan był sposób przyjmowania tej zmiany w panteonie egipskim. Nie oznaczała ona wyparcia starego boga, był on czczony w dalszym ciągu obok nowego, nieraz w tej samej świątyni. W Średnim Państwie, odkąd Teby zostały stolicą, na plan pierwszy wysunął się Amon. Szczególną wagę przypisywali Egipcjanie Ŝyciu pozagrobowemu i związanemu z nim sądowi nad zmarłym. Oczywiście prymitywizm Ŝycia egipskiego, niedostrzeganie jednostki nie dopuszczały jakiejś moralnej oceny czynów zmarłego według naszych norm. śycie pozagrobowe wyobraŝano sobie podobnie jak Ŝycie ziemskie, dlatego do grobowców dodawano figurki tych postaci, które zmarłemu, oczywiście naleŝącemu do górnych warstw społeczeństwa, słuŝyły za Ŝycia. Najbardziej ciekawy był zwyczaj, praktykowany od czasów V dynastii, umieszczania na ścianach piramid tekstów religijnych, które recytowano w czasie pogrzebu. Przywilej ten, zarezerwowany pierwotnie tylko dla panującego, rozszerzył się w okresie przejściowym, w okresie upadku władzy panujących, równieŝ na moŝnowładców, w formie tzw. tekstów sarkofagowych, tj. napisów umieszczanych na sarkofagach. Korzystali z tego przywileju tylko najbogatsi, masa bowiem ludności egipskiej zbyt była uboga, by mogła sobie pozwolić na okazały grób i jego wyposaŝenie. Literatura w okresień Starego i ŚredniegoŃ Państwa Odtworzenie piśmiennictwa egipskiego okresu Starego Państwa jest trudne, poniewaŝ większość tekstów zachowała się w późnych odpisach, a to uniemoŝliwia często wydzielenie oryginalnych części. Przede wszystkim były to utwory o treści religijnej, zawierające najstarsze mity o powstaniu świata, kosmogonie, czy bogów, teogonie, następnie tzw. teksty piramid. Rozbudowa państwa wywołała świecką działalność literacką w formie dekretów królewskich, biografii urzędników itp. Z zapisek prowadzonych niewątpliwie na dworze powstały kroniki, jak np. kronika zachowana na

19 kamieniu z Palermo z czasów V dynastii. Literatura oddająca uczucia bardziej osobiste wystąpiła dopiero w okresie przejściowym. Szczególnie rozpowszechnione były Nauki czy Upomnienia malujące nędzę teraźniejszości i zapowiadające nastanie dobrych czasów. Dowodem powiązania ówczesnej literatury z rzeczywistością są Skargi chłopa, których treścią była obrona wieśniaka przed naduŝyciami władzy. W Średnim Państwie literatura egipska osiągnęła najwyŝszy poziom i uwaŝana była później za klasyczną. Dotyczyło to nie tylko samej literatury, skrzętnie przepisywanej i naśladowanej, zwłaszcza romansu podróŝniczego Sinuhe, ale i języka. Upadek Średniego państwań i drugi okres przejściowyń (Xiii-Xiv dynastia,ń p.n.e) Po wspaniałym, ale krótkotrwałym rozkwicie nastąpiło za czasów następnych dynastii załamanie się świetności Egiptu. Pojawili się uzurpatorzy, kraj rozpadł się na dzielnice, o czym zdaje się świadczyć wielka liczba nazwisk panujących, zachowana w tekstach źródłowych. Struktura jednak państwa nie uległa zmianie, podobnie jak w pierwszym okresie przejściowym, co świadczyłoby o trwałości dzieła władców Xii dynastii. Być moŝe słabość Egiptu wiąŝe się z brakiem wybitniejszych władców, jakich nie brakowało dynastii poprzedniej. W kaŝdym razie Egipt nie był przygotowany do odparcia najazdu Hyksosów, których pojawienie się zapowiadało nową fazę historii, zarówno Egiptu, jak i całego Wschodu. + Rozdział trzeci.ń Najstarsze kulturyń i państwa Indii i Chin Najstarsze kultury Indii Do początku Xx w. rozpoczynano historię Indii od najścia indoeuropejskich Ariów, którzy w toku swej wędrówki dotarli z nie dających się ściślej wyznaczyć siedzib ok. połowy Ii tys. do Afganistanu, by w kilka wieków później wtargnąć, przez PendŜab do Indii. Badania wykopaliskowe, jakie prowadzono od 1921 r., początkowo w dolinie Indusu, później nad Gangesem i wzdłuŝ północnej granicy Dekanu, doprowadziły do odkrycia kultury sięgającej co najmniej Iii tys. p.n.e. Od głównych miejscowości, w których znaleziono najliczniejsze i najokazalsze zabytki: Harappa (PendŜab) i MohendŜo-Daro (dorzecze Indusu) określa się tę kulturę nazwą Harappa-MohendŜo-Daro. Zawdzięczała ona swe powstanie tym samym czynnikom geograficznym, to jest sąsiedztwu z wielką rzeką, co wcześniejsze kultury Egiptu i Mezopotamii. Prace wykopaliskowe przyniosły odkrycie wielkich miast zbudowanych z wypalanej cegły, wyposaŝonych w wodociągi i kanalizację, o prostych ulicach. Centralnym punktem miasta była potęŝnie obwarowana cytadela, obok zaś niej świątynia. Przestronne domy bogatych sąsiadowały z domkami uboŝszej ludności; jedne i drugie zbudowane były z cegły. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo; tutaj, jak się zdaje, po raz pierwszy uprawiano bawełnę. W miastach rządzonych najprawdopodobniej przez kapłanów rozwinięte były róŝne gałęzie rzemiosła; o oŝywionych stosunkach handlowych, zwłaszcza z miastami sumeryjskimi, świadczą znaleziska. Zachowały się liczne zabytki sztuki, posągi bogów, urządzenia kultowe. Analiza zabytków kultury materialnej uprawnia do wniosku, Ŝe wierzenia późniejszej ludności Indii pozostawały pod wpływem pojęć wytworzonych przez twórców kultury Indusu. Powstanie kultur IndusuŃ i przyczyny ich upadku Nie zdołano dotychczas wyjaśnić okoliczności towarzyszących powstaniu najstarszych kultur Indusu i pochodzenia ich twórców. Znaleziono wprawdzie duŝo pieczęci i innych zabytków pokrytych pismem o charakterze obrazkowym, jednak mimo wielu prób nie udało się go odczytać. Badania wykopaliskowe dostarczyły dowodów przemawiających za długotrwałością kultur Indusu, nasunęły się teŝ pewne analogie ze współczesnym społeczeństwem sumeryjskim. W związku z tym wysuwano przypuszczenia, według których Sumerowie byliby przybyszami z doliny Indusu. JednakŜe wiek tych kultur, znacznie młodszych od sumeryjskiej, przemawiał do niedawna przeciw tej hipotezie. Tymczasem ostatnie badania wykopaliskowe wykryły w warstwach leŝących poniŝej dotychczasowych powierzchni badawczych wcześniejsze stadia tych kultur, pochodzące z Iv, a nawet V tys. W tych warunkach nie moŝna wykluczyć hipotezy przyjmującej związki między Sumerami a twórcami kultur Indusu. Dopóki jednak nie zostanie odczytane pismo obrazkowe, pozostawione przez ludność znad Indusu, dopóty nie będzie rzeczą moŝliwą wyjście poza przypuszczenia. RównieŜ niewyjaśniona jest sprawa upadku kultur Indusu. Materiał archeologiczny wyraźnie wskazuje na osłabienie Ŝywotności mieszkańców. Być moŝe, zachęciło to plemiona zamieszkujące sąsiednie góry do napadu na bogate miasta; w czasie prac

20 wykopaliskowych natrafiono na ślady walk. Inne hipotezy łączą upadek kultur Indusu z przesunięciem koryta rzeki. Ostatnio najwięcej uwagi poświęca się hipotezie, która wiąŝe upadek tej kultury z migracją Ariów do Indii; opanowali oni Ŝyzne tereny nad rzeką, spychając dotychczasowych mieszkańców w górzysty Dekan, gdzie, być moŝe, istnieją po dziś dzień pod nazwą Drawidów. Zdaje się jednak nie ulegać wątpliwości, Ŝe dopiero dalsze badania przyniosą wyświetlenie tej zagadki. W kaŝdym razie pojawienie się na terenie Indii Ariów wiązało się z wielkimi przesunięciami etnicznymi, które dotknęły zarówno Indie, jak cały Bliski Wschód ok. połowy Ii tys. p.n.e. Podbój Indii przez AriówŃ i ich ustrój społeczny Ok r. pojawiły się najpierw na terenie PendŜabu i w dolinie Indusu, później równieŝ nad Gangesem plemiona indoeuropejskie, które same zwały się Ariami (szlachetnymi). Przybysze górowali nad ludnością miejscową uzbrojeniem, przewagę dały im wozy bojowe z zaprzęgiem konnym. W toku walk trwających kilka wieków zdołali Ariowie ujarzmić ludność miejscową, od której zresztą przejęli wiele elementów ich kultury, i wytworzyli liczne państewka z naczelnikami (radŝami) na czele. Najstarsze dzieje Ariów, pierwsze wieki ich pobytu w Indiach zawarte są w świętych księgach, Rig-Wedzie. Księgi te łącznie z poematami epickimi, Muhubhuratą i Ramanają, które spisane zostały ostatecznie z początkiem I tys. n.e., ale w zasadniczym zrębie istniały juŝ w połowie Ii tys. p.n.e., pozwalają na odtworzenie stosunków społecznych, jakie wytworzyły się w Indiach w wyniku podboju przez Ariów. Najbardziej charakterystyczną cechą układu stosunków społecznych narzuconych przez najeźdźców był system czterech kast, tj. ściśle zamkniętych grup społecznych. Obok uprzywilejowanych kapłanów i wojowników wymieniają źródła jako trzecią kastę rolników, których połoŝenie było dość znośne. Najbardziej upośledzoną grupą społeczną, składającą się głównie z ludności podbitej, byli poddani (siudra). Pozycję niŝszą jeszcze od tej grupy społecznej zajmowali niewolnicy, rekrutujący się głównie z jeńców wojennych. System kast formował się wśród walk przez kilka wieków i wycisnął trwałe piętno na całokształcie Ŝycia Indii. Do utwierdzenia tak wykształconego porządku społecznego przyczyniła się równieŝ religia, głoszona przez kapłanów-braminów. Nauczali oni mianowicie, Ŝe Ŝycie doczesne nie jest waŝne, bo świat nie jest czymś realnym, lecz tylko złudą. To oderwanie się od rzeczywistości, od spraw świata, cechujące mieszkańców Indii, spotęgowane zostało przez naukę Buddy (właściwe nazwisko Siddahartha Gautama), Vi w. p.n.e. Nędza upośledzonych warstw wywarła na nim wielkie wraŝenie. Nie uczynił jednak niczego, by panujące stosunki społeczne zmienić. Nauka, którą głosił on i jego uczniowie, stawiała człowiekowi jako główny cel Ŝycia oderwanie się od ciąŝącej na nim rzeczywistości, widząc w tym jedyną drogę prowadzącą go do prawdziwej wolności, do wyzwolenia się od wszelkich więzów. Stosunki polityczneń w Indiach Jak wynika ze skąpej tradycji, Indie podzielone były ok. 500 r. p.n.e. na kilka państw, na czele których stali królowie prowadzący między sobą ciągłe wojny. Ten stan rzeczy był przyczyną słabości Indii. Część Indii połoŝona w PendŜabie i w dolinie Indusu dostała się pod panowanie Persów (ok. 500 r. p.n.e.). W czasie wyprawy na Wschód Aleksander Wielki wkroczył na teren PendŜabu ( Ď) i odniósł zwycięstwo w walce z królem Porosem. Niebezpieczeństwo groŝące Indiom ze strony Macedonii doprowadziło ok. 312 r. do wytworzenia się wielkiego państwa indyjskiego, którego pierwszy władca i załoŝyciel dynastii Mauriów, Czandragupta (w greckich źródłach nazwany Sandrokottosem), rezydował w mieście Palibothra (Pataliputra nad środkowym Gangesem). Państwo to osiągnęło znaczną potęgę za rządów Asioki (ok. 250 r. p.n.e.), który popierał naukę Buddy wysyłając misjonarzy do róŝnych krajów Azji, a nawet Europy. Po jego śmierci monarchia Mauriów podupadła, a część północno-zachodnia Indii opanowana została przez Greków (ok. 200 r. p.n.e.); po likwidacji ich panowania ok. 80 r. p. n.e. część Indii podbili koczownicy środkowoazjatyccy Kuszanowie. Do nowej potęgi wyniosła Indie dopiero dynastia Guptów (Iv-V w.n.e.), która uległa podbojowi Hunów (koniec V w. n.e.). Początki państwa chińskiego O najstarszych dziejach Chin nic pewnego nie wiadomo, a brak liczniejszych badań wykopaliskowych nie pozwala stwierdzić, czy w przekazanych przez źródła wersjach kryje się jakieś jądro prawdy historycznej. Ze szczupłego materiału archeologicznego wynika, Ŝe juŝ w V