Chrońmy Przyrodę Ojczystą

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą Organ Państwowej Rady Ochrony Przyrody SPIS TREŚCI AKTUALNOŚCI NEWS ARTYKUŁY ARTICLES Katarzyna Maria Żołnierowicz, Marcin Tobółka, Wojciech Kania: Zjazd założycielski Grupy Badawczej Aleksandra Bociana Biedrzycka: Białego (Poznań, Wpływ zaniku i fragmentacji r.) The siedliska founding na mee ng strukturę of the genetyczną White Stork populacji Research susła Group perełkowanego (Poznań, ) Spermophilus... suslicus wykorzystanie danych genetycznych do planowania ochrony gatunku 323 The effect of habitat fragmenta on and loss on gene c structure of spo ed suslik popula ons the use of ARTYKUŁY gene cal data ARTICLES in species conserva on Adrian Smolis, Marcin Kadej, Jerzy M. Gutowski, Rafał Ruta, Maciej Matraj: Zgniotek cynobrowy Magdalena Lenda, Piotr Skórka: Orzech włoski Juglans regia nowy, potencjalnie inwazyjny gatunek w rodzimej Cucujus cinnaberinus (Insecta: Coleoptera: Cucujidae) rozmieszczenie, ekologia i problemy florze Walnut Juglans regia a new, poten ally invasive species in na ve flora ochrony oraz nowe stanowiska w Polsce południowo-zachodniej Cucujus cinnaberinus Piotr Profus, (Coleoptera: Mateusz Cucujidae) Matysiak: in southwestern Obserwacje pomurnika Poland... Tichodroma muraria w Polsce poza tatrzańską ostoją 332 Jakub lęgową Michalcewicz, Records of Michał Wallcreeper Ciach: Tichodroma Ochrona nadobnicy muraria in alpejskiej Poland outside Rosalia the alpina breeding (Coleoptera: site in the Cerambycidae) Tatra Mts 271 w Polsce aktualne problemy i sposoby ich rozwiązania Protec on of Rosalia longicorn Rosalia alpina Jerzy Kruk, (Coleoptera: Renata Cerambycidae) Szymańska: Rukiew in Poland drobnolistna the current Nastur um problems microphyllum and solu ons... (Boenn.) Rchb. nowe 347 stanowiska w okolicach Krakowa New stands of one-row yellow cress Nastur um microphyllum (Boenn.) Dawid Rchb. Marczak, in the surroundings Robert Lasecki: of Kraków Ryjkowcowate... (Coleoptera: Curculionoidea) Suwalskiego Parku 279 Krajobrazowego Weevils (Coleoptera: Curculionoidea) of the Suwałki Landscape Park Adam Olszewski, Michał Główka: Występowanie różanki Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) i piskorza Misgurnus Damian Wiehle: Stwierdzenie lęgu czapli purpurowej Ardea purpurea pod Zatorem fossilis (Linné, 1758) w Puszczy Kampinoskiej The occurrence of the bi erling Rhodeus sericeus (Pallas, 1776) A brood and weatherfish of the purple Misgurnus heron fossilis Ardea (Linné, purpurea 1758) found in the near Kampinos the town Forest of Zator (Central... Poland) Krys an Budzik, Alina Stachurska-Swakoń: Interesujące gatunki storczykowatych w zlewni potoku Adam Pleśnianka Stebel: Mech na Pogórzu pędzliczek Rożnowskim szerokolistny (Karpaty Syntrichia Zachodnie) la folia (Hartm.) Interes ng Huebener orchid species w Karpatach Polskich i problemy in the Pleśnianka jego ochrony Stream The basin, Water the Screw-moss Rożnów Foothills Syntrichia (the la folia Western in the Carpathians) Polish Carpathians... and problems 372 of its protec on Leszek Bednorz, Justyna Ludjan: Pomnikowe jarzęby szwedzkie Sorbus intermedia w Polsce Marcin Nobis, Nature monuments Agnieszka Nobis: of Sorbus Stanowisko intermedia sasanki in Poland otwartej... Pulsa lla patens (L.) Mill. (Ranunculaceae) 378 w Starachowicach (Przedgórze Iłżeckie) A locality of Pulsa lla patens (L.) Mill. (Ranunculaceae) in Jan Cichocki, Piotr Dąbkowski, Dariusz Łupicki, Marek Maciantowicz, Joanna Mąkol, Agnieszka Szlauer- Starachowice (Iłża Foreland) Łukaszewska, Andrzej Zawal: Pijawka lekarska Hirudo medicinalis (Annelida: Hirudinea) w zachodniej Adam Polsce P. Kubiak: The Flora medicinal naczyniowa leech Hirudo doliny Olszówki medicinalis (Kotlina (Annelida: Sandomierska) Hirudinea) walory in Western i zagadnienia Poland... ochrony 383 Aleksandra Vascular flora Naczk, of the Jakub Olszówka Kazimierski: valley (Kotlina Nowe Sandomierska, stanowisko żłobika SE Poland) koralowego it s values Corallorhiza and conserva on trifida issues 303 na Pomorzu Gdańskim A new locality of Corallorhiza trifida in the Pomorze Gdańskie region Marcin Stanisław Wilga: Rycerzyk oliwkowożółty Tricholomopsis decora (Fr.: Fr.) Singer w Lasach Oliwskich (N Poland) (Trójmiejski Park Krajobrazowy) Tricholomopsis decora (Fr.: Fr.) Singer in Lasy Oliwskie Forests (Trójmiejski Jan Landscape Dziedzic, Park) Piotr... Dynowski, Anna Źróbek-Sokolnik: Chamedafne północna Chamaedaphne calyculata 311 nowe stanowisko na Warmii Chamaedaphne calyculata a new loca on in the Warmia region RECENZJE (N-E Poland) REVIEWS Anna Jan Medwecka-Kornaś: Dziedzic, Piotr Dynowski, Zbigniew Anna Mirek, Źróbek-Sokolnik: Halina Piękoś-Mirkowa Grążel drobny (red.): Nuphar Czerwona pumila Księga nowe Karpat stanowisko Polskich. Rośliny w województwie naczyniowe... warmińsko-mazurskim Nuphar pumila a new site in the Warmia-Masuria 314 province

2 AKTUALNOŚCI Zjazd założycielski Grupy Badawczej Bociana Białego (Poznań, r.) The founding mee ng of the White Stork Research Group (Poznań, ) KATARZYNA MARIA ŻOŁNIEROWICZ 1, MARCIN TOBÓŁKA 1, WOJCIECH KANIA 2 Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (5): , Instytut Zoologii Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c kzolnierowicz@gmail.com, marcin_tobolka@o2.pl 2 Stacja Ornitologiczna, Muzeum i Instytut Zoologii PAN Gdańsk, ul. Nadwiślańska wkania@stornit.gda.pl Słowa kluczowe: bocian biały, Ciconia ciconia, organizacja badań, obrączkowanie, inwentaryzacja, Grupa Badawcza Bociana Białego. Intensyfikacja badań ekologii bociana białego i obrączkowania połączonego ze zbieraniem informacji o przebiegu lęgów, wywołała potrzebę takiego ujednolicenia metod zbierania, zapisywania i przechowywania danych, by materiały gromadzone w ramach poszczególnych projektów badawczych mogły być łatwo wykorzystywane i w innych badaniach. By to osiągnąć, a także dla ułatwienia współpracy pelargologów, powołano Grupę Badawczą Bociana Białego. Podczas zjazdu założycielskiego podsumowano dotychczasowe badania i przedstawiono propozycje wspólnych działań w przyszłości. Zreferowano badania wędrówek, dyspersji, przeżywalności, zachowań w okresie lęgowym oraz zagęszczenia i udatności lęgów na stałych powierzchniach (od 1959, 1974, 1984, 1986 i 1994), a także programy ochrony gatunku. Przedyskutowano problemy związane z wprowadzeniem nowego rodzaju obrączek dostosowanych do zdalnego odczytywania, różniącego się od używanych wcześniej wykazywalnością. Spotkania polskich badaczy bocianów białych mają długą tradycję. Pierwsze były zorganizowane w latach 1998 i 2001 przez Zbigniewa Wojciechowskiego i Tomasza Janiszewskiego w Terenowej Stacji Badawczej Uniwersytetu Łódzkiego w Bromierzyku (Indykiewicz 1998, Dolata 2002). Na następne zaprosił do Kłopotu Leszek Jerzak (Tryjanowski i in. 2008). Podobnie jak tamte spotkania, zjazd, który odbył się w dniach roku w Zakładzie Zoologii Instytutu Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, miał służyć wymianie informacji o prowadzonych badaniach, ale jego głównym celem było powołanie Grupy Badawczej Bociana Białego. W zjeździe uczestniczyło 31 osób z różnych ośrodków, zawodowo lub amatorsko zajmujących się badaniami bociana białego. Spotkanie rozpoczął dyrektor Instytutu Zoologii Piotr Tryjanowski. Wspomnieniem i chwilą ciszy 323

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 uczczono zmarłego niedawno Marka Kellera kolegę, przyjaciela i nauczyciela wielu obecnych na zjeździe. Następnie Tadeusz Mizera przedstawił historię Uniwersytetu Przyrodniczego i Instytutu Zoologii, po czym każdy z uczestników opowiedział krótko o sobie. Resztę dnia wypełniły podsumowania wyników dotychczasowych badań i innych działań dotyczących bociana białego, które streszczono niżej. Gdzie się bada bociany i dlaczego musimy jeszcze sporo pracować? (Piotr Tryjanowski) Intensywność badań nad bocianem zilustrowano odwołaniem się do najlepiej publikowanych prac, które przedstawiają szersze zagadnienia niż tylko inwentaryzacje. Korzystając z pomocy bazy Scopus wykazano, że stosunek liczby publikacji o bocianie białym do liczebności tego gatunku w poszczególnych krajach jest najwyższy w Hiszpanii i Niemczech. Kraje te znacznie wyprzedzają Polskę, posiadającą największą w świecie populację rozrodczą bociana białego. Stosunkowo dużo prac publikuje się we Francji, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii, a w mniejszym stopniu w Holandii i Danii, czyli w krajach, w których bociany są nieliczne lub wymarły. Prelegent wskazał, że bocian biały jest dogodnym gatunkiem do badania na przykład synchronizacji zjawisk ekologicznych w czasie i przestrzeni, nazywanej efektem Morana. Zgodnie z tą teorią, korelacja zmian w liczebności i produktywności populacji jest spowodowana ograniczoną dyspersją i autokorelacją warunków środowiskowych (np. klimatycznych). Zjawisko to może być modyfikowane przez lokalne warunki atmosferyczne oraz bariery ekologiczne. Wpływ mogą mieć także różnice w dyspersji między płciami (Chernetsov i in. 2006). Pojawiły się nowe analizy efektu Morana u bociana białego uwzględniające informacje z Polski (np. Tryjanowski i in. 2005; Sæther i in. 2006), ale do pełniejszego opracowania problemu brakuje dokładniejszych danych o dyspersji. Dlatego powinno się zintensyfikować obrączkowanie bocianów i zdalne odczytywanie obrączek gnieżdżących się osobników, przy zapewnieniu jednakowego prawdopodobieństwa odczytu przez stosowanie obrączek jednego typu. Każdą zmianę typu obrączki organizatorzy obrączkowania powinni konsultować z naukowcami analizującymi jego wyniki. Nowym zjawiskiem, które może w przyszłości wpływać na dynamikę populacji bociana, jest drapieżnictwo ze strony bielika Haliaeetus albicilla. Zmiany w wędrówkach, dyspersji i przeżywalności polskich bocianów białych w świetle wyników obrączkowania (Wojciech Kania) Przedstawiono najważniejsze konkluzje opublikowanych analiz wyników obrączkowania bociana białego w Polsce (Kania 1988, 2006; Schaub i in. 2005), podstawy metodyczne tych analiz zastosowanie wskaźników wykazywalności (Busse, Kania 1977; Kania, Busse 1987) i wykazywalności względnej (Kania 2006) oraz uzupełniające informacje z ostatnich lat. W latach zaobrączkowano w Polsce 47 tys. bocianów białych 1, uzyskując 2060 ponownych stwierdzeń o 1640 osobnikach. Wykazywalność 2 bocianów zabitych lub znalezionych martwych, oznakowanych różnymi typami obrączek metalowych, nie różniła się istotnie 3, natomiast zmieniała się w czasie i była odmienna na różnych terenach. Uwzględnienie tych informacji doprowadziło do zakwestionowania hipotezy o skróceniu się odległości do zimowisk w ciągu ostatniego 40-lecia XX wieku, opartej na porównywaniu średnich odległości 1 W 2011 roku niemal 3 tys. 2 Stosunek liczby stwierdzeń do liczby zaobrączkowanych. 3 Istotnie wyższa była wykazywalność bocianów zabitych lub znalezionych martwych oznakowanych obrączkami ELSA, opatrzonymi pełnym adresem pocztowym i internetowym. 324

4 K.M. Żołnierowicz i in. między miejscami obrączkowania i ponownego stwierdzenia zimą. Analiza zmian wykazywalności względnej przy przemieszczeniach między miejscami urodzenia i pierwszego rozrodu, położonymi we wschodnich Niemczech i zachodniej Polsce, wykazała zmiany w intensywności dalekodystansowej dyspersji między tymi obszarami u bocianów zaobrączkowanych po 1985 roku w stosunku do obrączkowanych wcześniej. Wraz z pierwszymi stwierdzeniami naszych bocianów w głębi populacji zachodnioeuropejskiej sugeruje to przesuwanie się wschodniej granicy strefy przejściowej między obiema populacjami wędrówkowymi 4 na teren Polski w ostatnim okresie. Średnia roczna przeżywalność polskich bocianów białych wynosiła 41% dla 1. roku życia i 86% dla lat następnych. Znacznie zmniejszała się w okresach suszy w Sahelu, gdzie jesienią bociany gromadzą rezerwy tłuszczowe, niezbędne do odnalezienia obfitych w pokarm zimowisk na obszarze wschodniej i południowej Afryki. Daty obrączkowania piskląt bociana białego sugerują przyśpieszenie lęgów w drugiej połowie lat 80. XX wieku o kilka dni. Bociany są stwierdzane najczęściej jako lęgowe pierwszy raz w kalendarzowym roku życia. Co wynikło z 26 lat obrączkowania bocianów białych na Górnym Śląsku? (Wiesław Chromik) 4 Populacja wschodnia zimuje w Afryce wschodniej i południowej, zachodnia w Afryce zachodniej. Niemcy leżą w strefie przejściowej, z której bociany mogą wędrować na oba zimowiska. Zjazd założycielski GBBB (Poznań, r.) W latach autor zaobrączkował 1735 piskląt bociana białego. Na powierzchni stałego obrączkowania, obejmującej powiaty tyski, pszczyński i fragmenty sąsiednich (1,3 tys. km 2 ), starał się sprawdzić wszystkie gniazda (średnio 80 zajętych) pod kątem obecności oznakowanych ptaków. Dokonał 123 odczytów obrączek 46 osobników, w tym 41 lęgowych. Na terenie swojej powierzchni stwierdził gnieżdżenie się 3% bocianów, zaobrączkowanych wcześniej przez siebie jako pisklęta. Spośród nich ¾ obserwował przy gniazdach w przynajmniej dwóch sezonach (60% nie zmieniło gniazda, pozostałe odbywały następne lęgi najczęściej w pobliżu miejsc, w których gnieździły się w latach wcześniejszych). Jedna samica zajmowała to samo gniazdo przez 9 kolejnych sezonów. Na podstawie obserwacji i wywiadów z gospodarzami stwierdził, że aluminiowe obrączki bez zamka z czasem ulegają rozgięciu, co może powodować ich spadanie. Skutkiem tych spostrzeżeń było wprowadzenie obrączek nitowanych. Obrączkowanie i inne badania bociana białego w powiecie ostrowskim w latach (Paweł T. Dolata) W ciągu 17 sezonów badań obrączkarze skupieni w Południowowielkopolskiej Grupie OTOP zaobrączkowali 2939 piskląt. Bocianiarze z PwG OTOP przeprowadzali akcje ratunkowe, odczytywali obrączki lęgowych bocianów oraz zbierali inne materiały. Wyniki tych badań opublikowano w mediach lokalnych i regionalnych, a także w naukowych czasopismach krajowych i międzynarodowych (np. Chernetsov i in. 2006; Andrzejewska i in. 2004). PwG OTOP koordynuje projekt Blisko Bocianów, czyli obserwacje kamerą internetową gniazda w Przygodzicach (Dolata 2006), najbardziej znanego gniazda bocianiego na świecie ( w czerwcu 2012 była to trzecia najchętniej oglądana strona internetowa wśród światowych stron ornitologicznych). O ochronie bociana w północno-wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego (Michał Uczciwek) Autor prowadził działania ochroniarskie i edukacyjne. Zajmował się renowacją gniazd, usuwaniem ściółki i zakładaniem gniazd sztucznych. Nowe gniazda były pobielane, dla przynęcenia bocianów, które zdają się wybierać 325

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 miejsca z oznakami zeszłorocznego sukcesu lęgowego. Wygłaszał prelekcje w szkołach. Biologia lęgowa bociana białego w zachodniej Wielkopolsce (Marcin Tobółka) Autor prowadził badania na terenie byłego województwa leszczyńskiego. Od roku 2005 gromadził dane dotyczące fenologii przylotów i zajmowania gniazd przez bociany. W latach zebrał informacje dotyczące wielkości zniesień, sukcesu klucia oraz przeżywalności piskląt dla 144 lęgów. O ile wielkość zniesień nie różniła się w poszczególnych latach, o tyle sukces klucia i przeżywalność piskląt były silnie uzależnione od pogody. Śmiertelność młodych bocianów od chwili wylotu z gniazda do momentu opuszczenia z terytorium lęgowego (dotąd niebadany aspekt biologii bociana) wynosiła do 10%. Głównymi przyczynami śmiertelności młodych są kolizje z liniami napowietrznymi sieci elektroenergetycznej i porażenia prądem. Autor zasugerował potrzebę zbadania zagadnień, takich jak: penetracja terenu przez młode bociany, tempo wzrostu i kondycja piskląt, struktura płciowa w lęgach oraz różnice w przeżywalności związane z płcią, którymi warto byłoby zainteresować badaczy bocianów na terenie całej Polski. Monitoring populacji bociana białego na stałych powierzchniach (Andrzej Wuczyński i Marcin Tobółka) W latach prowadzono monitoring na czterech powierzchniach badawczych: trzech na Dolnym Śląsku (powiat milicki od 1959 r. głównie przez Adama Mrugasiewicza, Przedgórze Sudeckie od 1984 r., Ziemia Kłodzka od 1984 do 2004 r.; razem około 80 lęgowych par bociana na obszarze 3430 km 2 ) i jednej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, dawnym województwie leszczyńskim (4154 km 2 ) z Doliną Środkowej Obry (417 km 2 ) (do 450 gniazd rocznie monitorowanych głównie przez Stanisława Kuźniaka). Na wszystkich powierzchniach stwierdzono spadek liczebności bociana, przy zwiększonej produktywności w Wielkopolsce, a obniżonej na Przedgórzu Sudeckim i w powiecie milickim. Przyczyn spadku liczebności upatruje się głównie w zmianach w zagospodarowaniu gruntów i intensyfikacji rolnictwa. Wybrane elementy budżetu czasowego i behawioru bociana białego na przykładzie kolonii lęgowej we wsi Kłopot w lubuskiem (Marcin Bocheński) Corocznie w latach autor obserwował zachowanie bocianów w 9 12 gniazdach (1 9 równocześnie) przez 1316 godzin. Notował aktywność pary na gnieździe (m.in. czas przebywania ptaków, przyloty/odloty, karmienia, liczbę, rodzaje i przyczyny klekotów, obecność bocianów obcych niegniazdujących w kolonii) i ustalał datę zniesienia. Sukces reprodukcyjny był silnie powiązany ze strukturą budżetu czasowego, który zależał głownie od kondycji osobników. Ceremonie powitania (klekot powitalny) stanowią część systemu rozpoznawania się ptaków w parze, który jak się wydaje jest oparty przede wszystkim na wzrokowej identyfikacji ptaków wspieranej klekotem. Nie potwierdziły się wcześniejsze przypuszczenia o bezpośrednim związku zagęszczenia par lęgowych i intensywności interakcji agresywnych między nimi. Klekoty obronne były wywoływane pojawami osobników nielęgowych. Ich obecność negatywnie wpływała na przebieg rozrodu m.in. przez walki prowadzone na gniazdach. Ptaki lęgowe zachowują się inaczej wobec bocianów obcych niż w stosunku do sąsiadów z kolonii. Obecność obcych bocianów modyfikuje zachowania ptaków lęgowych zarówno wobec partnera, jak i innych osobników gniazdujących w kolonii. Może to pośrednio wpływać na efekty lęgów. Wieczorem odbyła się projekcja filmu produkcji niemieckiej Die Reise der Störche o wędrówce samicy bociana białego o imieniu 326

6 K.M. Żołnierowicz i in. Prinzessin (Księżniczka), zaopatrzonej w satelitarny nadajnik telemetryczny. Poszczególne sekwencje filmu ciekawie objaśniał Zbigniew Urbańczyk. Powołaniem Grupy Badawczej Bociana Białego 5 rozpoczęto drugi dzień Zjazdu (ryc. 1). Propozycje celów, zakresu i formy działania Grupy, uzgodnione przez zespół założycielski (W. Kania, M. Tobółka i P. Tryjanowski) przedstawił Wojciech Kania. Potrzeba istnienia takiej grupy pojawiła się wraz ze zwiększeniem się liczby osób i zespołów zajmujących się badaniami bociana białego, zwłaszcza wobec powszechnego zbierania danych (inwentaryzacje gniazd i sukcesu lęgowego, obrączkowanie) przez amatorów, niepodejmujących samodzielnych analiz zebranych danych. Dodatkowym bodźcem utworzenia Grupy było wdrożenie drugiego systemu znakowania bocianów obrączkami zdalnie odczytywalnymi. Ponieważ cechy obu rodzajów obrączek każą się spodziewać ich różnej wykazywalności, dla zapewnienia naukowej użyteczności takiego obrączkowania niezbędne stało się jego zorganizowanie według bardzo precyzyjnego planu. Koordynowanie działań staje się szczególnie pożądane w sytuacji, gdy: 1) metody zbierania materiału przez różne osoby i zespoły (niekoniecznie dla takich samych celów badawczych) są w dużej części zbliżone, 2) badania wielu aspektów ekologii gatunku wymagają danych gromadzonych na większych obszarach, pozostających poza zasięgiem pojedynczych zespołów, 3) potrzebne jest zbieranie danych na tym samym obszarze i taką samą metodą przez okresy długie 6 dużo dłuższe niż akceptowane przez systemy grantów badawczych, a niekiedy przekraczające czas aktywności terenowej pojedynczych badaczy. Zjazd założycielski GBBB (Poznań, r.) Sprawę utworzenia Grupy dyskutowano wstępnie na spotkaniu, które odbyło się roku w Stacji Ornitologicznej Muzeum i Instytutu PAN w Gdańsku, bezpośrednio po I Zjeździe Obrączkarzy. Głównym celem Grupy ma być usprawnienie wymiany informacji i inicjowanie zespołowych badań bociana białego, a także ustalenie zakresu, metodyki i sposobów zapisu wspólnie zbieranych danych oraz utworzenie banku danych. Planuje się przygotowanie poradników dla obrączkarzy i osób zdalnie odczytujących obrączki bocianów białych oraz klucza do określania wieku piskląt. Na przewodniczącego i sekretarza Grupy jednogłośnie wybrano odpowiednio Piotra Tryjanowskiego i Marcina Tobółkę. Po ukonstytuowaniu się GBBB nastąpiły dalsze prezentacje. Obrączkowanie bocianów białych: lata i widoki na przyszłość (Wojciech Kania) W ostatnich latach w obrączkowaniu bocianów zaszły znaczące zmiany, skutkujące wzrostem liczby oznakowanych osobników ze średnio 0,8 tys. w latach do 1,8 2,7 tys. rocznie w latach Podczas gdy wcześniej obrączkowano dla ogólnego celu pogłębienia wiedzy o wędrówkach i przeżywalności, to obecnie pojawiły się osoby obrączkujące w ramach wąsko zdefiniowanych projektów badawczych. Z dwóch 7 do ośmiu 8 wzrosła liczba obrączkarzy znakujących na stałych powierzchniach znaczną liczbę piskląt (zwykle , do ponad 500 rocznie). W 2008 roku centrala obrączkowania wprowadziła do powszechnego użytku zakładane na goleń ptaka obrączki ELSA, które na ośmiościennej czarnej powierzchni zewnętrznej mają czterokrot- 5 Ostateczną nazwę ustalono podczas pozjazdowej dyskusji internetowej. 6 Bocian biały jest gatunkiem długowiecznym. Według modelu przeżywalności Schauba i innych (2005) do wieku 15 lat dożywa ponad 5% bocianów. 7 Wiesław Chromik i Paweł Dolata. 8 Marcin Bocheński i Leszek Jerzak, Grzegorz Kiljan, Tomasz Królak, zespół Silesiana kierowany przez Joachima Siekierę, Adam Olszewski, Marcin Tobółka. 327

7 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 Ryc. 1. Uczestnicy zjazdu założycielskiego Grupy Badawczej Bociana Białego w Instytucie Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu ( r., fot. A. Wuczyński) Fig. 1. Par cipants of the White Stork Research Group founding mee ng at the Ins tute of Zoology, Poznań University of Life Sciences (27 January, 2012; photo by A. Wuczyński) nie powtórzony biały numer, przystosowany do zdalnego odczytu, a ponadto pełny adres pocztowy i elektroniczny (Kania 2006). Cechy te znacznie podnoszą ich wykazywalność, jednak z powodu wysokiej ceny wcześniej w niewielkiej liczbie były zakładane tylko w 2002 roku (zapłacili za nie wówczas Niemcy). W 2008 roku zakup obrączek ELSA sponsorowała głównie firma Vatenfall, a od roku 2009 w znacznym stopniu firma ENERGA, dzięki czemu w latach oznakowano tymi obrączkami 91% bocianów. W okresie centrala obrączkowania we współpracy z Polskim Towarzystwem Przyjaciół Przyrody pro Natura przeszkoliła ponad 20 elektromonterów ENERGI, którzy zaobrączkowali ponad 1200 bocianów. Analiza pomiarów dzioba wskaźnika wieku piskląt (Kania 1988; ryc. 2) wykazała tendencję obrączkarzy do zaokrąglania do 5, a zwłaszcza 10 mm, szczególnie silną u obrączkarzy ENERGI, których znaczna część podawała długość dzioba jedynie z dokładnością do 0,5 lub 1 cm. W dyskusji podkreślano, że największą korzyścią ze współpracy z ENERGĄ w zakresie obrączkowania bocianów jest finansowanie przez tę firmę obrączek i umożliwianie obrączkowania w gniazdach umiejscowionych na słupach sieci elektrycznej pod napięciem. Dyskutanci mieli jednak wątpliwości co do zasadności samodzielnego obrączkowania przez elektromonterów niebędących ornitologami-amatorami. 328

8 K.M. Żołnierowicz i in. W 2011 roku centrala obrączkowania wprowadziła drugi system znakowania bocianów: metalową nitowaną obrączkę na skoku, uzupełnioną tradycyjną plastikową zieloną obrączką alfanumeryczną na goleni, pozostawiając obrączkarzom wybór między tym zestawem a obrączkami ELSA. Uzasadnieniem była lepsza czytelność z większej odległości obrączek zielonych i oczekiwanie, że odchody bociana będą przywierały do ich zewnętrznej powierzchni (co utrudnia odczyt), w mniejszym stopniu niż w przypadku obrączek ELSA. Ponieważ wykazywalność obu rodzajów obrączek jest z założenia odmienna, połączonych wyników znakowania nimi nie da się wykorzystać w analizach ilościowych, jeśli nie określi się różnic wykazywalności. Aby uzyskać dane na ten temat, zorganizowano obrączkowanie naprzemienne, polegające na zakładaniu w kolejnych gniazdach różnych typów obrączek. W dyskusji większość osób była zdania, że obrączki zielone są łatwiejsze do odczytania u bocianów żerujących, natomiast u stojących na gniazdach lub dachach czytelność obu rodzajów obrączek jest zbliżona. Opinie na temat przylegania odchodów do powierzchni obrączki były podzielone. Zwracano uwagę, że jest mało prawdopodobne, aby obrączki zielone były na tyle trwałe, aby wystarczyć na cały okres życia ptaka trwający i więcej lat. Obrączkarski Monitoring Ekologii Bociana Białego OMEBOB i Sieć Obserwacji Bocianów Białych z Obrączkami (Wojciech Kania) 9 OMEBOB jest Obrączkarskim Monitoringiem Ekologii Gatunku (OMEGA) dla bociana białego. Programy OMEGA mają być organizowane przez Kubę Typiaka ze Stacji Ornitologicznej MiIZ PAN. Zjazd założycielski GBBB (Poznań, r.) Ryc. 2. Mierzenie długości dzioba pisklętom, rutynowo dokonywane podczas obrączkowania, umożliwia oszacowanie ich wieku i wyliczenie daty klucia (Kania 1988) (fot. M. Szymczak) Fig. 2. Measurement of the chick bill length, a standard procedure during white stork nestling ringing in Poland, allowing to es mate the age and to calculate the hatching date (Kania 1988) (photo by M. Szymczak) OMEBOB 9 to propozycja dla osób, które pragną znacznie zwiększyć wartość naukową swojej aktywności obrączkarskiej, poszerzając zakres zbieranych danych o informacje pozwalające pełniej wykorzystać wyniki obrączkowania w analizach czasowej i przestrzennej zmienności najważniejszych cech historii życiowej gatunku. Program przewiduje wieloletnie obrączkowanie piskląt na tym samym obszarze, połączone przynajmniej z inwentaryzacją gniazd, oceną sukcesu lęgowego i z odczytywaniem obrączek u gnieżdżących się, a w miarę możliwości także nielęgowych, osobników. Do wyszukiwania oznakowanych ptaków na powierzchni stałego obrączkowania oraz dookoła niej dobrze byłoby zorganizować pomocniczą Sieć Obserwacji Bocianów Białych z Obrączkami. Szersze omówienie OMEBOB i SOBBO zostanie przedstawione w osobnej publikacji. Przedłużona inkubacja i inne anomalie w lęgach bociana białego (Andrzej Wuczyński) Zjawisko przedłużonej inkubacji notowane jest u ptaków bardzo rzadko. Jak się przypuszcza, stanowi przystosowanie dające szansę wyklucia się pisklętom z jaj wymagających dłuższego wysiadywania (zwykle o kilka dni) niż typowe u danego gatunku. Jednak w wyjątko- 329

9 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 wych przypadkach inkubacja znacznie wykracza poza ten bufor bezpieczeństwa, a wysiadywane jaja są wówczas martwe. Adaptacyjne znaczenie tego zjawiska pozostaje nieznane. W latach 2009 i 2010 w tym samym gnieździe na Przedgórzu Sudeckim para bocianów wysiadywała jaja przez odpowiednio 59 i 65 dni, a więc dwukrotnie dłużej niż typowy, 32-dniowy okres wysiadywania u bociana. Przedłużonej inkubacji towarzyszyły inne anomalie lęgów: brak (zauważonych) kopulacji w obu sezonach, wyrzucanie jaj wkrótce po przylocie drugiego partnera oraz krótki odstęp pomiędzy jego przylotem a rozpoczęciem inkubacji. Możliwą przyczyną zaobserwowanych zjawisk była niezdolność do reprodukcji jednego lub obu partnerów spowodowana wiekiem (zbyt młode lub zbyt stare ptaki) bądź chorobami. Możliwe też, że lęgi dotyczyły homoseksualnych par samic. Są to pierwsze udokumentowane przypadki przedłużonej inkubacji w rodzinie bocianowatych oraz pierwszy przypadek powtórnej (w dwóch kolejnych lęgach) przedłużonej inkubacji u wolno żyjących ptaków (Wuczyński 2012). Zjazd zakończył się wczesnym popołudniem. Osoby, które chciałyby nawiązać współpracę z GBBB proszone są o kontakt z sekretarzem Marcinem Tobółką: marcin_tobolka@o2.pl. Podziękowania Dziękujemy Piotrowi Tryjanowskiemu, Marcinowi Bocheńskiemu, Wiesławowi Chromikowi i Andrzejowi Wuczyńskiemu za uzupełniania i uwagi do wcześniejszych wersji sprawozdania. PIŚMIENNICTWO Andrzejewska I., Dolata P.T., Jerzak L., Ptaszyk J., Tryjanowski P., Zduniak P Prevalence of agglutinating antibodies against Listeria monocytogenes in chicks of the white stork (Ciconia ciconia Linnaeus, 1758) in Poland. Eur. J. Wild. Res. 50: Busse P., Kania W Metoda ilościowej oceny rozmieszczenia obrączkowanych ptaków na podstawie rozkładu wiadomości powrotnych. Not. Orn. 18: Chernetsov N., Chromik W., Dolata P.T., Profus P., Tryjanowski P Sex-related natal dispersal of white storks (Ciconia ciconia) in Poland: How far and where to? Auk 123: Dolata P.T Bocian biały Ciconia ciconia stan i perpektywy badań. Spotkanie drugie. Bromierzyk, 8 9 września Not. Orn. 43: Dolata P.T Close to Storks a project of online monitoring of the White Stork Ciconia ciconia Nest and potential use of on-line monitoring in education and research. W: Tryjanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. (red.). The White Stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Indykiewicz P Ogólnopolska konferencja Bocian biały Ciconia ciconia stan i perspektywy badań, Bromierzyk, 4 5 września Not. Orn. 39: Kania W Investigations of white stork Ciconia ciconia hatching phenology based on bill measurements of nestlings. The Ring : Kania W Movements of Polish White Storks Ciconia ciconia an analysis of ringing results. W: Tryjanowski P., Sparks T.H., Jerzak L. (red.). The White Stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Kania W., Busse P An analysis of the recovery distribution based on finding probabilities. W: North P.M. (red.). Ringing Recovery Analytical Methods. Acta orn. 23: Schaub M., Kania W., Koeppen U Variation of primary production during winter induces synchrony in survival rates in migratory white storks Ciconia ciconia. J. Animal Ecol. 74: Sæther B.-E., Grøtan V., Tryjanowski P., Barbraud C., Engen S., Fulin M Climate and spatio-temporal variation in the population dynamics of a long distance migrant, the white stork. J. Animal Ecol. 75: Tryjanowski P., Kania W., Profus P., Jerzak L III spotkanie bocianiarzy polskich, Muzeum Bociana Białego, Kłopot, r. Not. Orn. 49:

10 K.M. Żołnierowicz i in. Tryjanowski P., Sparks T.H., Jakubiec Z., Jerzak L., Kosicki J.Z., Kuźniak S., Profus P., Ptaszyk J., Wuczyński A The relationship between population means and variances of reproductive success differs between local population of Zjazd założycielski GBBB (Poznań, r.) White Stork (Ciconia ciconia). Popul. Ecol. 47: Wuczyński A Prolonged Incubation and Early Clutch Reduction of White Storks (Ciconia ciconia). The Wilson J. Ornithol. 124 (2): SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 68 (5): , 2012 Żołnierowicz K.M., Tobółka M., Kania W. The founding mee ng of the White Stork Research Group (Poznań ) Both the intensification of the research on the white stork ecology and the increase in the number of areas with long-term ringing, supplemented by collection of the breeding and density information, have proved the need for unification of the methods used for gathering, recording and storing the data, which would facilitate sharing of the material collected for different scientific projects. To accomplish this purpose and to encourage cooperation of pelargologists, the White Stork Research Group was established. During the founding meeting, the research was recapitulated and proposals for the future joint investigations were presented. The talks abstracted below are related to such topics as migration, dispersal, survival, breeding behaviour and long-term monitoring (density and breeding success) in some selected areas (since 1959, 1974, 1984, 1986 and 1994), as well as stork protection programmes. Also problems caused by introduction of new remote-reading rings were discussed, the re-encounter probability of which is different from the previous ones. 331

11 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 68 (5): , 2012 Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Insecta: Coleoptera: Cucujidae) rozmieszczenie, ekologia i problemy ochrony oraz nowe stanowiska w Polsce południowo-zachodniej Cucujus cinnaberinus (Coleoptera: Cucujidae) in southwestern Poland ADRIAN SMOLIS 1, MARCIN KADEJ 1, JERZY M. GUTOWSKI 2, RAFAŁ RUTA 3, MACIEJ MATRAJ 4 1 Pracownia Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Katedra Biologii Ewolucyjnej i Ekologii Uniwersytet Wrocławski Wrocław, ul. Przybyszewskiego 63/77 adek@biol.uni.wroc.pl entomol@biol.uni.wroc.pl 2 Zamiejscowy Wydział Leśny w Hajnówce Politechnika Białostocka Hajnówka, ul. Piłsudskiego 8 jgutowski@las.ibl.bialowieza.pl 3 Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej Uniwersytet Wrocławski Wrocław, ul. Przybyszewskiego 63/77 scirtes@biol.uni.wroc.pl 4 Muzeum Przyrodnicze Uniwersytet Wrocławski Wrocław, ul. Sienkiewicza 21 maciej.matraj@wp.pl Słowa kluczowe: Coleoptera, Cucujidae, Cucujus cinnaberinus, Cucujus haematodes, ekspansja, biologia, ekologia, rozmieszczenie, ochrona, Polska. Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Scopoli, 1763) to chrząszcz z rodziny zgniotkowatych Cucujidae, objęty ochroną ścisłą i wpisany na Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Jest gatunkiem wskaźnikowym dla sieci obszarów Natura 2000, umieszczonym w II i IV Załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Ponadto, jako jedyny przedstawiciel rodzaju, ujęty jest w kategorii NT (bliski zagrożenia) w światowej czerwonej księdze gatunków zagrożonych, opracowywanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody. Jest chrząszczem saproksylicznym, wymagającym do rozwoju drzew martwych lub częściowo obumarłych. Rozwój larwalny przebiega w środowisku podkorowym. W pracy przedstawiono stanowisko systematyczne, morfologię, rozmieszczenie, biologię i ekologię, status ochronny i perspektywy ochrony zgniotka cynobrowego w odniesieniu do zachowania jego środowisk życia poprzez uwzględnianie naturalnej dynamiki siedlisk, ich złożonej struktury i wielogatunkowej dendroflory. Opisano także 7 nowych stanowisk z terenu Polski południowo-zachodniej w kontekście danych historycznych z regionu. Zwrócono uwagę na wzrost liczebności populacji w niektórych częściach środkowej Europy oraz występowanie na starych plantacjach topolowych i znaczenie tych obserwacji dla planowania ochrony zgniotka w Polsce. Podkreślono status zagrożenia pokrewnego gatunku, zgniotka szkarłatnego Cucujus haematodes, zwracając uwagę na potrzebę ochrony stanowisk obu przedstawicieli rodzaju. 332

12 A. Smolis i in. Zgniotek cynobrowy rozmieszczenie, ekologia i problemy ochrony oraz nowe stanowiska Wstęp Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus (Scopoli, 1763) to jeden z najbardziej efektownie ubarwionych krajowych chrząszczy saproksylicznych (ryc. 1), spotykanych w siedliskach podkorowych martwych stojących lub leżących drzew. Nagły wzrost zainteresowania tym gatunkiem w Polsce w ostatnich kilku latach był wynikiem umieszczenia go w Załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. W oparciu m.in. o występowanie gatunków z Załącznika II tworzono w Polsce sieć obszarów Natura Poszukiwania zgniotka cynobrowego zaowocowały istotnym zwiększeniem liczby jego notowań w Polsce. Te niepublikowane dane, wraz z najnowszymi (od 2000 r.) publikacjami o rozmieszczeniu tego gatunku, sugerują występowanie tego chrząszcza obecnie w kraju prawie wyłącznie na wschód od linii Wisły, przy całkowitym braku aktualnych danych z zachodniej Polski. W pracy szczegółowo opisano nowo odkryte stanowiska zgniotka na Śląsku oraz historyczne doniesienia z tego obszaru. Zwrócono uwagę na opisywany w ostatnich latach wzrost liczebności populacji zgniotka cynobrowego w niektórych częściach Europy Środkowej i jego konsekwencje dla założeń krajowej strategii ochrony tego gatunku. Ponadto podsumowano informacje na temat stanowiska systematycznego, identyfikacji postaci dorosłych i larw, a także rozmieszczenia, biologii i ekologii zgniotka cynobrowego. Na końcu artykułu omówiono zagadnienia związane ze statusem ochronnym, rolą zgniotka cynobrowego jako gatunku parasolowego oraz wskazano na potrzebę ochrony obu rodzimych, europejskich przedstawicieli rodzaju. Ryc. 1. Postać dorosła zgniotka cynobrowego Cucujus cinnaberinus (SOO Dolina Widawy, Wrocław Świniary, r., fot. R. Ruta) Fig. 1. Imago of Cucujus cinnaberinus (SAC Widawa River Valley, 9 June, 2011; photo by R. Ruta) 333

13 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 Pozycja systematyczna, morfologia i rozpoznawanie Zgniotkowate Cucujidae stanowią niewielką rodzinę chrząszczy (Lawrence, Newton 1995) liczącą około 50 gatunków zgrupowanych w czterech rodzajach: Cucujus Fabricius, 1775 (Holarktyka), Pediacus Shuckard, 1839 (kosmopolityczny z wyjątkiem Ameryki Południowej), Palaestes Perty, 1830 (kraina neotropikalna) i Platisus Erichson, 1842 (kraina australijska). Rodzaj Cucujus liczy 11 gatunków, z czego aż 7 występuje wyłącznie w Azji, często na ograniczonym obszarze (Horák, Chobot 2009): C. bicolor Smith, 1851; C. chinensis Lee & Sato, 2007; C. coccinatus Lewis, 1881; C. grouvellei Reitter, 1877; C. kempi Grouvelle, 1913; C. mniszechi Grouvelle, 1874; C. nigripennis Lee & Sato, W Ameryce Północnej spotykany jest tylko jeden, za to szeroko rozsiedlony C. clavipes (Fabricius, 1781). W Europie udokumentowano dotychczas występowanie czterech gatunków zgniotka cynobrowego, szkarłatnego C. haematodes Erichson, 1845, C. tulliae Bonacci, Mazzei, Horák, Brandmayr, 2012 (gatunek prawdopodobnie endemiczny dla Kalabrii; Bonacci i in. 2012) oraz wspomnianego wcześniej gatunku amerykańskiego, zawleczonego i znalezionego na naszym kontynencie w okolicach Wenecji (Ratti 1986, 2000). W Polsce występuje zgniotek cynobrowy i nominatywny podgatunek zgniotka szkarłatnego. Warto zaznaczyć, że systematyka zgniotków wymaga dalszych badań, gdyż np. wyróżniane przez jednych autorów w obrębie gatunku zgniotka szkarłatnego trzy podgatunki (Horák, Chobot 2009) są przez innych badaczy traktowane jako osobne gatunki (Mamaev i in. 1977; Węgrzynowicz 2007). Bardzo silne spłaszczenie ciała, związane z występowaniem w wąskich i ciasnych przestrzeniach podkorowych, charakterystyczny kształt przedplecza i pokryw oraz długość ciała przekraczająca 10 mm to cechy, które pozwalają doświadczonemu przyrodnikowi bez trudu odróżnić postać dorosłą krajowych przedstawicieli rodzaju Cucujus od innych chrząszczy występujących w środkowej Europie. Ilustracje zgniotków można znaleźć w wydanym niedawno 12 numerze Folia Heyrovskyana, Icnes Insectorum Europae Centralis (Průdek 2009) i na internetowej stronie Iconographia Coleopterorum Poloniae (Borowiec 2012). Osoby słabo znające krajową koleopterofaunę mogą jednak mylić zgniotki z innymi okazałymi chrząszczami o jaskrawo czerwonym ubarwieniu, np. przedstawicielami rodzaju Pyrochroa (Pyrochroidae) lub Pyrrhidium (Cerambycidae). Za wiarygodne należy uznać jedynie obserwacje potwierdzone dokumentacją fotograficzną lub pochodzące od doświadczonych specjalistów. Długość ciała postaci dojrzałych wynosi od 10 do 15 mm (Ślipiński 1982), a larw ostatnich stadiów do 30 mm. Postacie doskonałe zgniotka cynobrowego różnią się od zgniotka szkarłatnego przede wszystkim czarnym brzegiem przedplecza oraz czarnymi żuwaczkami (ryc. 1) u zgniotka szkarłatnego ciemnymi jedynie na wierzchołkach. Odróżnianie larw wymaga nieco większej wprawy. Od innych podkorowych larw podobnej wielkości i zaopatrzonych w długie, widlaste urogomfy 1 na analnym segmencie [np. z rodziny ogniczkowatych Pyrochroidae (ryc. 2A B) i rozmiazgowatych Pythidae (ryc. 2C)] zgniotki wyróżniają dodatkowe boczne kolce po spodniej stronie wspomnianego segmentu (ryc. 2D). Według Mamaeva i innych (1977) larwy zgniotka cynobrowego mają pierwszy człon czułków wyraźnie dłuższy od drugiego, w odróżnieniu od zgniotka szkarłatnego, gdzie oba człony są podobnej długości. Obserwacje larw obu gatunków z polskiej części Puszczy Białowieskiej nie potwierdzają jednak tej tezy (J.M. Gutowski npbl.). Ponadto inne cechy podawane w literaturze, jak długość urogomf i proporcje ostatnich segmentów odwłoka (Palm 1941), okazują się zawodne ze względu na dużą zmienność wewnątrzgatunkową. Badania Gutowskiego (mscr.) pozwoliły na określenie miarodajnych cech diagnostycz- 1 Parzyste wyrostki grzbietowej strony ostatniego widocznego segmentu odwłoka larwy. 334

14 A. Smolis i in. Zgniotek cynobrowy rozmieszczenie, ekologia i problemy ochrony oraz nowe stanowiska A B C D Ryc. 2. Urogomfy larw: A ogniczka większego Pyrochroa coccinea, B ogniczka mniejszego Schizotus pec nicornis, C rozmiaga płaskiego Pytho depressus, D zgniotka cynobrowego Cucujus cinnaberinus (fot. M. Kadej) Fig. 2. Urogomphi of larvae of: A Pyrochroa coccinea, B Schizotus pec nicornis, C Pytho depressus, D Cucujus cinnaberinus (photo by M. Kadej) 335

15 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 nych dla larw obu gatunków. Autorzy posłużyli się nieopublikowanym jeszcze kluczem do oznaczenia znalezionych materiałów. Rozmieszczenie Zgniotek cynobrowy jest gatunkiem europejskim, podawanym z kilkunastu krajów. Obecne i historyczne rozmieszczenie stanowisk zostało ostatnio zebrane i przedstawione na mapach w pracach Horáka i innych (2008) oraz Horáka i Chobota (2009). Według wspomnianych opracowań, południową granicę występowania gatunku wyznaczają historyczne i współczesne stanowiska z północnej Hiszpanii (to jednocześnie najbardziej zachodnia lokalizacja), południowych Włoch, Bośni i Hercegowiny, Serbii i Bułgarii. Z kolei najbardziej na północ wysunięte stanowiska odnotowano w Norwegii, Szwecji, Finlandii i Rosji (w okolicach Permska znajduje się obecnie najdalej na wschód wysunięte stanowisko w zasięgu tego chrząszcza). Analizując rozmieszczenie zgniotka cynobrowego ciekawi brak doniesień z zachodniej części Europy, tj. Wysp Brytyjskich, krajów Beneluksu, Danii oraz znacznej części Niemiec (z wyjątkiem Bawarii) i Francji (Brustel, Gouix 2012), a także silne rozproszenie i rzadkość stwierdzeń w Skandynawii, Rosji i krajach bałtyckich. Większość znanych stanowisk i silnych populacji znajduje się w centrum kontynentu na terenie zaledwie kilku krajów Austria (Tyrol), Niemcy (Bawaria), Czechy, Słowacja, Słowenia i Polska, co ma istotne znaczenie dla tworzenia europejskiej strategii zachowania tego chrząszcza. Przed realizacją spójnej strategii ochrony zgniotka cynobrowego w Unii Europejskiej należałoby jednak przeprowadzić badania w krajach południowo-wschodniej Europy, np. Rumunii, Mołdawii, Ukrainie, gdzie mogą egzystować silne populacje omawianego gatunku (Guéorguiev i in. 2008; Horák i in. 2010; Mazzei i in. 2011; Nieto i in. 2010). W odniesieniu do Polski przeprowadzona w latach na terenie Lasów Państwowych Powszechna inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory wykazała blisko 100 aktualnych rekordów zgniotka cynobrowego (Błasiak 2011, doniesienie konferencyjne). Niestety, jakość i charakter tych danych trudno zweryfikować z uwagi na zróżnicowaną wiarygodność informacji, często pochodzących z ankiet i badań terenowych prowadzonych przez niespecjalistów, stąd konieczność opierania się wyłącznie na doniesieniach publikowanych w literaturze. Większość danych literaturowych to jednak informacje sprzed kilkudziesięciu lat, trudne obecnie do zweryfikowania, często nieaktualne i mało precyzyjne (np. dane autorów niemieckich). Współczesne doniesienia, po 2000 roku, pochodzą z terenu Puszczy Białowieskiej (najwięcej notowań, np. Byk 2001; Rutkiewicz 2001, 2007a; Sućko 2001; Gutowski, Jaroszewicz, 2004; Gutowski i in. 2009; Kubisz 2004; Gutowski, Sućko 2010), Mazur (Komosiński 2010), Niziny Mazowieckiej (Marczak 2010; Plewa i in. 2011), Gór Świętokrzyskich (Rutkiewicz 2007b), Puszczy Sandomierskiej (Liana 2001) i Pogórza Karpackiego (Kamiński 2007; Konwerski, Sienkiewicz 2002; Trzeciak 2006, 2011; Pawłowski 2008). Z terenu zachodniej Polski brakowało dotąd aktualnych danych, mimo że zgniotek cynobrowy był odnotowany ponad sto lat temu na stanowiskach, które przytaczamy poniżej. Podział na krainy przyjęto za Katalogiem Fauny Polski (Burakowski i in. 1986). Nizina Wielkopolsko-Kujawska: południowo-zachodnia Wielkopolska (Burakowski i inni (1986) podają Poznań za Szulczewskim (1922) oraz pracami Schilsky ego (1888, 1909); jednak Szulczewski zaznacza, że dane o występowaniu w Wielkopolsce opiera na zbiorach Quedenfeldta z południowo-zachodniej części Wielkopolski, cytowanych również przez Schilsky ego). Dolny Śląsk: Oława, Wrocław (Letzner 1871, 1888; Leder 1872; Gerhardt 1910; Horion 1960). Sudety Wschodnie: Kłodzko (Horion 1960). Ogólnikowo wykazany ze Śląska przez Schilsky ego (1888), Kuhnta (1912) i Horiona (1951). 336

16 A. Smolis i in. Zgniotek cynobrowy rozmieszczenie, ekologia i problemy ochrony oraz nowe stanowiska Wszystkie dane literaturowe dotyczące występowania zgniotka cynobrowego w zachodniej Polsce odnoszą się do stanowisk w jej południowo-zachodniej części, w tym stanowisko powszechnie cytowane jako Poznań (np. Kubisz 2004; Horák, Chobot 2009). W trakcie badań terenowych prowadzonych w ostatnich kilku latach wykazano występowanie zgniotka cynobrowego na następujących stanowiskach w południowo-zachodniej Polsce (ryc. 3): Śląsk Górny 1. Kotlina Raciborska, SOO Graniczny Meander Odry, północna część SOO, 1 km na wschód od Zabełkowa (UTM CA03), kilkanaście larw pod korą leżących pni i gałęzi wierzby kruchej Salix fragilis, r., r., r.; obs. M. Matraj. 2. Kotlina Raciborska, SOO Graniczny Meander Odry, południowa część SOO, 1 km na wschód od Chałupek (CA03), kilkanaście larw pod korą leżących pni i gałęzi wierzby kruchej i wierzby wikliny Salix purpurea, kilka larw pod korą powalonej topoli kanadyjskiej (=późnej) Populus serotina, cztery poczwarki pod korą topoli kanadyjskiej, trzy osobniki dorosłe pod korą powalonych pni jesionu Fraxinus (w miejscu tym rośnie zarówno jesion wyniosły F. excelsior, jak i pensylwański F. pennsylvanica), r. (owady dorosłe, larwy), r. (larwy, poczwarki), r. (larwy); obs. M. Matraj. 3. Kotlina Raciborska, SOO Las koło Tworkowa, 2 km na wschód od Bieńkowic (CA04), pod korą powalonego dębu szypułkowego Quercus robur, osobnik dorosły, obs. A. Smolis, r.; pod korą leżących konarów dębu szypułkowego, jedna larwa, r.; obs. M. Matraj. Śląsk Dolny 1. Pradolina Wrocławska, SOO Dolina Widawy, Wrocław Świniary 2 km na północny zachód (XS37; ,49 N, ,11 E), w zdegenerowanym, przerzedzonym lesie łęgowym z grupą kilkunastu obumierających i martwych topól Populus (ryc. 4), imago na liściu pokrzywy, r., obs. R. Ruta; imago na martwej topoli oraz kilkanaście larw pod korą topól, r., obs. R. Ruta i K. Żuk. 2. Pradolina Wrocławska, SOO Dolina Widawy, 1,5 km na południe od Paniowic (XS37; ,00 N, ,00 E) (ryc. 5), lewy brzeg Widawy, 6 larw pod korą złamanego konaru lipy drobnolistnej Tilia cordata, r.; obs. M. Matraj. Nizina Wielkopolsko-Kujawska 1. Obniżenie Milicko-Głogowskie/Obniżenie Odolanowskie, SOO Ostoja nad Baryczą, za wsią Grabownica, kanał wodny położony pomiędzy stawem Grabownica a stawem Machnicki Górny (XT61; ,50 N, ,04 E), pod korą próchniejącego pnia olchy czarnej Alnus glutinosa położonego w miejscu zacienionym, 5 larw, r.; obs. M. Kadej. Ryc. 3. Nowe (1) i historyczne (2) stanowiska Cucujus cinnaberinus w południowo-zachodniej Polsce. Zaznaczono jedynie stanowiska, dla których znana jest dokładna lokalizacja, pominięto ogólnikowe wykazania ze Śląska i Wielkopolski Fig. 3. New (1) and historical (2) locali es of Cucujus cinnaberinus in south-western Poland. Only locali es with known accurate loca on are marked, general records from Śląsk and Wielkopolska are omi ed 337

17 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 Ryc. 4. Obumierające topole w łęgach nad Widawą (SOO Dolina Widawy, Wrocław Świniary) miejsce rozwoju zgniotka cynobrowego ( r., fot. R. Ruta) Fig. 4. Dead poplars in floodplain (riparian) forest by the Widawa River (SAC Dolina Widawy, Wrocław Świniary) the habitat of Cucujus cinnaberinus (9 June, 2011; photo by R. Ruta) 2. Obniżenie Milicko-Głogowskie/Obniżenie Odolanowskie, SOO Ostoja nad Baryczą, obok wsi Ruda Milicka, przy stawie Jaskółczy IV od strony pól uprawnych (XT61; ,04 N, ,67 E), pod korą ściętego, próchniejącego pnia topoli położonego w miejscu nasłonecznionym, 5 larw, r.; obs. M. Kadej. Zgniotek cynobrowy nie był dotąd wykazywany ze Śląska Górnego. Populacja w Granicznym Meandrze Odry znana była po czeskiej stronie obszaru (Nieznański, Obdrlík 2003; Obdrlík, Nieznański 2003), a pozostałych stanowisk do tej pory nie odnotowywano w literaturze. Wszystkie podane stwierdzenia pochodzą z lasów nadrzecznych lub podmokłych. Zwraca uwagę fakt, że stanowiska ze Śląska Górnego i z doliny Baryczy nie leżą w obrębie wielkich, zwartych obszarów leśnych, ale pochodzą z niewielkich powierzchniowo, izolowanych enklaw leśnych w krajobrazie otwartym. Z kolei, w przypadku stanowisk w dolinie Odry, rosnące wzdłuż jej brzegów rozproszone mniejsze lub większe zarośla wierzbowo-topolowe mogą zapewniać łączność między tymi wyspami leśnymi. Stanowisko w dolinie Widawy posiada łączność z rozległymi lasami łęgowymi w dolinie Odry. Lasy wokół Wrocławia są od lat intensywnie penetrowane przez koleopterologów, a fakt niestwierdzenia lub przeoczenia obecności zgniotka na tym terenie można tłumaczyć dwojako: albo bytująca tutaj populacja była wcześniej bardzo nieliczna i dopiero w ostatnim czasie istotnie zwiększyła swoją liczebność, być może dzięki obumarciu wzdłuż rzeki Widawy wielu sporych rozmiarów drzew (w szczególności topól), albo pojawiła się de novo, co może mieć związek z ekspansją Ryc. 5. Las łęgowy nad Widawą stanowisko zgniotka cynobrowego (SOO Dolina Widawy koło Paniowic, r., fot. A. Smolis) Fig. 5. Floodplain (riparian) forest by the Widawa River the locality of Cucujus cinnaberinus (SAC Dolina Widawy near Paniowice, 25 March, 2012; photo by A. Smolis) 338

18 A. Smolis i in. Zgniotek cynobrowy rozmieszczenie, ekologia i problemy ochrony oraz nowe stanowiska zgniotka w Republice Czeskiej, na obszarach położonych niedaleko naszej południowej granicy (między Hradec Králové i Pardubicami; Mocek 2007). Ekspansji tej mogło sprzyjać kilka czynników, jak np.: ostatnie powodzie i wichury, silny rozwój populacji bobra, osiąganie przez plantacje topolowe wieku terminalnego oraz zmniejszone pozyskiwanie drewna z obszarów w pradolinie Odry. Być może obserwowany w Czechach wzrost liczebności zgniotka można tłumaczyć fluktuacjami liczebności gatunku w większej części jego zasięgu. Obserwacje autorów niniejszego opracowania wskazują na możliwość występowania nieznanych populacji opisywanego chrząszcza w innych rejonach zachodniej Polski (w południowej Wielkopolsce, na Ziemi Lubuskiej i w Sudetach), a zwłaszcza w dolinie Odry i jej dopływów, gdzie obecność zgniotka notowana jest od XIX w. Wydaje się, że brak notowań tego chrząszcza w zachodniej Wielkopolsce i na Kujawach można tłumaczyć znaczną deforestacją tego terenu oraz prawie zupełnym brakiem lasów zbliżonych charakterem do naturalnych. Jeżeli nawet takie lasy są, to brakowało ciągłości historycznej ich istnienia z uwagi na dużą presję cywilizacyjną człowieka (intensywna gospodarka leśna oparta na sztuce niemieckiej idea lasu normalnego ) w XIX i XX w. Nie można jednak wykluczyć występowania tego gatunku na Pomorzu, gdyż w dobrze zachowanych tamtejszych lasach mogą bytować nieodkryte populacje zgniotka. Biologia i ekologia Zgniotek cynobrowy jest gatunkiem saproksylicznym, wymagającym do rozwoju całych martwych lub obumarłych części żywych drzew. Rozwój larwalny odbywa się w środowisku podkorowym; optymalna dla zgniotka jest faza rozkładu, trwająca zwykle do 5, a wyjątkowo do 10 lat (Buchholz 2011), kiedy to kora przylega do drewna, a łyko jest rozłożone. Zarówno larwy, jak i postacie dojrzałe są wszystkożerne odżywiają się fragmentami łyka oraz grzybami i bezkręgowcami (lub ich szczątkami) występującymi w środowisku podkorowym, przy czym pokarm roślinny, grzybowy i zwierzęcy jest konsumowany w równych proporcjach (Horák 2011). Pełny rozwój larwalny zajmuje minimum dwa lata, niekiedy ulega wydłużeniu. Przed osiągnięciem stadium poczwarki larwy budują kolebkę poczwarkową sam proces przepoczwarczenia zachodzi pod korą i trwa około dni. Na obszarze południowych Czech, w trakcie całorocznych badań fenologicznych, poczwarki były odnotowywane wyłącznie w sierpniu (Horák, Chobot 2011). Wylęgłe postacie doskonałe wybarwiają się w pełni w ciągu dwóch tygodni i zimują w siedlisku podkorowym. Horák i Chobot (2011) obserwowali postacie doskonałe pod korą we wszystkich miesiącach z wyjątkiem maja, czerwca i lipca. Dorosłe chrząszcze poza miejscem rozwoju obserwowano od kwietnia do czerwca, w bardziej południowych lokalizacjach, np. na Morawach, tylko do końca maja (Schlaghamerský i in. 2008). W tym okresie chrząszcze kopulują, przy czym nieliczne dotąd obserwacje wskazują, że kopulacja odbywa się pod korą (Palm 1941, Bussler 2002, Mocek 2007). W trakcie aktu kopulacyjnego samiec chwyta żuwaczkami czułki samicy, a następnie wspina się na nią (Mocek 2007). Rozszerzone przednie stopy samców pełnią rolę przylg, dzięki którym trzymają się gładkich pokryw samicy. Po kopulacji samce giną, natomiast samice już samotnie poszukują odpowiedniego miejsca do złożenia jaj. Zgniotek cynobrowy znajdowany był pod korą wielu różnych gatunków (również obcych) drzew liściastych i iglastych, np.: wierzb Salix, topól Populus, olch Alnus, jesionów Fraxinus, buków Fagus, wiązów Ulmus, dębów Quercus, klonów Acer, jodeł Abies, świerków Picea i sosen Pinus, stąd wydaje się, że nie jest on przywiązany do określonego gatunku, a bardziej do odpowiedniego stadium rozkładu i rodzaju grzybni. Jednak ostatnie szczegółowe badania nad kilkudziesięcioma populacjami na obszarze północnych Czech (Horák i in. 2010) pokazały silną preferencję tego gatunku w stosunku do drzew o miękkim drewnie i wyraźne unikanie gatun- 339

19 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 68, zeszyt 5, 2012 ków drzew o drewnie twardym (na 36 badanych obszarów tylko 6 stwierdzeń). Kolejną obserwacją poczynioną przez cytowanych badaczy było stwierdzenie preferencji zgniotka w stosunku do drzew liściastych (59 stwierdzeń na łączną liczbę 135 lokalizacji) i sporadyczny rozwój w gatunkach iglastych (1 obserwacja z 16 łącznie). Badania autorów niniejszego opracowania potwierdzają preferencje zgniotka do gatunków drzew liściastych o miękkim drewnie. Należy jednak pamiętać, że lokalne i regionalne populacje mogą mieć swoiste wymagania w tym zakresie, np. w Puszczy Białowieskiej w ostatnich latach zgniotek cynobrowy najczęściej był znajdywany na jesionie i dębie (J.M. Gutowski mscr.). Populacje na północnym skraju zasięgu, w Skandynawii i krajach bałtyckich, wybierają do rozwoju niemal wyłącznie topolę osikę Populus tremula (Süda, Voolma 2005; Nieto i in. 2010) mimo obecności na tych obszarach wielu innych gatunków drzew liściastych i iglastych. Z kolei badana ostatnio populacja z Kalabrii na południu Włoch rozwijała się wyłącznie w tamtejszym podgatunku sosny czarnej Pinus nigra laricio (Mazzei i in. 2011). W literaturze często można się spotkać z określaniem zgniotka jako reliktu puszczańskiego, ściśle związanego z lasami pierwotnymi (Bílý 1990; Eriksson 2000; Kubisz 2004), zasobnymi w martwe drewno dużych drzew. Obserwacje autorów oraz dane z terenu Czech, Niemiec i Węgier (Bussler 2002; Mocek 2007; Horák i in. 2010, Nieto i in. 2010) przeczą powyższemu stwierdzeniu. Istotnie, gatunek ten występuje i rozwija się w lasach o charakterze naturalnym (charakteryzujących się historyczną ciągłością siedliska i naturalną dynamiką lasu), ale zasiedla również drzewostany silnie zniekształcone przez człowieka, a nawet plantacje obcych gatunków, parki miejskie, czy zadrzewienia przydrożne (Mocek 2007; Horák i in. 2010; Nieto i in. 2010). Warto w tym miejscu przytoczyć preferencje siedliskowe najlepiej zbadanej populacji zgniotka we wschodniej części Niziny Połabskiej w Czechach, gdzie na 151 badanych lokalizacji najliczniej wystąpił on na plantacjach topolowych i w lasach łęgowych. Jednocześnie zwracają uwagę nieliczne obserwacje z lasów gospodarczych (Horák i in. 2010). Twierdzenie jakoby gatunek ten mógł rozwijać się jedynie w bardzo grubych pniach (Kubisz 2004, Anonim 2010) również nie znajduje poparcia w obserwacjach autorów tej pracy i innych badaczy. Przykładowo, Niemcy i Włosi podają, że gatunek ten z powodzeniem rozwija się w pniach o średnicy odpowiednio: od 20 i 30 cm (Bussler 2002; Mazzei i in. 2011). W Puszczy Białowieskiej gatunek ten znajdywano nawet w cieńszych pniach i konarach, o średnicy zaledwie 15 cm (J.M. Gutowski mscr.). Warunkiem występowania zgniotka jest raczej obecność drzew pozostawianych do naturalnego rozkładu (w tym pni i grubszych gałęzi w odpowiednim stadium sukcesji), a skala odkształcenia drzewostanu lub historia jego użytkowania nie zawsze odgrywa tu decydującą rolę. Podobnie jak w przypadku preferencji względem gatunku drzewa, lokalne i regionalne populacje mogą mieć odmienną tolerancję na stopień intensywności prowadzonych działań w ramach gospodarki leśnej. Niewykluczone również, że subpopulacje z opisywanego w pracy regionu pochodzą z dużej metapopulacji czesko-węgierskiej, która po regresie liczebności przystosowała się do siedlisk podlegających zdecydowanie silniejszej antropopresji niż kompleksy lasów naturalnych zbliżonych do pierwotnych, zachowane jeszcze w kilku miejscach w Europie, w tym w Polsce. Typ fitosocjologiczno-siedliskowy lasu nie wydaje się najważniejszym parametrem, chociaż najwięcej udokumentowanych stwierdzeń tego gatunku pochodzi z lasów łęgowych w dolinach rzecznych oraz drzewostanów w niższych położeniach górskich (Horák i in. 2008, 2010; Nieto i in. 2010). Przypuszcza się, że zgniotek wybiera substrat odpowiednio wilgotny, niekiedy obserwowano rozwijające się larwy nawet w zanurzonych w wodzie pniach (Palm 1941). Obserwacje z Czech wskazują, że gatunek ten preferuje prześwietlone siedliska, a unika zwartych i silnie zacienionych drzewostanów (Horák i in. 2010). Pod tym względem zbliżone do naturalnych, wielogatunkowe lasy łęgowe, które poddawane są naturalnym zaburzeniom (powodzie, sil- 340

20 A. Smolis i in. Zgniotek cynobrowy rozmieszczenie, ekologia i problemy ochrony oraz nowe stanowiska ne wiatry, działalność bobrów), o luźnej strukturze, widne, zasobne w martwe drewno i jednocześnie odpowiednio wilgotne, wydają się zapewniać mu optymalne warunki. Przytoczone obserwacje wskazują na konieczność zmiany punktu widzenia na wymagania siedliskowe opisywanego gatunku i odejście od traktowania go jako reliktu lasów pierwotnych, powszechnego w krajowej literaturze (Kubisz 2004, Buchholz 2011). Parametry dotyczące stopnia naturalności ekosystemu leśnego i współwystępowania gatunków wskaźnikowych dla lasów pierwotnych, jako jedne z kryteriów oceny stanu siedlisk zgniotka cynobrowego (Buchholz 2011), wydają się zbyt restrykcyjne, a przy tym nie zawsze odpowiadają potrzebom siedliskowym tego chrząszcza. Wspomniane gatunki wskaźnikowe w rzeczywistości bardzo rzadko współwystępują ze zgniotkiem, co wynika z czeskich badań (Horák i in. 2011a), zamieszczonych w niniejszej publikacji obserwacji autorów oraz wiedzy na temat współczesnej koleopterofauny Polski południowo-zachodniej. Co więcej, większość wymienionych przez Buchholza (2011) gatunków, określających stopień naturalności ekosystemu leśnego, w zdecydowanej większości należy do gatunków wymarłych w rozpatrywanym regionie. Podsumowując, uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że zgniotek cynobrowy jest gatunkiem przywiązanym do lasów o znaczącym udziale obumierających i martwych drzew liściastych (zwłaszcza o miękkim drewnie), ale niekoniecznie zawsze charakteryzujących się ciągłością historyczną siedliska i wysokim stopniem jego naturalności. Status ochronny i perspektywy zachowania Opisywany gatunek od ponad 10 lat objęty jest w naszym kraju ochroną prawną, ponadto figuruje na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (kategoria LC najmniejszej troski; Pawłowski i in. 2002). Jest gatunkiem wskaźnikowym dla sieci obszarów Natura 2000, umieszczonym w II i IV Załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Ponadto, jako jedyny przedstawiciel rodzaju ujęty jest w kategorii NT (bliski zagrożenia) w światowej czerwonej księdze gatunków zagrożonych, opracowywanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (Nieto i in. 2010). Zgniotek cynobrowy jest zatem gatunkiem ważnym w systemie ochrony krajowej, kontynentalnej i globalnej. Obecnie nie wydaje się szczególnie zagrożony wyginięciem, posiada bowiem liczne populacje w kilku krajach, w tym w Polsce. O ile krajowe dane inwentaryzacyjne zostaną pozytywnie zweryfikowane, to jego istnienie nie jest zagrożone na obszarach na wschód od Wisły (Kuźmiński 2011). W samej Puszczy Białowieskiej bytuje jedna z najsilniejszych populacji w całym areale gatunku. Niepokój musi jednak budzić status i regres wielu lokalnych populacji na krańcu zasięgu, które albo wyginęły, albo są na skraju wymarcia. Dla przykładu, w Hiszpanii ostatni raz notowano go w latach 60. XX w., a w Finlandii z 9 populacji zostały tylko 2 (Nieto i in. 2010). W tym wypadku nowo odkryte populacje, jako znajdujące się przy zachodniej granicy zasięgu, niewątpliwie wymagają wzmożonej uwagi i zabezpieczenia. Aby zachować powyższe populacje w dłuższym okresie, a być może także umożliwić im ekspansję, należy wprowadzić i egzekwować ograniczenia w pozyskiwaniu drewna na tych stanowiskach i sąsiadujących obszarach, a także protegować rodzime gatunki topól w siedliskach łęgowych. Zalecenia te są zbieżne z ogólnymi wytycznymi dotyczącymi gospodarowania zasobami tego gatunku. Wydaje się zatem, że tylko współpraca na gruncie lokalnym z gospodarzami terenów Lasy Państwowe, Lasy Miejskie, Zarządy Melioracji i Gospodarki Wodnej, Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej daje szansę na ochronę siedlisk tych populacji i właściwe gospodarowanie lasami nadrzecznymi. Kierunek ten powinien uwzględniać naturalną dynamikę tych drzewostanów o wielogatunkowej i wielopiętrowej strukturze. Kubisz (2004) wskazuje na parki narodowe i rezerwaty ścisłe jako na jedyne tereny, 341