NOWE MEDIA 2010: MEDIA SPOŁECZNOŚCIOWE I MOBILNE, ROZSZERZONA RZECZYWISTOŚĆ I CROWDSOURCING

Transkrypt

1 NOWE MEDIA 2010: MEDIA SPOŁECZNOŚCIOWE I MOBILNE, ROZSZERZONA RZECZYWISTOŚĆ I CROWDSOURCING WROCŁAW 2011

2 SPIS TREŚCI Katarzyna Kopecka-Piech Wstęp... 2 Agata Ludzis Pojęcie crowdsourcingu w dyskursie. Pomiędzy kulturą a technologią... 3 Aneta Sochacka, Piotr Nowak Augmented Reality i jej zastosowania przez zwykłych użytkowników Olga Sarzyńska, Grzegorz Frąc Tablety, prasa i mobile commerce, czyli jak media wykorzystują możliwości dotarcia do odbiorcy Gabriela Rakowska Prywatność w sieci w oparciu o portal społecznościowy Facebook

3 WSTĘP Katarzyna Kopecka-Piech Publikacja Nowe Media 2010 jest owocem półrocznej współpracy studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach projektu New Media Science 2.0. Jego celem było zastanowienie się nad najnowszymi zjawiskami i problemami nowych mediów ery Web 2.0, które stawiają wyzwania współczesnej nauce i praktyce. Nauka o nowych mediach II generacji tak moglibyśmy przetłumaczyć temat zajęć, które w zdecydowanie większym stopniu miały charakter zdalny niż stacjonarny nie oznacza nic innego jak nowe nowe media, których rosnące znaczenie uzmysławia w swojej najnowszej książce Paul Levinson 2. Również refleksja nad nowymi nowymi mediami przybiera coraz to nowsze formy: badacze publikują już teksty naukowe pisane nie tylko słowem, ale i dźwiękiem czy obrazem (najlepszym przykładem jest choćby Audiovisual Thinking. The Journal of Academic Videos) - chcąc odzwierciedlić charakter zjawisk i nadążyć za zmieniającą się rzeczywistością medialną, nadają pracy naukowej multimedialny wymiar artystyczny. Praktycy natomiast, chcąc gorączkowo nadążyć za nowinkami, śledzą na bieżąco zmieniające się trendy w branżowych serwisach, na blogach i w mediach społecznościowych. By dostosować ofertę do wymogów dynamicznego rynku nowych mediów i spopularyzować swoją działalność, poszukują nowych terminów, sposobów konceptualizacji i uogólnienia. W połowie swych dróg teoretycy i praktycy spotykają się na konferencjach i w wirtualnych dyskusjach, próbując ogarnąć ogrom wiedzy i umiejętności, z którymi wszystkim przyszło się mierzyć. W owej połowie drogi lokują się również teksty autorów tej publikacji popularyzujących wiedzę lub teoretyzujących sferę komunikacji nowomedialnej. Trzy z czterech tekstów mówią o zjawiskach raczkujących w polskiej praktyce komunikacyjnej, a odgrywających coraz większą rolę na świecie. Czytelnicy znajdą tu wszechstronne opracowanie pojęcia crowdsourcingu, uwzględniające problematykę innowacyjności i kreatywności oraz tekst wprowadzający do tematyki rozszerzonej rzeczywistości i jej zastosowań. Także zjawisko komunikacji mobilnej, wciąż niedocenione lub też znajdujące się poza zasięgiem przeciętnego użytkownika mediów w Polsce, poddane zostało ocenie pod kątem drzemiących w niej możliwości. And last but not least zachęcamy do lektury tekstu na temat nie do końca jasnej strony mediów społecznościowych, a więc prawa do prywatności każdego z nas. Na fali rosnącej popularności Facebooka literatura wydaje się być obowiązkowa. 1 Moja współpraca ze studentami nie byłaby możliwa, gdyby nie wsparcie finansowe Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w postaci stypendium Start oraz Norweskiej Rady ds. Badań Naukowych w ramach Programu Yggdrasil. 2 P. Levinson, New New Media, New York

4 Agata Ludzis-Todorov POJĘCIE CROWDSOURCINGU W DYSKURSIE. POMIĘDZY KULTURĄ A TECHNOLOGIĄ Zjawisko, a raczej cały zespół zjawisk, procesów, działań i projektów, które kryją się pod nazwą crowdsourcing, jest niezwykle interesującym i dynamicznie rozwijającym się zagadnieniem badawczym. Niemniej pasjonująca i wymagająca może stać się praca nad poszukiwaniem definicji, która byłaby w stanie jak najpełniej i jak najlepiej opisać, co tak naprawdę kryje się pod funkcjonującym od czerwca 2006 roku pojęciem crowdsourcing? Podejmując się tego wyzwania przeczytałam, przeanalizowałam i zestawiłam ze sobą sześć różnych tekstów, traktujących o zagadnieniu crowdsourcingu. Jako główne źródło informacji i podstawę dla wszelkich innych wniosków przyjęłam publikację Jeffa Howe a pt. Crowdsourcing. How the Power of the Crowd is Driving the Future Business 1. Chciałabym zaznaczyć, iż prezentowana praca z pewnością nie może być traktowana jako kompleksowy i wyczerpujący temat tekst. Jej celem jest pokazanie fenomenu zjawiska, które istniało już wcześniej, a w 2006 roku zostało scharakteryzowane i nazwane przez wspomnianego już Jeffa Howe a w magazynie Wired przede wszystkim jego wieloaspektowości, interdyscyplinarności i dynamizmu. Dla pojęcia, jakim jest crowdsourcing nie istnieje jedna, ustalona i ogólnie przyjęta definicja. Przyglądając się różnorodności zagadnień, których korzystanie z wiedzy i potencjału tłumu dotyczy (od problemów z dziedziny biochemii, poprzez farmację, rozwiązania informatyczne, aż do marketingu, reklamy i designu), a także rozmiary projektów (od drobnych, incydentalnych zadań poszczególnych firm, aż do użycia wyspecjalizowanych i zaprojektowanych z ogromnym rozmachem narzędzi) można pokusić się o stwierdzenie, że taka definicja nigdy nie powstanie. Istnieje kilka przeszkód, które stoją na drodze do ujednolicenia definicyjnego, a ich przykładem może być ogromna pojemność pojęcia crowdsourcing, która towarzyszy mu już od samego początku, szybka dezaktualizacja ujętych w potencjalnej definicji działań (niemożność stworzenia listy projektów typowo crowdsourcingowych) oraz zacieranie się granicy pomiędzy crowdsourcingiem, a innymi znanymi i wykorzystywanymi wcześniej narzędziami. Oczywiście, w każdej z istniejących definicji zjawiska można odnaleźć pewnego rodzaju słowa-klucze, które stanowią podstawę dyskursu. Do takich punktów wspólnych można zaliczyć następujące słowa, wyrażenia: Uczestnictwo tłumu; Wykonywanie zadań; Rozwiązywanie problemów; Zaprojektowanie; Pomysły; 1 J. Howe, Crowdsourcing: How the Power Of The Crowd Is Driving The Future Of Business, Random House Business Books, London

5 Praca amatorów; Nieodpłatność lub małe wynagrodzenie; Rentowność; Trend, nowość. Zatem projekty crowdsourcingowe polegają na tym, że dana firma (organizacja, instytucja) zwraca się do tłumu, który często jest utożsamiany z grupą amatorów w danej dziedzinie (choć zapewne profesjonalistów w zupełnie innej albo po prostu hobbystów) z pewnego rodzaju zadaniem do wykonania. Owo zadanie może mieć formę problemu do rozwiązania lub może polegać na zaprojektowaniu od podstaw nowego produktu. Firma odwołuje się w tym procesie przede wszystkim do pomysłowości ochotników, nie oferując za to często żadnego wynagrodzenia lub proponując niewielką gratyfikację materialną. Takie przedsięwzięcie jest rentowne z punktu widzenia zlecającego zadanie i doskonale wpisuje się we współczesne trendy społeczeństwa aktywnego w sieci. Od tej bardzo podstawowej definicji, która wyłania się z kilku słów-kluczy pochodzą liczne modyfikacje, będące jej uzupełnieniem i doprecyzowaniem. Projekty wykorzystujące ideę crowdsourcingu mogą dotyczyć praktycznie wszystkich dziedzin, różnorodnych gałęzi przemysłu i usług, dlatego na potrzeby każdego projektu czy każdego podejścia do zagadnienia (socjologicznego, teorii zarządzania, marketingowego, informatycznego, ) tworzona jest nowa definicja. Dzięki temu łatwiej oddać sens konkretnego projektu, dokładniej można scharakteryzować jego przebieg i zaakcentować najważniejsze aspekty. Przykładem takiego adaptowania ogólnej idei crowdsourcingu, a zarazem tworzenia definicji tego zjawiska w oparciu o wiedzę konkretnej dziedziny, znajdziemy w książce Management, której autorem jest Richard L. Daft 2. Zauważa on, że crowdsourcing za pośrednictwem internetu zaprasza każdego tak amatora, jak i profesjonalistę do wykonywania zadań, wzięcia udziału w tych etapach tworzenia produktów, którymi zwyczajowo zajmują się etatowi pracownicy. W zamian w ten sposób wyłonieni współpracownicy otrzymują uznanie, które może być wyrażone w różnoraki sposób od pełnego i ustalonego wynagrodzenia aż do braku jakiejkolwiek finansowej gratyfikacji. Często najlepszą nagrodą dla uczestników projektów crowdsourcingowych w szczególności w zakresie działań twórczych, artystycznych, związanych z konkretnym talentem i umiejętnościami jest exposure, czyli zaspokojenie potrzeby ujawnienia się ze swoją twórczością, a także nagłośnienia i związanego z nim upublicznienia wyników własnej pracy. Według autora zjawisko crowdsourcingu zasadniczo zastępuje różnego rodzaju próby, doświadczenia i badania, które tradycyjnie wykonuje się w oparciu o opinię publiczną. W publikacji został opisany projekt o nazwie 2 R. L. Daft, P. Lane, Management, South-Western Cengage Learning, Mason 2008, 2010: WBImVOo7tifII&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA#v=onepage&q&f=fals e [ ]. 4

6 Off the Hook, który polegał na tworzeniu grafik na koszulki. Na potrzeby tego przedsięwzięcia zostało wymyślone następujące hasło, które można uznać za definicję crowdsourcingu: bilion amatorów chce pracować u ciebie. Dzięki crowdsourcingowi z pewnością bowiem maleją koszty związane z całym procesem przetwarzania pomysłu, ale co z czynnikiem ludzkim? Próbą odpowiedzi na postawione wyżej pytanie może być kolejny z przeanalizowanych przeze mnie tekstów, którym jest artykuł Paula Boutina Crowdsourcing: Consumers as Creawtors 3. Crowdsourcing jest w nim przedstawiony jako nowy trend (nowy tekst pochodzi z 2006 roku), który umożliwia klientom/odbiorcom pomóc zaprojektować produkty, które sami później kupują. Należy jednak podkreślić, że za wspaniałe pomysły nie należy spodziewać się wartej fortunę zapłaty. Autor zauważa, że każdy biznes ma takich klientów, którzy są głęboko przekonani, iż mogliby sami lepiej zaprojektować używane przez siebie produkty. Dlaczego więc tego nie wykorzystać? Crowdsourcing to wprawdzie nieoficjalna (2006 rok!), ale bardzo chwytliwa nazwa udostępnionego przez branżę IT trendu biznesowego, w którym firmy angażują całkowicie nieodpłatnie (lub za małym wynagrodzeniem) amatorów gotowych zaprojektować dany produkt, wykreować jakąś zawartość, rozwiązać postawiony problem w swoim wolnym czasie. Autor powołuje się na badacza innowacyjności profesora Erica von Hippela, który crowdsourcing określił mianem podzbioru o nazwie user-centered innovation, co można interpretować jako innowację odużytkowniczą, odśrodkową. W relacji, jaka się poprzez to zjawisko wytwarza pomiędzy producentami a klientami można dostrzec pewnego rodzaju zaufanie producenci nie tylko zwracają się do klientów w kontekście definiowania potrzeb, ale i projektowania samych produktów. Wszystko to pozwala utorować drogę pod zwiększenie możliwości dojścia klientów do użytkowników i na odwrót. W przypadku crowdsuorcingu nie mamy jednak do czynienia ze zrzeszeniami powstającymi ad hock, gdyż proces jest zarządzany z ramienia konkretnych firm czy organizacji. Wspominany wcześniej von Hippel zwraca uwagę na to, że ludzie są gotowi oddać w czyjeś ręce własne pomysły zarówno całkowicie bezpłatnie, jak i odpłatnie ponieważ bardzo zależy im na zobaczeniu gotowych, realnych produktów, które powstały według ich pomysłów. Warto podkreślić, że często szczególnie do 2006 roku badacze i praktycy opisywali zjawiska i procesy typowo crowdsourcingowe nie używając jeszcze do ich opisu tej konkretnej nazwy. Przykładem może być inspirujący i merytorycznie wartościowy tekst Susumu Ogawy i Franka T. Pillera pt. Reducting the risk of New product development, który znajduje się na stronach MIT Sloan Management Review. Autorzy przeprowadzają studium redukcji ryzyka związanego z wprowadzeniem na rynek nowego produktu w aspekcie i przy użyciu nieustannie rozszerzających się technologii informacyjnych. Jedną z możliwych tez odpowiedzi na stawiane przez nich pytania jest przyciąganie do formy w celu współtworzenia czegoś i współpracy ludzi 3 P. Boutin, Crowdsourcing: Consumers As Creators w Businessweek: [ ]. 5

7 z zewnątrz. W tym artykule autorzy opierają się na dwóch konkretnych przykładach Threadless (projektowanie T-shirtów, Chicago) oraz Muji (projektowanie mebli, Japonia). Te dwie firmy angażują swoich klientów (twórców) w prowadzone przez siebie procesy biznesowe na dwa różne sposoby, choć z pozoru wydawać się może, że tych różnic nie ma! Threadless całość projektu i zatwierdzenia procesu z nim związanego oddaje na zewnątrz, w ręce tłumu. Muji natomiast na pewnym etapie wprowadza wiedzę własnych ekspertów, ponieważ nie do końca chce polegać na środowisku zewnętrznym. Artykuł i opisane w nim zjawiska zostają podsumowane pewnego rodzaju maksymą, która mówi o tym, że należy poszukiwać i obserwować różnego typu projekty crowdsourcingowe, aby znaleźć najlepszą drogę do wykorzystania kreatywnej mądrości tłumu. Istotą kreatywności, kreatywnego działania, zarządzania i rozwiązywania problemów jest umiejętność połączenia wiedzy i kwalifikacji pochodzących z różnych często bardzo oddalonych od siebie dziedzin. Ta cecha stanowi także ważny człon działań crowdsourcingowych i w odniesieniu do nich ma dwojaki wymiar: 1. Tematyczny zjawisko, jakim jest crowdsourcing jest interdyscyplinarne; w najbardziej ogólnym i podstawowym aspekcie łączy w sobie technikę i socjologię, ale mówiąc o konkretnych projektach widzimy także połączenie choćby z psychologią, branżą IT, ekonomią, szeroko pojętą kulturą, mediami itd. 2. Ludzki osoby, które dobrowolnie pracują nad wyznaczonymi problemami, projektami często są amatorami w zakresie dziedzin, z którymi mają do czynienia; poprzez umiejętność dostrzegania powiązań między swoimi macierzystymi dziedzinami lub pomiędzy posiadaną wiedzą (wykształcenie, hobby, zainteresowania) a zakresem projektu starają się w kreatywny sposób sprostać zadaniu. Przykładem na zaproponowany przeze mnie tematyczny wymiar interdyscyplinarności crowdsourcingu mogą być rozważania przedstawione w tekście Challenges and experiences in delpaying enterprises crowdsourcing service (Maja Vukovic, Jim Laredo, Sriram Rajagopal) 4. W tej publikacji pokonferencyjnej zaprezentowane zostały doświadczenia autorów nie tylko teoretyków, ale również praktyków branży IT Inventory Management w dziedzinie wykorzystania i wyzwań związanych z crowdsourcingiem. Przedsięwzięcia wykorzystujące te idee stawiają przed firmami wyzwania natury technicznej i socjologicznej, co pokazuje, że crowdsourcing jako zjawisko charakteryzuje się wieloaspektowością, interdyscyplinarnością i dotyczy zarówno dziedzin techniczno-informatycznych, Jak i socjologiczno-psychologicznych. W opinii autorów dziś crowdsourcing jest integralną częścią procesów biznesowych, a jego pełne i zakończone sukcesem wykorzystanie jest możliwe tylko wtedy, gdy zostanie 4 J. Laredo, S. Rajagopal, M. Vukovic, Challenges And Experiences In Delpaying Enterprises Crowdsourcing Service w Web Engineering: 10th International Conference,ICWE 2010, Vienna 2010: ing&hl=pl&ei=trodtcqqhmkaosfvseei&sa=x&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0ccoq6aewa A#v=onepage&q&f=false [ ]. 6

8 osiągnięta integracja socjologiczno-techniczno-biznesowa. Przedsięwzięcie zaprojektowania, zbudowania i uruchomienia platform crowdsourcingowych jest wyzwaniem, ponieważ wymaga wyartykułowania bieżących problemów technicznych, zarządczych i socjologicznych, a także uświadomienia sobie przez firmy jak zarysowują się te kwestie w stosunku do efektywności już działających programów liniowych (agend). Autorzy wyróżnili dwa rodzaje metod przyspieszania/katalizowania uczestnictwa tłumu: Tradycyjna polega na motywowaniu uczestników projektu crowdsourcingowego do dzielenia się posiadanymi informacjami; poprzez takie zachowanie otrzymuje się dwojakie profity: kredyt zaufania oraz konkretną informację zwrotną; Systemowa stworzenie zaplanowanego wcześniej systemu, który uwzględnia rzeczywiste bodźce aktywizujące uczestników z tłumu, czyli np. nagrody pieniężne. Wnioski, które wynikają z przytoczonego tekstu można podsumować następującym cytatem, który zarazem może stanowić przejście do ludzkiego aspektu zjawiska crowdsourcingu: Crowdsourcing is nowadays being employed in many domains, ranking from advanced pharmaceutical research to T-shirt design 5. Bettina von Stamm i Anna Triflova, które w publikacji The Future of Innovation, będącej zbiorem artykułów uwzględniających przede wszystkim innowacyjny aspekt crowdsourcing, zwróciły także uwagę na to, że główną koncepcję stosowania tego zjawiska stanowi przemieszanie przestrzeni 6. Dany pomysł, problem, idea pochodzące z konkretnego obszaru tematycznego są wkładane w zupełnie inną, często niespodziewaną i odległą przestrzeń. Dzięki zastosowaniu takich posunięć crowdsourcing staje się interesującym instrumentem/narzędziem dla rozwoju innowacyjności w przyszłości. Może być rozumiany jako nowa forma otwartej innowacji, która używa siły inspiracji grup użytkowników do przyspieszania innowacji w celu spożytkowania potencjału tkwiącego w wirtualnych wolontariuszach konsultantach. Siła stworzonej przez nas sieci kontaktów crowd może otworzyć nam drzwi możliwości, uruchomić postęp innowacyjny i wybrukować drogę do progresu, w stronę naszych biznesowych celów. Ironią, którą zauważają autorki publikacji jest fakt, że niektóre z dzisiejszych biznesów wręcz powstały, wyłoniły się z crowdsourcingu i stały się realną odpowiedzią na jego egzystowanie w przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Przykładem 5 Tamże, s B. Stamm, A. Triflova, The Future Of Innovations, Cower Publishing Limited, Surrey, Burlington 2009: hl=pl&ei=nsgdtz6xf4vqozge_f8i&sa=x&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0cckq6aewaa#v= onepage&q=the%20future%20of%20innovations&f=false [ ]. 7

9 może być wielokrotnie przytaczany w różnego typu publikacjach i studiach przypadków istockphoto. Aspekt przemieszania się przestrzeni w odniesieniu do crowdsourcing stanowi bardzo ciekawe zagadnienie badawcze, któremu warto poświęcić nieco więcej uwagi, a także wyjść poza ramy tekstów traktujących stricte o tymże pojęciu. Myślę, że właśnie w tym miejscu i na tym etapie rozważań należy przytoczyć nieco szerszą perspektywę, jaką dla zagadnień crowdourcingowych (bezpośrednio i pośrednio) tworzy kreatywność i poszczególne pojęcia oraz zjawiska z nią skorelowane. Tak w odniesieniu do pojęcia kreatywności, jak i do pojęcia crowdsourcingu, występowanie przemieszania się przestrzeni stanowi fakt. Jedną z głównych cech charakteryzujących ludzi twórczych (czy też kreatywnych 7 ) jest umiejętność wykorzystywania wiedzy z wielu dziedzin, przenoszenia informacji z poszczególnych obszarów i dyscyplin, zastosowania rozwiązań i możliwości niekoniecznie bezpośrednio związanych z danym zagadnieniem, a nawet zupełnie od niego oddalonych. Za pomocą takich cech możemy także opisać wszelkiego typu działania kreatywne a tym również crowdsourcingowe. Warto również uświadomić sobie, że pracownicy ochotnicy biorący udział w przeróżnych wydarzeniach crowdsourcingowych są z pewnością ludźmi kreatywnymi. Zagadnieniem kreatywności od wielu lat zajmuje się John Adair autorytet w dziedzinie zarządzania i przywództwa (zarówno w sferze biznesu, jak i wojskowości). Autor książki Kreatywność i innowacje według Johna Adaira zwraca uwagę na to, że nowe pomysły są siłą napędową biznesu i podstawą każdego przedsiębiorstwa. Powstają one dzięki procesom kreatywnego i innowacyjnego myślenia, których nie da się opisać za pomocą formalnych schematów, ale można je w różny sposób stymulować 8. Adair w swojej publikacji zdefiniował wiele kluczowych pojęć związanych z kreatywnością i innowacyjnością, uczynił to jednak w bardzo prosty sposób i przy użyciu minimalnej ilości słów. Jednym z takich pojęć jest dobry pomysł, który można rozumieć jako taki pomysł, który został uznany za oryginalny i użyteczny przez dość dużą liczbę osób. Jednostki kreatywne to natomiast te osoby, które częściej niż inni miewają dobre i uznane pomysły. W tym aspekcie związek kreatywności z ideą działań crowdsourcingowych wydaje się być oczywisty i bezpośredni. Profesor Adair tuż obok kreatywności zawsze stawia innowacje. Innowacja jest według niego wprowadzeniem czegoś nowego koncepcji, metody, urządzenia. Owa innowacyjność wymaga jednak kreatywności, czyli zdolności do tworzenia nowych koncepcji i idei, które w każdym środowisku są generowane i pozyskiwane przez indywidua lub zespoły. Ten tok myślenia pokazuje w uproszczony, aczkolwiek bardzo przejrzysty sposób, jak bliskie są relacje pomiędzy kreatywnością, a innowacyjnością. 7 M. Karwowski, K. Pawłowska w artykule Klimat dla kreatywności w miejscu pracy zwracają uwagę na to, że kreatywność jest cechą, która może charakteryzować jedynie jednostki, natomiast twórczy może być wytwór, miejsce, klimat, a nie tylko jednostka; rozróżnienie to nie jest jednak powszechnie stosowane i egzekwowane w literaturze szczególnie obcojęzycznej. 8 J. Adair, Kreatywność i innowacje według Johna Adaira red. Neil Thomas, tł. Magdalena Lany, Oficyna, Kraków 2009, s. 9. 8

10 Inny bardzo istotny fakt związany z kreatywnością, który jest także ściśle związany ze zjawiskiem przemieszania się przestrzeni jej kontekstualność prezentuje Michael A. West 9. W podejściu tego badacza definicja kreatywności podkreśla przede wszystkim umiejętność kojarzenia i wykorzystywanie wiedzy z różnych dziedzin często nawet bardzo od siebie oddalonych. Jest to zdolność do tworzenia nowych, oryginalnych idei, która z kolei nie jest przywilejem wybrańców. Chęć odkrycia czegoś nowe zmusza ludzi do ciągłego poszukiwania nowych dróg, stawiania wyzwań utartym sposobom myślenia. Kreatywność polega na odkrywaniu nowych znaczeń w różnych dziedzinach życia i doświadczenia i niekonwencjonalnym łączeniu ich ze sobą 10. To spostrzeżenie również jest ściśle związane z charakterystyką działań crowdosurcingu. Poszukując najdogodniejszej dla danej dziedziny czy obszaru badawczego definicji kreatywności, często można spotkać się z określeniem, czym owa kreatywność nie jest. Taką definicję poprzez negację spotykamy w książce Zarządzanie kreatywnością i innowacją, będącej wynikiem badań i zbiorem publikacji Harvard Business Essentials. W publikacji czytamy: Kreatywność nie jest stanem umysłu, ani formą instalacji elektrycznej człowieka 11. Według autorów z Uniwersytetu Harvarda kreatywność to proces, w czasie którego wyrażane i rozwijane są nowatorskie pomysły. Celem tego procesu jest natomiast rozwiązywanie problemów i zaspokajanie różnego rodzaju potrzeb. Kreatywność jest wypadkową współwystępowania i współdziałania trzech bardzo ważnych komponentów wiedzy, umiejętności twórczego myślenia oraz motywacji. Tę teorię przedstawiła kolejna badaczka kreatywności Teresa Amabile. Wiedza jest tutaj pojmowana jako ogół wiedzy technicznej, znajomości procedur, a także kwalifikacji intelektualnych. Umiejętność twórczego myślenia uwidacznia się natomiast w momentach, kiedy trzeba zadziałać w sposób elastyczny, wykazać się wyobraźnią w rozwiązywaniu problemów. Najwięcej uwagi badaczka poświęca trzeciemu komponentowi kreatywności, jakim jest motywacja. Tę cechę można najogólniej podzielić na wewnętrzną i zewnętrzną. Przykładem motywacji wewnętrznej jest ambicja, pragnienie rozwiązywania napotykanych problemów i chęć zmagania się z trudnościami. Wynika ona z wewnętrznej pasji i zainteresowań. Motywacja zewnętrzna występuje natomiast na przykład w postaci nagród, dodatkowych grantów czy dobrego wynagrodzenia (często zatem ma postać pieniężną). Według Teresy Amabile to motywacja wewnętrzna jest podstawą działań twórczych tak jednostki, jak i grupy 12. Nieco inne spostrzeżenie, które co prawda w tekście zostało użyte na potrzeby opisania i przeanalizowania sytuacji w branży IT, lecz dotyczy również zagadnienia 9 M. A. West, Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji, tł. M. Woźniak, Wydawnictwo Naukowe PAN, Warszawa Tamże s Harvard Business Essentials, Zarządzanie kreatywnością i innowacją, tł. Grzegorz Łuczkiewicz, MT Biznes sp. Z o. o. Konstancin - Jeziorna Zob. T. Amabile, How To Kill Creativity, w: Harvard Business Review, wrzesień październik 1998, s

11 czynnika ludzkiego w aspekcie interdyscyplinarności crowdsourcingu, spotkamy u Phila Simona, który w swojej książce The Next Wave of Technologies. Opportunies in Chaos przywołuje dwa, od dawna znane już wyrażenia, które można uznać za akademicki sposób rozumienia podstaw crowdsourcingu 13. Te wyrażenia to collective intelligence oraz wisdom of crowds. W odniesieniu do branży IT i wprowadzania projektów z tego obszaru mądrość tłumu jest po prostu przypomnieniem, że można czerpać z bogactwa spostrzeżeń i kolekcjonować opinie osób, które nie tylko są zainteresowane projektem, ale również dobrze znają się na jego zagadnieniach. Całą zdobytą w ten sposób wiedzę można przełożyć na osiągnięte już sukcesy, ale i porównać z porażkami. W tym tekście został poruszony jeszcze jeden bardzo istotny wątek, który można nazwać pewnego rodzaju wizją futurystyczną, mającą na celu pokazanie przyszłości tradycyjnego podejścia do systemu zatrudniania i wykonywania pracy w aspekcie rozszerzającej się popularności działań o charakterze crowdsourcingowym. Według autora crowdsourcing nie jest uważany za coś, co zupełnie zastępuje tradycyjną/kontraktową pracę. Jest on rentowną opcją dla projektów typu ad-hock lub złożonych i kompleksowych zadań, które mogą wymagać wysoko wykwalifikowanej, ale krótkoterminowej załogi. Zasób crowdosurcingu staje się jak dyspozycyjna siła robocza, która może być zatrudniona na dzień, tydzień, miesiąc zależnie od wymagań projektu. Warto dodać, że owa załoga może być zarządzana przez wewnętrznego lidera projektu albo grupę techniczną. Wiąże się to z hasłem Doing more with less, od którego Phil Simon rozpoczął swoje rozważania, a które stanowi według niego nową ideę, nowe wyzwanie poszukiwawcze dla branży IT. Zasygnalizowane wyżej problemy, a także kierunki rozwoju dyskursu crowdsourcingowego w zakresie przyszłości tego zjawiska zostały bardzo szeroko omówione w ostatnim z proponowanych przeze mnie tekstów, jakim jest artykuł Johna Winsora pt. Crowdsourcing: What it Means for Innovation 14. Autor stawia kontrowersyjne pytanie o to, czy crowdsourcing jest początkiem końca organizacji kreatywnych? Czy może jest zwiastunem początku czegoś większego, transformacji tych organizacji i biznesu w ogóle? Aktualna kondycja globalnej gospodarki zmusza nas wszystkich do podporządkowania się przywoływanej już zasadzie to do more with less. Niezatrudnieni pracownicy (oksymoron?!) rozglądają się za nowymi drogami udzielania się. Nie potrafią często znaleźć sobie tradycyjnej, pełnopłatnej pracy w obrębie pola swoich możliwości, dlatego przerzucają się na rynek crowdsourcingu, jak np. InnoCentive, TopCoder, utest czy CrowdSPRING. Uczestnicy mają tam możliwość dzielenia się swoimi umiejętnościami kreatywnymi, angażują się w treści, które lubią, a dodatkowo mogą zostać zauważeni. Na tym rynku najczęściej płaci się jednak tylko zwycięzcom. Crowdsourcing jest często określany mianem trendu lub boomu ale nie zawsze w pozytywnym tych słów znaczeniu. Przewidywania niektórych teoretyków 13 P. Simon, The Next Wave Of Technologies. Opportunities in chaos, John Wiley&Sons. Inc., Hoboken, New Jersey, Canada 2010: Fco0C&printsec=frontcover&dq=the+next+wave+of+technologies&hl=pl&ei=jskdTZTOMMLtOfbt9fcI&sa= X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false [ ]. 14 J. Winsor, Crowdsourcing: What It Means For Innovation w Businessweek, 2009: [ ]. 10

12 i praktyków mówiły o crowdsourcingu jako o przyszłości takich branż jak marketing, reklama czy przemysły związane z designem. Zjawisko to miało w niespotykany dotąd sposób przyspieszyć kreatywność poprzez budowanie rozległych sieci. Z drugiej jednak strony ciągle, od co najmniej trzech lat, spotykamy się z dyskusją na temat otwierania się ze swoimi zadaniami na publiczność, zamiast trzymania ich wewnątrz organizacji albo używania wyspecjalizowanych i określonych kontaktów zewnętrznych. Następstwem gwałtownego wzrostu takich praktyk miałby być samoistny koniec ich istnienia i działania spowodowany spadkiem nacisku na ceny. Jak widać dyskusje dotyczące zjawiska, jakim jest crowdsourcing są niezwykle rozległe, wielowątkowe, często katastroficzne, albo wręcz odwrotnie gloryfikujące. Jednak jak pokazuje rzeczywistość, być może rewolucyjne przemiany, które miał nieść ze sobą crowdsourcing, wcale nie przybierają rewolucyjnego tempa? W niektórych środowiskach coraz głośniej słyszalne są opinie mówiące o tym, że pewnego dnia nadejdzie globalny kryzys finansowy i będzie on końcem tego typu rynków jak crowdsourcingowy, a ludzie po prostu powrócą do normalnej pracy. Stanowisko autora jest jednak takie, że omawiany typ rynku przekształci się samoistnie dużo wcześniej aniżeli w momencie nadejścia kryzysu i wykreuje nową drogę dla firm do zaangażowania i wykorzystania tłumu do pomocy. Wzrost masowej współpracy jest odpowiedzią na wzrastającą kompleksowość dzisiejszych problemów. Warto jednak zauważyć, że także sami uczestnicy/klienci/odbiorcy a zarazem twórcy w procesie crowdsourcingowym, stają się coraz bardziej wymagający. Oczekują oni jak najlepszych możliwości tworzenia i wprowadzania innowacji, a ich głosy wymusiły już na firmach obmyślenie rozwiązań tak, aby być konkurencyjnymi w nowym wieku bottom up. Jako przykłady autor podaje Threadless, Procter&Gamble, Starbucks, Dell i Best Buy, które to firmy uruchomiły cyfrowe platformy umożliwiające klientom kreowanie nowych produktów i wymianę wiadomości. Po tym fragmencie, który można nazwać elementem krytycznym i futurystycznym w całym dyskursie na temat crowdsourcingu, chciałabym powrócić do samych jego źródeł, czyli do spostrzeżeń Jeffa Howe a. Jak już wspominałam na samym początku w czerwcu 2006 roku opublikował on w magazynie Wired artykuł, w którym użył słowa crowdsourcing. Słowo to miało stanowić wspólną nazwę dla dokonującej się rewolucji, która w najbliższym czasie miała mieć głęboki wpływ choćby na przemysł chemiczny, reklamowy i wiele innych. Początkowo prędkość, z jaką crowdsourcing mógłby wpłynąć na kulturę i ekonomię oraz rozmach tych efektów były niedocenione. W momencie, kiedy zjawiska towarzyszące crowdsourcingowi stały się faktem nie tylko tzw. digital natives ale także digital immigrants (czyli nie tylko osoby, dla których świat wirtualny i jego możliwości są po prostu faktem i elementem codzienności, ale także ci, dla których najdłużej źródłem wiedzy były tradycyjne media) w niedługim czasie zaczęły uczestniczyć w tych zjawiskach, włączają się na przykład w pisanie recenzji, streszczeń książek, dzielenie się fotografiami, uzupełnianie Google Maps czy projektowanie koszulek. Autor zwraca uwagę na to, że w crowdsourcingu nie chodzi ani o liczbę wygranych, ani o liczbę chętnych wolontariuszy, ani nawet o pieniądze. Mamy tu 11

13 do czynienia z pewnego rodzaju zaszczytami, z dochodzeniem do głosu, wykształcaniem się teorii, pojawianiem się opinii ze strony ekonomii. W tym samym czasie ludzie wykonują realną, kreatywną pracę, poprzez którą teoria zostaje wprowadzona w czyn. Ważne jest bowiem pokazanie i potwierdzenie swojego zaangażowania. Zespół zjawisk, jakim jest crowdsourcing, doskonale pokazuje, jak cienka może być granica pomiędzy światem techniki i szeroko pojętej kultury. Jak zaznacza Jeff Howe crowdsourcing w swojej istocie jest ściśle związany wręcz spleciony z internetem. I choć zagadnienia stricte techniczne i technologiczne są dla jego rozwoju bardzo ważne, to jednak nie stanowią o jego tożsamości. Kluczowe są zachowania, które w ludziach wywołuje technika i możliwości płynące z jej rozwoju. Autor podkreśla ogromny potencjał internetu w zakresie splatania ludzi, łączenia mas w dobrze prosperujące i przepełnione niekończącą się energią organizmy. W odniesieniu do uczestników projektów crowdsourcingowych zupełnie na bok odchodzą takie czynniki jak pochodzenie, płeć, wiek, a nawet tradycyjnie rozumiane kwalifikacje. Tym, co jest ważne, jest jedynie wysoka jakość wykonanej pracy. Według Jeffa Howe a crowdsourcing może stanowić pole do rozwoju profesjonalnej merytokracji, którą możemy interpretować jako władzę w rękach kompetentnych. Przedstawione założenia pokazują crowdsourcing w bardzo optymistycznym świetle, z którego dodatkowo wyłania się następujące stwierdzenie, będące doskonałym podsumowaniem prac Howe a i wszystkich innych badaczy bez względu na sposób definiowania i podejście do crowdsourcingu, a które chciałabym uczynić zakończeniem także i moich rozważań: ( ) each one of us possesses a far border, more complex range of talents than we can currently express within current economic structures 15. Bibliografia: Monografie i prace zbiorowe: 1. Adair J. Kreatywność i innowacje według Johna Adaira pod redakcją Neila Thomasa, przeł. Magdalena Lany, wyd. Oficyna, Kraków Daft R.L., Lane P., Management, South-Western Cengage Learning, Mason 2008, Harvard Business Essentials, Zarządzanie kreatywnością i innowacją, przeł. Grzegorz Łuczkiewicz, wyd. MT Biznes sp. Z o. o. Konstancin - Jeziorna Howe J. Crowdsourcing: How the Power of the Crowd is Driving the Future of Business, Random House Business Books, London, Stamm B., Triflova A., The future of innovations, Cower Publishing Limited, Surrey, Burlington J. Howe, Crowdsourcing: How The Power Of The Crowd Is Driving The Future Of Business, Random House Business Books, London 2009, s.13 12

14 6. Simon P. The next wave of Technologies. Opportunies in chaos, John Wiley&Sons. Inc., Hoboken, New Jersey, Canada West M.A. Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji przeł. Woźniak M. Wydawnictwo Naukowe PAN, Warszawa Artykuły z czasopism: 1. Boutin P. Crowdsourcing: Consumers as Creators w Businessweek, 2006, 2. Howe J. The Rise of Crowdsourcing w Wired Magazine, 2006, 3. Winsor J., Crowdsourcing: What it means for innovation w Businessweek, Opracowania konferencyjne: 1. Laredo J., Rajagopal S., Vukovic M., Challenges and experiences in delpaying enterprises crowdsourcing service w Web Engineering: 10th International Conference, ICWE 2010, Vienna 2010, xperiences+in+deplaying&hl=pl&ei=trodtcqqhmkaosfvseei&sa=x&oi=book_result &ct=result&resnum=1&ved=0ccoq6aewaa#v=onepage&q&f=false. 13

15 Aneta Sochacka, Piotr Nowak AUGMENTED REALITY I JEJ ZASTOSOWANIA PRZEZ ZWYKŁYCH UŻYTKOWNIKÓW Augmented Reality to jeden z dziesięciu najważniejszych trendów technologicznych w roku Time Magazine W pierwszej części pracy zajmiemy się omówieniem zagadnienia i zaprezentujemy definicję rozszerzonej rzeczywistości, a także przedstawimy przykładowe, najbardziej popularne dziedziny, w których technologia ta jest stosowana. W drugiej części pracy zajmiemy się analizą i podsumowaniem badań przeprowadzonych przez nas na grupie przeciętnych, domowych użytkowników Augmented Reality. Rozszerzona rzeczywistość nie jest zagadnieniem nowym. Jej początki datuje się na lata 60-te XX wieku. W tym okresie pionier grafiki komputerowej Ivan Sutherlan zajął się tą tematyką i zaczął badać Augmented Reality (AR) waz ze studentami z Harvard University i University Utah 1. W latach 70-tych i 80-tych zajmowano się rozszerzoną rzeczywistością dla potrzeb sił powietrznych Stanów Zjednoczonych i NASA. Na początku lat 90-tych naukowcy Boeinga wprowadzili nazwę rozszerzona rzeczywistość 2. Jednakże dopiero od kilku ostatnich lat kwestia rozszerzonej rzeczywistości zyskuje popularność i rozpowszechnia się w coraz większej ilości różnych dziedzin, przykładowo w sferze nauki, kultury, edukacji czy reklamy. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ informatyczne nowości wymagają kilkuletniego okresu udoskonalania technologicznego przez specjalistów, a także potrzebują czasu by rozpowszechnić się wśród społeczeństwa. Zwiększana z każdym rokiem popularność AR to także wynik obniżenia cen sprzętu komputerowego. Aktualnie to zagadnienie jest w fazie pozyskiwania klientów, rozszerza swoją działalność w związku z potrzebami rynku i użytkowników. Ta stosunkowo nowatorska technologia, w ciągu ostatniego roku stała się bardzo popularna w wielu dziedzinach życia, a przede wszystkim w tych związanych z reklamą, nawigacją czy wirtualnym prezentowaniem różnych produktów i sprzętów. Zanim przejdziemy do sporządzenia listy dziedzin, w których rozszerzona rzeczywistość jest stosowana, wyjaśnimy termin i podamy charakterystykę tego zagadnienia. Rozszerzona rzeczywistość jest obszarem badań naukowych w informatyce, gdzie badacze zajmują się łączeniem obrazu świata rzeczywistego z elementami wirtualnymi, stworzonymi przy użyciu technologii informatycznej. Krótko mówiąc, jest to system łączący świat rzeczywisty z komputerowym. Ronald Azuma, amerykański badacz zajmujący się tą tematyką w jednej ze swoich prac, zdefiniował AR jako system mający trzy cechy charakterystyczne: AR łączy ze sobą świat rzeczywisty i wirtualny, jest interaktywny 1 P. Pardel, Przegląd ważniejszych zagadnień rozszerzonej rzeczywistości, Studia Informatica, t. 30, nr 1 (82), Gliwice 2009, s Ibidem. 14

16 w rzeczywistym czasie oraz umożliwia ruch w trzech wymiarach 3. W dalszej części pracy autor dla przykładu przytacza film Jurassic Park, w którym występują wirtualne obiekty w środowisku 3D, ale jednak film nie stanowi przykładu rozszerzonej rzeczywistości 4. Augmented reality to obraz rzeczywisty uzupełniony o wirtualne elementy, stąd też wzięła się nazwa technologii: rozszerzona rzeczywistość. AR nie tworzy wirtualnego świata 3D, tylko uzupełnia świat rzeczywisty o dodatkowe elementy. Dzięki systemowi kamer połączonych z komputerem i czujników położenia rozpoznaje przedmioty znajdujące się w świecie rzeczywistym, a następnie nakłada na nie wirtualne informacje 5. Wirtualna rzeczywistość ukazuje przedmioty wygenerowane komputerowo, które w żaden sposób nie łączą się z obiektami rzeczywistymi. Natomiast rozszerzona rzeczywistość umożliwia zademonstrowanie wirtualnych rzeczy w realnym świecie za pomocą technologii, takich jak na przykład aplikacje w asystentach elektronicznych (PDA), które przedstawiają wiadomości o otoczeniu bez stosowania wirtualnych elementów, a także przenośne urządzenia, które pokazują wirtualne elementy w rzeczywistym świecie 6. Warto w tym miejscu przytoczyć schemat stworzony przez Paula Milgrama i Fumio Kishino, który opisuje relacje między światem rzeczywistym a wirtualnym 7. Schemat ten ułatwia zrozumienie powiązań i relacji między rzeczywistością a wirtualnością i elementami znajdującymi się pomiędzy nimi. Ukazuje w przystępny sposób systemy mieszanej rzeczywistości. Rysunek 1. Schemat ciągłości rzeczywistość wirtualność opracowana przez Milgrama i Kishino. Milgram Paul, Kishino Fumio, A taxonomy of mixed reality visual displays, IEICE Transactions on Information Systems, E77-D(12), R. Azuma, A survey of Augmented Reality [w:] Presence: Teleoperators and Virtual Environments 6(4), Ibidem. 5 M. Bartosik, A. Filip, P. Kozera, Poszerzona rzeczywistość w edukacji, s.1. [ ]. 6 Ibidem, s P. Milgam, F. Kishino, A taxonomy of mixed reality visual displays, IEICE Transaction on Information Systems, E77-D(12),

17 Jak widać na schemacie, rozszerzona rzeczywistość jest umiejscowiona bliżej środowiska rzeczywistego. Natomiast rozszerzona wirtualność (AV) znajduje się bliżej środowiska wirtualnego. Tak jak rzeczywistość może być rozszerzana o wirtualne elementy, tak wirtualność może być rozszerzana o elementy rzeczywiste 8. W Polsce rzeczywistość rozszerzona jest technologią jeszcze mało znaną i rzadko używaną przez przeciętnych odbiorców. Co jest jednakże godne uwagi, zainteresowanie AR w Polsce systematycznie wzrasta i zagadnienie to staje się coraz bardziej popularne. W roku 2009 odbyła się pierwsza w naszym kraju konferencja poświęcona tematyce wyłącznie rozszerzonej rzeczywistości. Miała ona miejsce 28 października 2009 roku w Warszawie w budynku giełdy papierów wartościowych, organizatorem była firma adv.pl S.A 9. Konferencja odbyła się w związku z podpisaniem umowy we wrześniu 2009 roku przez firmę Adv.pl z francuską firmą Total Immersion. Dzięki temu firma ta otrzymała wyłączność na dostarczanie technologii oferowanych przez Total Immersion 10. Jak wspomina autor artykułu Artur Małek, firma Adv.pl nie jest jedyną agencją oferującą rozwiązania technologiczne w postaci AR. W Polsce istnieje także agencja K2 Internet, która wykorzystała rozszerzoną rzeczywistość w promowaniu marki LECH oraz PZU 11. W lipcu 2009 roku po raz pierwszy firma K2 zastosowała rozszerzoną rzeczywistość w kampanii reklamowej piwa marki LECH. Promocja ta pod hasłem Znajdź Nową Kaledonię polegała na tym, iż konsumenci musieli podsunąć pod kamerę komputerową kartkę z nadrukiem (markerem) i wówczas na monitorze pojawiała się kula ziemska. Jeśli konsument poruszył kartką, kula obracała się i wskazywała wyspę Nową Kaledonię, wspomnianą w promocji LECHa 12. We wrześniu 2009 roku agencja zajęła się promowaniem kart PZU za pomocą rozszerzonej rzeczywistości. W prasowych reklamach kart umieszczono specjalne piktogramy (markery), które po przyłożeniu do kamery ukazywały ruchomą wizualizację samochodu. Przy samochodzie wyświetlały się różne elementy, które były ujęte w pakiecie PZU Pomoc np. wymiana opony czy doładowanie akumulatora 13. Zdając sobie sprawę z ogromnych możliwości rozszerzonej rzeczywistości należy bliżej przyjrzeć się dziedzinom, w których AR znalazła zastosowanie do tej pory. Dzięki 8 P. Pardel, op. cit., s Organizatorzy pisali przed konferencją o jej celach i założeniach: Zaprezentujemy możliwości nowej technologii Augmented Reality. Podczas konferencji będzie można dowiedzieć się o historii Augmented Reality, zastosowaniu nowej technologii w praktyce oraz o dotychczasowych osiągnięciach w tej dziedzinie na świecie i przyszłości Rozszerzonej Rzeczywistości. Podczas konferencji będzie można nawet doświadczyć nowej technologii w specjalnie przygotowanych stanowiskach [ ]. 10 Artur Małek, Adv.pl opowiada o rzeczywistości rozszerzonej, [online] dostępny w internecie: [ ]. 11 Ibidem. 12 Na filmiku można zobaczyć wykorzystanie rozszerzonej rzeczywistości w reklamowaniu marki LECH. [ ]. 13 Film ukazuje zastosowanie AR w kampanii promocyjnej pakietu PZU Pomoc. [ ]. 16

18 rozwojowi technologii AR wykorzystuje się w systemach nawigacji satelitarnej GPS. Tematyką tą zajął się dr Steven Feiner z Columbia University i stworzył on jeden z pierwszych systemów tego typu, który nazwał MARS system 14. Mobile Augmented Reality System został stworzony w 1996 roku i jego celem było zbadanie współdziałania dwóch zagadnień: Augmented Reality i mobile computing (przenośne urządzenie komputerowe), po to by można było wykorzystywać możliwości komputerowe podczas wędrowania po rzeczywistym świecie. Wracając do zastosowania AR w nawigacji warto wspomnieć również o urządzeniach nawigacyjnych wykorzystywanych w wojsku, w samolotach, a także przez przeciętnych użytkowników np. podczas jazdy samochodem (informowanie o trasie przejazdu). Innym zastosowaniem AR może być wirtualna rekonstrukcja zniszczonych zabytków architektonicznych lub też tworzenie wizerunków przyszłych planowanych inwestycji. Będąc przy tematyce sztuki i architektury można nadmienić, że rozszerzoną rzeczywistość stosuje się także w muzeach i na wystawach, poprzez umieszczanie wirtualnych obiektów. Wykorzystuje się ją także w symulatorach jazdy i lotów oraz w takich specjalistycznych dziedzinach jak medycyna, hydrologia czy geologia, przykładowo poprzez tworzenie trójwymiarowych, interaktywnych map. Warto zobaczyć kilka przykładów AR zamieszczonych na stronie internetowej a) Projekcje na budynkach: Rysunek 2. Print Screen wykonany podczas odtwarzania projekcji na stronie internetowej [dostęp: ]. 14 P. Pardel, op. cit., s

19 b) Tworzenie trójwymiarowych map: Rysunek 3. Print Screen wykonany podczas odtwarzania filmu na stronie internetowej [dostęp: ]. c) W medycynie: Rysunek 4. Print Screen z filmiku ze strony internetowej [dostęp: ]. 18

20 d) W rozrywce: Rysunek 5. Print Screen wykonany podczas odtwarzania filmu ze strony internetowej [dostęp: ]. e) Informacje dla zwiedzających: Rysunek 6. Print Screen wykonany podczas odtwarzania filmu ze strony [dostęp: ]. 19