Konstytucyjna zasada wolności sumienia i wyznania (religii) i jej uszczegółowienie w aktach okołokonstytucyjnych

Transkrypt

1 Konstytucyjna zasada wolności sumienia i wyznania (religii) i jej uszczegółowienie w aktach okołokonstytucyjnych

2 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.) Artykuł 9 Wolność myśli, sumienia i wyznania 1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

3 Wolność sumienia i wyznania, wolność sumienia i religii Prof. T. Zieliński: wolność religii zagraża prawom bezwyznaniowców Prof. M. Pietrzak: wolność religijna to wolność sumienia i wyznania (w. wierzeń, religii, kultu, przekonań, wyznawania, głoszenia religijnych, areligijnych, antyreligijnych tez) Prof. H. Misztal: wolność religijna to wolność sumienia, kultu i kościoła Prof. J. Krukowski: wolność religii = wolność wyznania

4 Istota zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja III RP Powaga zagadnienia: Preambuła Aspekt indywidualny (art. 53 Konstytucji) Aspekt instytucjonalny (art. 25 Konstytucji)

5 Preambuła konstytucji z 2 IV 1997 W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego - Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku, złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

6 Preambuła konstytucji marcowej W imię Boga Wszechmogącego! My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały, nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja, dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny mając na oku, a pragnąc jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić na wiekuistych zasadach prawa i wolności, pragnąc zarazem zapewnić rozwój wszystkich jej sił moralnych i materialnych dla dobra całej odradzającej się ludzkości, wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej równość, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę Państwa zabezpieczyć tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.

7 Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja z 2 IV 1997 r. Rozdział II WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA Art. 53. Zasada ogólna: 1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Konstytucja PRL z 1952 r.: Art. 70. Zasada ogólna: 1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania.

8 Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja z 2 IV 1997 r. Aspekt pozytywny: 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. 3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio. 4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.

9 Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja z 2 IV 1997 r. Aspekt negatywny: 6. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. 7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Ograniczenia: 5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.

10 Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja marcowa Art.110. Obywatele polscy, należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub językowych, mają równe z innymi obywatelami prawo zakładania, nadzoru i zawiadywania swoim własnym kosztem zakładów dobroczynnych, religijnych i społecznych, szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie swej mowy i wykonywania przepisów swej religii. Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom. Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak i prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej. Art.112. Wolności wyznania nie wolno używać w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylać się od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. Nikt nie może być zmuszony do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuńczej.

11 Aspekt indywidualny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja PRL z 1952 r. Konstytucja PRL z 1952 r.: Art Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolność sumienia i wyznania. ( ) Nie wolno zmuszać obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszać do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych. 3. Nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest karane.

12 Konwencja o Prawach Dziecka ONZ (1989)

13 Wolność religijna dziecka w świetle Konstytucji Marek Bielecki, Ewolucja wolności religijnej dziecka w Polsce w latach , [w:] Prawo wyznaniowe w Polsce ( ). Analizy dyskusje postulaty, praca zbiorowa pod red. D. Walencika, Katowice Bielsko Biała 2009, s Deklaracja jednostronna ze strony polskiej (1991 r.): Rzeczpospolita Polska uważa, że wykonanie przez dziecko praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16 dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. Preferencja prawodawcy polskiego w zakresie uprawnień rodziców: KRO podaje zakres władzy rodzicielskiej bez definicji legalnej, dziecko podległe tej władzy winne jest posłuszeństwo (art. 95) Zasada dobra dziecka jest nadrzędna tylko, gdy nie da się pogodzić jego interesu z interesem rodziców (opiekunów)

14 Zasada dobra dziecka oraz stopień dojrzałości Dobro dziecka prof. Z. Radwański: klauzula generalna, odsyła do systemu ocen i treści moralnych panujących w społeczeństwie (idem, Pojęcie i funkcja dobra dziecka w polskim prawie rodzinnym i opiekuńczym, Studia Cywilistyczne 1983, nr 31, s. 6). Prof. Wanda Stojanowska: kompleks wartości o charakterze niematerialnym i materialnym, niezbędnych do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka, oraz do należytego przygotowania go do pracy odpowiednio do jego uzdolnień (eadem, Dobro dziecka w Konwencji o Prawach Dziecka i prawie polskim, Jurysta 1993, nr 3, s. 5). Stopień dojrzałości lat wg psychologii początek procesu adolescencji Granice ustawowe 16 lat eksperyment medyczny, członkostwo w stowarzyszeniu, małżeństwo kobiety, prawo do umowy o pracę Granice ustawowe 13 lat aborcja, strona w postępowaniu sądowym, ograniczona zdolność do czynności prawnych

15 Prawa dziecka w zakresie: 1) Dziecko jako suwerenny podmiot wolności religijnej: analogicznie jak osoba dorosła (tak prof. J. Krukowski, dr M. Bielecki, inaczej prof. M. Pietrzak odnośnie art. 53 ust. 4 Konstytucji) 2) Nauczanie religii Ustawa o systemie oświaty 1991 i nowelizacja 1999 (zgoda rodziców lub dzieci szkoły ponadpodstawowe i ponadgimnazjalne, po 18 roku decyzja dzieci) 3) Praktyki religijne

16 Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Paweł Sobczyk, Wolność religijna w działalności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Prawo wyznaniowe w Polsce ( ). Analizy dyskusje postulaty, praca zbiorowa pod red. D. Walencika, Katowice Bielsko Biała 2009, s Pojęcie wolności religijnej: wolność religii jest ujmowana w normie konstytucyjnej bardzo szeroko, obejmuje bowiem wszelkie religie i przynależność do wszelkich związków wyznaniowych, a zatem nie jest ona ograniczona do uczestnictwa we wspólnotach religijnych tworzących formalną, wyodrębnioną strukturę organizacyjną i zarejestrowanych w stosownych rejestrach prowadzonych przez władzę publiczną. Wyrok TK z 16 II 1999, sygn. Akt SK 11/98, OTK ZU 1999/2/22

17 Trybunał Konstytucyjny: Prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego TK przyjmuje definicję rodziny prof. L. Garlickiego: każdy trwały związek dwóch lub więcej osób, zazwyczaj oparty na małżeństwie oraz na więzach pokrewieństwa bądź powinowactwa L. Garlicki, Art. 18, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. III, red. L. Garlicki, Warszawa 2003, s. 1. TK: połączenie wychowania z władzą rodzicielską, pierwszeństwo rodziców do wyboru metod i kierunku wychowania Wyrok TK z 23 VI 2008 r., sygn. Akt P 18/06, OTK ZU 2008/5A/83.

18 Trybunał Konstytucyjny: ograniczanie w zakresie wolności uzewnętrzniania religii Orzeczenie TK dotyczące ustawy Prawo o ruchu drogowym z 1997 r. (art g) w zakresie procesji, pielgrzymek i innych imprez o charakterze religijnym oraz konduktów pogrzebowych na drogach publicznych (wyrok z 18 I 2006 r. sygn. akt K 21/05, OTK ZU 2006/1A/4) Przekonania moralne piastunów władzy publicznej nie są synonimem moralności publicznej jako przesłanki ograniczenia wolności zgromadzeń Zasada równorzędności wolności i praw konstytucyjnych (wolność światopoglądowa i religijna) Zakaz uzależniania wydania zgody na zgromadzenie publiczne od światopoglądu zbierających się

19 Trybunał Konstytucyjny: Prawo do milczenia w sprawach światopoglądu, przekonań religijnych i wyznania Wyrok do art. 22 ustawy z 18 X 2006 o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat w znowelizowanym brzmieniu ustawą z 2007 r. (wyrok TK z 11 V 2007 r., sygn. akt K/27, OTK ZU 2007/5a/48). celem lustracji nie jest ujawnienie wszystkich danych o osobie lecz tylko o współpracy ze służbami specjalnymi PRL ujawnianie światopoglądu i przynależności wyznaniowej godzi w ustawę o ochronie danych osobowych z 1997 r., uchwaloną w związku z zobowiązaniami międzynarodowymi Rzeczypospolitej

20 Aspekt instytucjonalny zasady wolności sumienia i wyznania (religii): Konstytucja z 2 IV 1997 r. Rozdział I. RZECZPOSPOLITA. Art. 25. Zasada ogólna: 1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione. Regulacje szczegółowe: 2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. 3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

21 Aspekt instytucjonalny zasady swobody sumienia i wyznania (religii): Konstytucja z 2 IV 1997 r. Relacje prawne między państwem a związkami wyznaniowymi 4. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy. 5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami. A) Kościół Katolicki B) Kościoły i związki wyznaniowe na podstawie ustaw C) Kościoły i związki wyznaniowe zarejestrowane D) Kościoły i związki wyznaniowe niezarejestrowane

22 Uwagi do art. 25 ust. 5 A. Merker, Artykuł 25 ust. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 1997 r. słuszny, ale trudny do realizacji przepis, [w:] Prawo wyznaniowe w Polsce ( ). Analizy dyskusje postulaty, praca zbiorowa pod red. D. Walencika, Katowice Bielsko Biała 2009, s Problem nieadekwatności do rzeczywistej sytuacji, zwłaszcza pomijanie rejestrowych związków wyznaniowych problem obowiązku Rady Ministrów do zawarcia umowy (stanowisko prof. Wacława Uruszczaka) problem zakresu regulacji w ustawach indywidualnych (poglądy mgr. Aleksandra Merkera i dr. Macieja Lisa s

23 Aspekt instytucjonalny zasady swobody sumienia i wyznania (religii): Konstytucja marcowa Art.113. Każdy związek religijny uznany przez Państwo ma prawo urządzać zbiorowe i publiczne nabożeństwa, może samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich fundacji i funduszów, tudzież zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych. Żaden związek religijny jednak nie może stawać w sprzeczności z ustawami państwa. Art.114. Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się własnemi prawami. Stosunek Państwa do Kościoła będzie określony na podstawie układu ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez Sejm. Art.115. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi ustawami, których uznania Państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień, sprzecznych z prawem. Stosunek Państwa do tych Kościołów i wyznań będzie ustalany w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnemi reprezentacjami. Art.116. Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieuznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym, których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.

24 Zasada równouprawnienia: porównanie sytuacji prawnej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i Kościoła Katolickiego Paweł A. Leszczyński, Geneza, przebieg prac legislacyjnych oraz postanowienia ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, w:] Prawo wyznaniowe w Polsce ( ). Analizy dyskusje postulaty, praca zbiorowa pod red. D. Walencika, Katowice Bielsko Biała 2009, s Podstawa funkcjonowania K E-A: 1936 Zasadnicze Prawo Wewnętrzne K E-A 1936 dekret Prezydenta RP (znaczne ograniczenie autonomii, ingerencja w życie Kościoła, nadzór nad działalnością, możliwość uzyskania finansowania ze strony Państwa) 1946 dekret o zmianie dekretu z 1936: możliwość działania na terenie Ziem Zachodnich i Północnych 1964 nowe Zasadnicze Prawo Wewnętrzne K E-A 1965 zatwierdzenie - - przez Dyrektora Urzędu ds. Wyznań naruszenie konstytucyjnej zasady autonomii

25 Zasada równouprawnienia: porównanie sytuacji prawnej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i Kościoła Katolickiego Wpływ na kształt ustawy z 13 V 1994: funkcjonowanie luterańskich parafii polonijnych (żołnierze i rodziny II Korpusu PSZ) 1952 dekret prezydenta Augusta Zaleskiego na podstawie Konstytucji z 1935 r. (art. 79 ust. 2); uznanie prawa wewnętrznego z 1936; art. 10 przepis intertemporalny: złożenie urzędu przez Duchownego Zwierzchnika Kościoła i członków Konsystorza na pierwszym Synodzie w wolnej Polsce , 1993 prace nad ustawą: Biuro ds. Wyznań oraz Konsystorz 1991 nowe Zasadnicze Prawo K E-A 12 VII 1994 wejście w życie ustawy

26 Kościół Ewangelicko- Augsburski Kościół Katolicki auto nomi a Niez ależn ość Gwarancje: realizacja celów religijnych, charytatywnych, edukacyjnych, kulturalnych, autonomia (brak zatwierdzania przez Państwo urzędników i nowego prawa, notyfikacja ex post o urzędach, zgoda Państwa na pełnienie urzędu przez osobę zagraniczną) Art. 2: samodzielność i niezależność od zagranicznej władzy duchowej i świeckiej Art. 3: prawo przystępowania do organizacji międzynarodowych, np. Światowa Federacja Luterańska, Światowa Rada Kościołów Podobne uprawnienia Na podstawie Konkordatu prenotyfikacja powołania na urząd kościelny Konkordat: uznanie zwierzchnictwa Stolicy Apostolskiej

27 Kościół Ewangelicko- Augsburski Kościół Katolicki Osobowoś ć prawna Dni świąteczn e Kościół jako całość, diecezje, parafie i diakonaty; drogą rozporządzenia rozszerzanie katalogu, np. rozporządzenie z 1999 uznające osobowość Diakonii K E-A Art.. 14 dodatkowe dni wolne poza katalogiem dni ustawowych: Wielki Piątek, Wniebowstąpienie, 31 X Święto Reformacji obowiązek odpracowania w myśl Ustawy o gwarancjach z 17 V 1989 Kościół jako całość strona umowy międzynarodowej; Szeroki katalog osób prawnych w art. 7 i n. Ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego z 17 V 1989, powiększenie tego katalogu drogą rozporządzenia Katalog dni świątecznych w Konkordacie węższy niż dni ustawowo wolne od pracy

28 Organizacje kościelne Kościół Ewangelicko- Augsburski Art. 24: organizacje ewangelickie, działają na podstawie Prawa o stowarzyszeniach z modyfikacjami w zakresie beneficjenta majątku i bieżącego zarządu; możliwość tworzenia innych organizacji drogą rozporządzenia Kościół Katolicki Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego wspomina o: organizacjach kościelnych, organizacjach/stowarzysz eniach katolickich oraz stowarzyszeniach katolików niezależnych od Kościoła nauczanie religii Art. 15 Konkordat i Ustawa z 1989 r. Posługa religijna dla dzieci i młodzieży Prowadzenie szkół i placówek oświatowowychowawczych Art. 21 Art. 16 i 19 Konkordat i Ustawa z 1989 r. Konkordat i Ustawa z 1989 r.

29 Działalność charytatywnoopiekuńcza Prawo emisji w mediach publicznych Prawo do majątku Współpraca w sprawach dóbr kultury Uznanie małżeństwa konfesyjnego Kościół Ewangelicko- Augsburski Art. 24 i 25; Diakonia K E-A Kościół Katolicki Konkordat i Ustawa z 1989 r.; Charitas Art. 20 ust. 1 Konkordat i Ustawa z 1989 r. art. 33; Uznanie majątku posiadanego w 1989 r. i rewindykacja poprzez prace Komisji Regulacyjnej (art. 40 i n.) Brak 1998 nowelizacja ustawy z 1994 r. Konkordat i Ustawa z 1989 r.; Uznanie majątku posiadanego w 1989 r. i rewindykacja poprzez prace Komisji Majątkowej Konkordat Konkordat Fundacje Brak Ustawa z 1989 r.

30 Warto zapamiętać: 1) Istota zasady wolności sumienia i wyznania (religii), 2) Różnica preambuł konstytucji marcowej i obecnej oraz jej konsekwencje, 3) Płaszczyzna pozytywna i negatywna aspektu indywidualnego zasady na gruncie artykułu 53 konstytucji, 4) Konstytucyjne ograniczenie zasady wolności, 5) Różnice w zakresie aspektu indywidualnego zasady między konstytucją marcową, PRL z 1952 r. i współczesną, 6) Aspekt instytucjonalny: typy regulacji prawnej relacji państwo-związki wyznaniowe w świetle artykułu 53 Konstytucji, 7) Orzecznictwo TK w kwestii wolności sumienia i religii, 8) Różnice w zakresie aspektu instytucjonalnego między konstytucją marcową i współczesną, 9) Problematyka art. 25 ust. 5, 10) Realizacja zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych.