Uniwersyteckie Towarzystwo Naukowe Wszechnica Śląska. Uniwersytet Śląski w Katowicach;

Transkrypt

1 Krzysztof Chyżak 1, Agnieszka Fus 2 1 Uniwersyteckie Towarzystwo Naukowe Wszechnica Śląska. Uniwersytet Śląski w Katowicach; 2 Katedra Fizjologii Roślin, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska. Uniwersytet Śląski w Katowicach; Ślady osmologiczne Osmological traces Streszczenie: Osmologia jest dziedziną kryminalistyki zajmującą się identyfikacją sprawcy na podstawie pozostawionego przez niego na miejscu przestępstwa zapachu. Za pomocą odpowiednio wyszkolonych psów, zapach z miejsca zbrodni dopasowywany jest do zapachu potencjalnego podejrzanego. Praca przedstawia zarys historii osmologii w Polsce i na świecie, mający na celu usystematyzowanie wydarzeń, które doprowadziły do rozwoju tej metody. Omówione zostały także wytyczne dotyczące pobierania i zabezpieczania śladów zapachowych oraz warunków ich przechowywania. W pracy zawarto właściwości zapachu ludzkiego takie jak trwałość i intensywność, które decydują o wiarygodności tego materiału dowodowego, oraz charakterystykę zapachu na podstawie tworzących go związków chemicznych. Przedstawiono także procedurę porównywania materiału dowodowego w postaci śladów osmologicznych. Dodatkowo, w pracy ukazano również organizację szeregów selekcyjnych stosowanych w badaniach osmologicznych. Abstract: Osmology is an area of science dedicated to the identification of criminals on the basis of left odor at the scene of the crime. Using specially trained dogs allows to fit the smell from the crime scene to the smell of suspect. In this paper the history of osmology in Poland and world is described. I was also discussed guidelines for collecting and preserving such traces and storage conditions. Stability and intensity as properties of odor must be underlined. The smell is characterized on the basis of its constituent compounds. Osmological researches are performed by using specially trained dogs. The structure of the scent lineups used in osmological research is also described. Słowa kluczowe: kryminalistyka, osmologia, zapach ludzki, szereg selekcyjny, psy śledcze Key words: forensic science, osmology, human scent, scent lineup, tracking dogs

2 1. Wstęp: Oskarżenie i skazanie winnego morderstwa, czy innego czynu kryminalnego, może okazać się trudne, mimo wielu dostępnych metod identyfikacji. Jest to spowodowane próbami zatarcia śladów przez sprawców bądź niewielką ilością materiału dowodowego na miejscu przestępstwa. Kluczową rolę odgrywa czas jaki upłynął od momentu pozostawienia zapachu na miejscu zbrodni, do jego zabezpieczenia. Należy również prawidłowo zabezpieczyć pobrany aromat, aby móc go przechowywać, a w przyszłości odtworzyć. Zdarza się, że zastosowanie jednej techniki kryminalistycznej nie jest wystarczającym materiałem dowodowym w sądzie. Obecnie dostępne są metody, dzięki którym można wykryć i zidentyfikować substancje tworzące ludzki zapach. Osmologia umożliwia ustalenie sprawcy na podstawie jego zapachu. W badaniach tych wykorzystuje się system węchowy psów co jest problematyczne, ponieważ woń ludzka jest złożoną mieszaniną. Istnieje szereg wytycznych, warunkujących sposób przeprowadzania tych badań. Dotyczą one rasy psa, którego wykorzystuje się jako identyfikator zapachu, a także techniki tresury zwierzęcia, warunkujące dalsze sukcesy w rozpoznawaniu zapachu. Bardzo istotnym elementem wpływającym na skuteczność badań osmologicznych, jest odpowiednie pobranie śladu zapachowego dowodowego, porównawczego i uzupełniającego oraz jego poprawne zabezpieczenie. Do zebrania woni wykorzystuje się m.in. pochłaniacze czy urządzenia umożliwiające wychwycenie aromatu. Istotna jest ocena miejsc i przedmiotów, na których może się on znajdować. Ze względu na fakt, iż zapach jest niewidoczny, należy zachować szczególną ostrożność i uwzględnić panujące warunki atmosferyczne. W publikacji przedstawiono sposób przeprowadzania badania osmologicznego w szeregu selekcyjnym, a także rolę biegłego w tym procesie. Sprecyzowano obowiązki i sposób zachowania wszystkich osób obecnych przy badaniu. Ze względu na ogromne możliwości wynikające z wdrożenia badań osmologicznych do praktyki kryminalnej, warto przybliżyć charakterystykę tej techniki, a także zwrócić uwagę na cechy zapachu ludzkiego, wyjaśniające sposób przechowywania takiego materiału. 2. Osmologia 2.1. Historia osmologii Osmologia (z grec. osme zapach) lub inaczej olfaktronika (z łac. olfactus powonienie) to dział kryminalistyki, zajmujący się identyfikacją sprawców na podstawie zapachu pozostawionego na miejscu przestępstwa, poprzez porównanie próbek woni pobranych od podejrzanych z tymi, które zostały zabezpieczone na miejscu czynu karalnego [Curran i in., 2005; Jezierski i in., 2008; Kulicki i in., 2009]. Zapiski mówiące o pierwszych, dość nieudolnych i niehumanitarnych próbach identyfikacji zapachów przez psy pochodzą z 1962 roku. Nie znano jeszcze wtedy metod pobierania materiału porównawczego, a osoby podejrzane ustawiano w szeregu w pozycji leżącej, gdyż twierdzono, iż nie wywołuje u psa agresji. Rozpoznawanie zapachów odbywało się w kolejności osoba-przedmiot lub przedmiot-osoba. Pies obwąchiwał rękę podejrzanego, przedmiot do niego należący lub bezpośrednio woń tego człowieka [Bednarek, 2011]. W Polsce procedurę osmologiczną wprowadzono po raz pierwszy w latach osiemdziesiątych, a jej intensywny rozwój przypada na lata 90 XX wieku [Jezierski i in., 2008; Moszczyński, 2011]. Rolę w kształtowaniu tej metody odegrały ośrodki naukowe, takie jak Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

3 (w ramach którego możliwe było nadanie dyscyplinie kształtu procesowego), czy Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk (przeprowadzono tutaj szereg prac eksperymentalnych) [Bednarek, 2011]. W 1992 r. opracowano i rozpoczęto wdrażanie wytycznych dotyczących zabezpieczania, przechowywania i rozpoznawania śladów zapachowych ludzi metodą K, czyli tzw. konserw zapachowych [Bednarek, 2011]. Zgodnie z Zarządzeniem nr 109 komendanta głównego policji z dnia 15 lutego 2012 r.: Dowody rzeczowe, które w toku postępowania należy przechować, a które ze względu na swój rodzaj, rozmiar, wartość oraz znaczenie dla sprawy nie nadają się do przechowania w aktach sprawy, powinny być przechowywane w specjalnie wydzielonym pomieszczeniu lub w pomieszczeniach wyposażonych w regały lub szafy oraz na placach lub parkingach należących do policji i odpowiednio zabezpieczonych przed dostępem osób nieuprawnionych lub w przeznaczonych do tego celu szafach metalowych, zwanych dalej składnicami. Na opakowaniu lub przymocowanej metryczce umieszcza się pieczęć z nazwą jednostki policji oraz umieszcza się na nich następujące dane: 1. oznaczenie sprawy (Rejestr Śledztw i Dochodzeń - numer RSD); 2. oznaczenie czynu przestępczego; 3. imię i nazwisko osoby, której dowody rzeczowe dotyczą jeśli to możliwe; 4. numer porządkowy księgi dowodów rzeczowych (Zarządzenie nr 109 komendanta głównego policji z dnia 15 lutego 2012 r.). W 1998 r. dokonano korekty metodyki badań śladów zapachowych, dotyczącej ich wykonywania z użyciem minimum dwóch psów specjalnych, kontroli dyspozycyjności psów i eliminowania z cyklu badawczego tych niesprawdzających się, przeprowadzania badań wykluczających atrakcyjność szeregu selekcyjnego, ujednolicenia warunków badania (stosowanie zunifikowanych pochłaniaczy zapachów), określenie jednolitego sposobu dokumentowania badań [Bednarek, 2011]. 5 listopada 1999 r. Sąd Najwyższy uznał, że badanie osmologiczne powinno być wykonane w formie ekspertyzy i zakończone wydaniem opinii przez biegłego, odpowiadającej wymogom kodeksu postępowania karnego (k.p.k.) [Tomaszewski i Girdwoyn, 2006; Bednarek, 2011]. Zgodnie z tym orzeczeniem, biegły z zakresu osmologii powinien być powołany nie dla zaopiniowania prawidłowości badań osmologicznych przeprowadzonych przez organy ścigania, lecz dla ich przeprowadzenia przy pomocy specjalistów. Z początkiem 2000 r. Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Komendy Głównej Policji (CLK KGP) rozpoczęło proces certyfikacyjny, ustalając maksymalny wymiar certyfikatu na 2 lata [Bednarek, 2011]. Od 2015 r. obowiązuje zarządzenie nr 74 Komendanta Głównego Policji w sprawie metod i form wykonywania zadań z użyciem psów służbowych, szczegółowych zasad szkolenia oraz norm wyżywienia (zarządzenie nr 74 Komendanta Głównego Policji z dnia 31 grudnia 2014 r. zmieniające zarządzenie w sprawie metod i form wykonywania zadań z użyciem psów służbowych, szczegółowych zasad szkolenia oraz norm wyżywienia). Akceptowalność szeregów osmologicznych w Polsce zmieniała się na przestrzeni lat. Początkowo dowód ten był traktowany jako poszlakowy, później akceptowany jako jedyny obciążający. Polski Sąd zachowuje dziś więcej ostrożności i ponownie uznaje szeregi zapachowe wyłącznie jako dowód poszlakowy, z ograniczoną, zawieszoną wartością, podobnie jak sądy w Niemczech [Ensminger i in., 2010]. Polski organ wymiaru sprawiedliwości utrzymuje, iż pozytywna identyfikacja zapachu może świadczyć o kontakcie między

4 osobą, a przedmiotem, ale nie jest bezpośrednim dowodem winy oskarżonego (Tomaszewski i Girdwoyn, 2006). W Niemczech kwestia sporna śladów zapachowych zaczyna być poruszana w publikacjach z dziedziny nauk kryminalistycznych, a w Holandii od 2001 roku Sąd Najwyższy uznaje szeregi zapachowe [Tomaszewski i Girdwoyn, 2006; Ensminger i in., 2010]. Z kolei w kręgu światowym, Romanes (1887) w swojej publikacji wykazał, iż ludzkie ciało posiada indywidualny zapach rozróżniany przez psa [Curran i in., 2005]. Pierwszą osobą, która w 1903 roku zaprezentowała rozpoznanie podejrzanego był inspektor Bussenius z Niemiec, a praktyka ta stała się nieodłączną częścią śledztwa detektywów [Prada i Furton, 2008; Ensminger i in., 2010]. Kraje Europy takie jak Holandia, Belgia, Węgry, Dania, Polska i Niemcy stosują dowód zapachowy w większym zakresie niż Stany Zjednoczone w celu prowadzenia śledztw kryminalnych w systemie sprawiedliwości [Prada i Furton, 2008]. Powodem braku akceptacji tej metody w Stanach Zjednoczonych jest brak rozstrzygających badań wykazujących jej niezawodność i wiarygodność. Natomiast gromadzenie zapachów jest stosowane w procedurze policyjnej w USA od 1970 r. [Ensminger i in., 2010]. Dowód zapachowy musi spełnić zasadę Frye a - czyli zasadę powszechnej akceptacji - co oznacza, iż może on zostać dopuszczony jeśli istnieją dane, że technika jest uznawana za wiarygodną w społeczności naukowej, jeśli dowód będzie zaprezentowany przez wykwalifikowanego eksperta i zostanie przeprowadzony test z użyciem odpowiednich, naukowych procedur [Curran i in., 2005; Ensminger i in., 2010]. 28 czerwca 1993 r. Amerykański Sąd Najwyższy wydał wyrok głoszący, iż aby jakakolwiek technika lub metoda została uznana za dowód naukowy, musi spełniać cztery warunki, składające się na tzw. standard Daubert'a: 1. metoda ta musi być sprawdzalna i była poddana takiej procedurze; 2. jest opisana w literaturze fachowej; 3. jest znany, a co najmniej przewidywalny, procent błędnych rozstrzygnięć uzyskiwanych przy zastosowaniu tej metody; 4. uzyskała powszechną akceptację specjalistów danej dziedziny [Ensminger i in., 2010] Właściwości zapachu ludzkiego Podział substancji na wydzieliny i wydaliny nie ma większego znaczenia z punktu widzenia kryminalistyki. Ich wartość dowodowa jest różna w zależności od rodzaju substancji, przestępstwa, czy okoliczności znalezienia produktów ciała ludzkiego [Hołyst, 1993]. Naturalna woń człowieka jest uzupełniana zapachami sztucznymi - używanych kosmetyków, tytoniu, obuwia, odzieży itd. Łącznie składają się one na indywidualny zapach ludzki, który pozostawiony na miejscu zdarzenia można zabezpieczyć i wykorzystać do identyfikacji sprawcy [Hołyst, 1993]. W tym celu wykorzystuje się czułość węchu psa do rozpoznawania kwasów alifatycznych, takich jak np. kwas octowy, propionowy, wchodzących w skład zapachu ludzkiego [Hołyst, 1993; Moszczyński, 2011]. Istniejące systemy klasyfikacji zapachów są subiektywne, ponieważ opierają się na wrażeniach zapachowych rejestrowanych przez człowieka, bez względu na to jaki związek chemiczny je wywołuje. Obiektywizm nie jest możliwy, gdyż różne substancje mogą mieć podobny zapach. Zdaniem Moszczyńskiego (2011), zmieszanie zapachów może doprowadzić do

5 wzajemnego znoszenia się woni, dominacji jednego składnika, jednoczesnego wyczuwania wszystkich zapachów lub wyczuwania zapachów na przemian, a także powstanie nowego zapachu [Moszczyński, 2011]. Zapach ludzki jest połączeniem trzech rodzajów związków chemicznych: 1. Głównych zapachowych związków chemicznych, które są stabilne w czasie, bez względu na dietę i czynniki środowiskowe. Są one najistotniejsze z punktu widzenia identyfikacji osmologicznej. Przykładem takiego związku jest mocznik [Curran i in., 2005; Prada i Furton, 2008; Moszczyński, 2011]. 2. Drugorzędnych zapachowych związków chemicznych (np. aceton, związki siarki), wynikających z diety, czynników środowiskowych, chorób czy stosowanych lekarstw [Ensminger i in., 2010]. 3. Trzeciorzędnych zapachowych związków chemicznych ze źródeł zewnętrznych np. sole kwasu oleinowego. Dotyczy to balsamów, mydeł i perfum [Curran i in., 2005; Prada i Furton, 2008]. Źródłem ludzkiego zapachu jest wydzielina potowo-tłuszczowa w skład której wchodzą lotne metabolity [Bednarek, 2011]. Przyjmuje się, że największe znaczenie dla odbioru wrażeń zapachu człowieka mają lotne kwasy tłuszczowe (alifatyczne - np. kwas octowy, kwas propionowy). Zapach ludzki jest kombinacją substancji wspólnych dla każdego człowieka w różnym stężeniu oraz tych, które tworzą indywidualny profil zapachowy jednostki [Moszczyński, 2011]. Ustalono, że zmienność między osobnicza zapachu jest znacznie większa niż zmienność wewnątrz osobnicza [Curran i in., 2005; Prada i Furton, 2008; Bednarek, 2011]. Z kolei wykorzystanie techniki SPME/GC-MS (z ang. solid phase microextraction/gas chromatography-mass spektrometry mikroekstrakcja stało fazowa/chromatografia gazowa sprzężona ze spektrometrią mas) umożliwia ujawnienie lotnych składników organicznych, odgrywających kluczową rolę w determinowaniu charakterystycznego zapachu danej osoby, a także identyfikację grup funkcjonalnych takich jak: aldehydowe, alkoholowe, alkanowe i estrowe obecnych w próbkach zapachu pobranych z pachy [Prada i Furton, 2008]. Badania dowodzą, że bliźnięta posiadają niezwykle podobny zapach ciała [Roberts i in., 2005]. Curran i współpr. (2005) twierdzi, iż możliwa jest identyfikacja śladów zapachowych pobranych od bliźniąt monozygotycznych, które są identyczne pod względem profilu DNA. Wynika z tego, że tożsamość człowieka może być określona przez jakościowe i ilościowe różnice w zawartości związków lotnych potu [Curran i in., 2005]. Roberts i współpr. (2005) prezentuje wyniki badań wskazujące, iż rozpoznanie zapachu bliźniąt monozygotycznych nie różni się od dopasowania zduplikowanej próbki zapachu tej samej osoby. Zapachy bliźniąt jednojajowych wykazują mniejsze różnice niż dwujajowych. Dowodzi to, iż genetyka ma istotny wpływ na zapach ludzki, a podobieństwo zapachów nie jest wynikiem wyłącznie wspólnego środowiska wychowania. Istnieją oddziaływania gen-środowisko, których naukowcy nie potrafią do końca wyjaśnić, a które mogą pomóc w zrozumieniu podobieństw zapachu między bliźniętami, po mimo braku wspólnego środowiska życia. Na podstawie badań stwierdzono, iż rozróżnienie zapachu bliźniąt będących na tej samej diecie jest trudniejsze niż tych, które stosowały różną dietę. Należy zaznaczyć fakt, iż bliźnięta mają tendencje do spożywania podobnego typu żywności [Roberts i in., 2005]. Możemy rozpoznać człowieka po jego zapachu, ponieważ skóra jest nieprzerwanym źródłem tratew (z ang. rafts), będących zmarłymi komórkami skóry, osadzanymi w środowisku zewnętrznym za każdym razem,

6 gdy osoba dotyka obiektu znajdującego się w jej zasięgu [Hepper i Wells, 2005; Schoon, 2005]. Curran i współpr. (2005) przytaczają wyniki badań przeprowadzonych przez Narodowy Instytut Badań Medycznych w Londynie, które wykazały obecność ciepłego powietrza, otaczającego organizm ludzki. Stanowi ono około od 1 / 3 do połowy cala grubości i przemieszcza się do góry, ponad ciało. Powietrze to zawiera 4-5 razy więcej zarodków niż reszta powietrza w pokoju próbkowania. Pochodzą one od bakterii usuwanych z martwych komórek skóry. Większe płatki złuszczonego naskórka spadają na podłoże, natomiast mniejsze są podciągane do góry z prądem powietrza, za pomocą którego ludzki zapach zostaje osadzony w środowisku. Dla psów zapach jednej osoby może być trudniejszy do rozpoznania niż innej. U części osób złuszcza się więcej materiału ciała niż u innych, umożliwiając śledzenie ich w łatwiejszy sposób technikami kryminalistycznymi, ale nie wiadomo jeszcze, czy ich zapach jest łatwiej rozpoznawany przez psy [Curran i in., 2005; Schoon, 2005] Pobieranie i zabezpieczanie śladów osmologicznych Zapach jest jedynym śladem kryminalistycznym, który jest zabezpieczany, ale nie ujawniany. Brak jest metod umożliwiających sprawdzenie, czy pobrana próbka zawiera woń, co decyduje o ostatecznym wyniku badań osmologicznych. Zgodnie z Bednarkiem, ślady te zabezpiecza się na miejscu zdarzenia, w jednostce organizacyjnej policji (jeśli nie jest to możliwe na miejscu zdarzenia) lub w pracowni osmologicznej (w wypadku konieczności zastosowania metod laboratoryjnych) [ Ślady te powinny być pobierane i zabezpieczane przez osobę przeszkoloną w dziedzinie osmologii - technika kryminalistyki, a w szczególnych przypadkach przewodnika psa lub innych funkcjonariuszy przeszkolonych w tym zakresie. Istotne jest wytypowanie miejsc i przedmiotów z którymi sprawca przestępstwa mógł mieć kontakt przez dłuższy czas [Gruza i in., 2008]. Metody pobierania ludzkiego zapachu w celu jego identyfikacji można podzielić na bezpośrednie - zebranie przedmiotu z miejsca zdarzenia oraz pośrednie, umożliwiające przeniesienie zapachu na pochłaniacz. Narzędziem do pobierania zapachu jest przenośna próżnia (z ang. Scent Transfer Unit, STU-100), która wykorzystuje przepływ powietrza przez sterylną gazę, w celu wyłapania zapachu. Urządzenie to umożliwia kontaktowe lub bezkontaktowe zebranie zapachu z ubrań, ciał i nieruchomych powierzchni np. parapetu [Stockham, 2004a; Curran i in., 2005]. W przypadku kontaktowego pobierania zapachu, przedmiot umieszcza się bezpośrednio na gazie [Curran i in., 2005]. Natomiast w sposobie bezkontaktowym, STU-100 umieszczana jest bezpośrednio nad przedmiotem, co pozwala uniknąć jego zanieczyszczenia [Curran i in., 2005; Prada i Furton, 2008]. Podkładka jest usuwana zaraz po użyciu i zazwyczaj podwójnie pakowana w ciepło uszczelnione, nylonowe koperty [Ensminger i in., 2010]. Stosowane są pochłaniacze zapachów, czyli tkaniny o zwiększonej chłonności np. wyjałowiona gaza, wata lub flanela [Hanausek, 1996; Gruza i in., 2008]. Materiały te powinny pochłaniać zapachy oraz umożliwiać ich oddawanie [Bączyk, 2011]. W trakcie pobierania zapachu ze śladu, które powinno trwać co najmniej 30 minut, na pochłaniacz nakłada się folię aluminiową [Hanausek, 1996; Gruza i in., 2008]. Stare lub słabe ślady zapachowe można wzmocnić przez rozpylenie wody destylowanej nad podłożem. Nigdy nie spryskuje się podłoża bezpośrednio, ponieważ mogłoby to doprowadzić do nadmiernego zawilgocenia śladu osmologicznego, co po jego zabezpieczeniu w opakowaniu szklano-metalowym, sprzyjałoby rozwojowi bakterii gnilnych i pleśni, a w konsekwencji prowadziło do zniszczenia [Gruza i in., 2008]. Następnie pochłaniacz przechowuje się

7 w woreczku ze sztucznego tworzywa lub w wyjałowionym słoju o temperaturze ok. +4 C. Zabezpieczone tymi metodami ślady zapachowe można następnie aktywować strumieniem pary. Nadają się one do identyfikacji przy wykorzystaniu dobrze wyszkolonego psa tropiącego przez okres do 2 lat [Hanausek, 1996]. Istnieje również możliwość pobrania zapachu poprzez przeciąganie sterylnej gazy po badanym przedmiocie, ale stwarza to ryzyko usunięcia lub zanieczyszczenia śladów linii papilarnych i materiału genetycznego [Stockham i in., 2004]. Ślady zapachowe zabezpieczane z wilgotnych podłoży, należy zamrozić albo wysuszyć w temperaturze pokojowej. Jeśli wymagane jest zamrożenie śladu, to najlepiej przekazać go do pracowni osmologicznej. Ślady zapachowe z odzieży z którą ciało miało bezpośredni kontakt, pobiera się poprzez zamknięcie tych fragmentów w pojemniku razem z pochłaniaczem. Przy pobieraniu śladów zapachowych z obuwia, pochłaniacze umieszcza się w jego wnętrzu [Gruza i in., 2008]. Dostępne jest również urządzenie Z-nose, będące chromatografem gazowym wykorzystującym technologię SAW (powierzchniowe fale akustyczne). Redukuje ono zagrożenie kontaminacją (zanieczyszczeniem śladu zapachowego), ponieważ nie ma konieczności dotykania potencjalnego dowodu. Firma TechMondial oferuje 5 modeli Z-nose: 4200, 4300, 4500 i 4600, które są przenośne oraz 7100, będący modelem stołowym [ Twórcą 7100 Z-nose jest Edward J. Stapler. Cena katalogowa tego urządzenia zaczyna się od $ , a metoda jest wystarczająco czuła, aby wykryć lotne i półlotne związki w stężeniach poniżej części bilionowej w ciągu 10 sekund. Cząsteczki zapachu docierając do detektora, ulegają kondensacji i parują na płytkę z kwarcu krystalicznego, która wywołuje fale akustyczne powierzchni o różnej częstotliwości. Ilość i czas synchronizacji zmian częstotliwości pozwala zidentyfikować związki chemiczne obecne w próbce [ Rys. 1: 7100 Z-nose umożliwia identyfikację związków chemicznych w próbce [ Istnieje elektroniczna wersja tego urządzenia - E-nose, którego działanie opiera o technologię polimerów, mających postać łańcucha. Zmieniają one swoją luminescencję w odpowiedzi na cząsteczki przenoszone drogą powietrzną. Wykrycie zapachu jest możliwe nawet wtedy, gdy cząsteczka zapachowa wypełnia jedną z przestrzeni w łańcuchu. Powoduje to wygaszenie fluorescencji w tej części polimeru i zakłóca dalsze przewodzenie wzbudzenia. Wiązanie między cząsteczkami zapachu, a receptorem jest tymczasowe, tak więc cząsteczka ta może reagować wielokrotnie ze złożonymi łańcuchami polimeru. Przeciwny mechanizm posiada urządzenie wprowadzone przez Johna Kautera na Uniwersytecie Tufts [2001; W tym przypadku polimer wykazuje

8 fluorescencję, kiedy cząsteczki zapachu są obecne. W obu wymienionych urządzeniach wymagane są polimery o różnej wrażliwości. Urządzenie zaprojektowane przez Kautera wykorzystuje około 20 receptorów i jest w stanie jednoznacznie zidentyfikować setki zapachów na podstawie wzorów odpowiedzi tych czujników [ W Kalifornijskim Instytucie Technologii naukowcy pod kierownictwem Rodney a M. Goodmana (2001) zapoczątkowali stosowanie materiałów polimerowych, które nadymają się (z ang. swell) lub kurczą (z ang. contract) w momencie, gdy zetkną się z cząsteczką zapachową. Aby zwiększenie objętości (z ang. swelling) było efektywne, polimer wysycony jest warstwą czarnego węgla, który działa jak przewodnik elektryczny. Kiedy polimer pochłania cząsteczkę zapachu, puchnięcie powoduje oddalenie od siebie molekuł węgla, co wywołuje zwiększenie rezystancji elektrycznej (oporu elektrycznego) całego polimeru. Podobnie jak w przypadku E-nose funkcjonujących w oparciu o fluorescencję, puchnący czujnik identyfikuje specyficzny zapach przez wzory reakcji czujników o różnych wrażliwościach. Zajmuje to od około kilku milisekund do kilku sekund [ Kolejne urządzenie wykorzystujące mechanizm puchnących polimerów, zostało stworzone przez naukowców z Caltech, a następnie technologia została udoskonalona i opracowana jako Cyranose 320, wyprodukowany przez firmę Cyrano Sciences z Pasadeny w Kalifornii. Katalogowa cena sięga $ (Rys. 3) [ Rys. 3: Komercyjnie dostępne urządzenie Cyranose 320 opiera się na technologii puchnących polimerów, stworzoną przez naukowców z Caltech [ Urządzenie to poprzez swoją technologię, może identyfikować zapach TNT, DNT (odpowiednio: trinitrotoluen, dinitrotoluen jedne z najpowszechniej stosowanych materiałów wybuchowych) i innych wybuchowych substancji chemicznych, ale nie jest w stanie analizować tej woni. Wada ta skłania naukowców do przypuszczeń, iż urządzenie pod względem dokładności i niezawodności nigdy nie będzie odpowiednikiem chromatografów gazowych [ Przy zabezpieczaniu śladów zapachowych należy również wziąć pod uwagę panujące warunki atmosferyczne:

9 1. Wilgotność względną, ponieważ jej wzrost zwiększa lotność wielu substancji, m.in. tych, zawartych w pocie człowieka; 2. Cyrkulację powietrza, gdyż im jest ona większa, tym czas utrzymywania się śladów zapachowych na podłożu jest krótszy; 3. Temperatura, ponieważ jej wzrost wzmaga parowanie i skraca czas obecności zapachu na podłożu [Bączyk, 2011]. Podstawą prawną do pobrania materiału porównawczego do badań osmologicznych jest art pkt 2 k.p.k. Stanowi on, że oskarżony jest obowiązany (...) poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu. Natomiast zgodnie z art k.p.k. w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, w przypadkach niecierpiących zwłoki, można dokonać pobrania krwi, włosów i wydzielin organizmu również od osoby podejrzanej (art pkt 2 k.p.k.; art k.p.k.) [Bączyk, 2011]. Zapach ten powinien być pobrany przez osobę, która nie uczestniczyła bezpośrednio w zabezpieczaniu materiału dowodowego, ze względu na konieczność wyeliminowania ewentualnej kontaminacji śladów [Gruza i in., 2008]. Zapach porównawczy pobiera się z umytych i wysuszonych rąk osoby podejrzanej, która przez 15 minut ugniata i przekłada pochłaniacz w rękach, a sposób jego przekazania musi umożliwiać uzyskanie maksymalnie czystego zapachu [Moszczyński, 2011]. Ten ślad osmologiczny może zostać również pozyskany przez eksperta osmologii z krwi. Materiał porównawczy pobiera się w pomieszczeniu wolnym od silnych, obcych oparów, co zapobiega zniszczeniu lub zniekształceniu aromatu lub uczynieniu go atrakcyjnym dla psa. Jeśli nie ma możliwości uzyskania woni porównawczej bezpośrednio od osoby, to wyjątkowo można go zabezpieczyć z przedmiotów. Ilość zapachu porównawczego powinna dublować materiał dowodowy [Gruza i in., 2008]. Zgodnie z Bednarkiem, po nasyceniu zapachem, pochłaniacz umieszcza się w neutralnym zapachowo opakowaniu szklano-metalowym (słoiki typu twist) i szczelnie zamyka, a następnie zabezpiecza stosując np. pieczęcie lakowe, silikonowe lub banderole oraz dołącza się metryczkę [ Gruza i in., 2008]. W krajach Europy Zachodniej, np. w Holandii, zapach porównawczy zostaje pobrany na rurki ze stali nierdzewnej (wymiary cm) poprzez trzymanie tego prętu przez podejrzanego przez minutę, a następnie ponowne ich umieszczenie w słoiku [Prada i Furton, 2008; Ensminger i in., 2010]. Poza materiałem dowodowym i porównawczym, z dłoni osób niezwiązanych ze zdarzeniem pobiera się uzupełniający ślad osmologiczny, stanowiący przedmiot postępowania [Gruza i in., 2008]. Zapach ten zbliżony jest do materiału dowodowego lub porównawczego i wykorzystywany w celu uzupełnienia szeregu selekcyjnego. Ślad osmologiczny powinien zostać pobrany od osób tej samej płci co podejrzany, należącej do tej samej grupy wiekowej ± 5 lat, zawodowej i etnicznej [Bączyk, 2011]. Jeśli to możliwe, należy zastosować taki sam czas wchłaniania aromatu z wykorzystaniem pochłaniacza tego samego typu co w przypadku materiału porównawczego oraz w maksymalnym stopniu wyeliminować obce zapachy np. poprzez umycie rąk nieperfumowanym mydłem [Ensminger i in., 2010; Bączyk, 2011]. Głównym powodem, dla którego dąży się do zminimalizowania różnic między dawcami zapachu jest fakt, iż pies może zostać zwabiony przez woń różniącą się od innych, obecnych w szeregu selekcyjnym [Ensminger i in., 2010].

10 Określa się także przedmioty, których należy stosować przy zabezpieczaniu śladów osmologicznych [ Konieczne jest używanie rękawiczek gumowych lub foliowych oraz metalowych pęset lub szczypiec do przenoszenia pochłaniaczy, ze względu na dużą podatność śladów zapachowych na kontaminację [Gruza i in., 2008; Moszczyński, 2011]. W celu konserwacji zapachów w wielu krajach stworzono banki zapachów, czyli zbiory zawierające próbki woni pobranych od niebezpiecznych przestępców, zabezpieczone na miejscach zdarzeń oraz pobrane od podejrzanych w toku dochodzenia [Hołyst, 1993] Cechy śladu osmologicznego Najlepszymi nosicielami zapachu są ślady biologiczne - krew, pot, włosy, fragmenty tkanek, ponieważ zachowują one swoją woń nawet przez kilka lat. Zapach człowieka pozostawiony na przedmiotach z którymi miał on kontakt dłuższy niż 30 minut, utrzymuje się przez kilkanaście godzin, a niekiedy nawet do 24 godzin. Jeśli natomiast kontakt był krótszy niż 30 minut to czas ten jest zredukowany do kilkunastu godzin. Ślady osmologiczne są bardziej trwałe w niskiej temperaturze oraz na powierzchniach chłonnych, niż na gładkich i niewchłaniających [Gruza i in., 2008]. Wiarygodność materiałów odorologicznych jest kwestią dyskusyjną, budzącą wiele kontrowersji zarówno wśród naukowców jak i sędziów. Wartość dowodowa badań osmologicznych zależy od ich przekonywalności, na którą składają się poprawność pobrania śladu zapachowego z miejsca przestępstwa i materiału porównawczego od podejrzanego oraz ich przechowywania, właściwa organizacja przebiegu porównywania zapachów, odpowiednie zachowanie osób podczas wykonywanych czynności, stosowna dokumentacja przebiegu czynności - protokół, video, a także adekwatne wnioski końcowe [Bednarek, 2011]. Im bardziej materiał uzupełniający jest zbliżony do porównawczego, tym jest on wiarygodniejszy [Bączyk, 2011]. Zdaniem Curran a i współpr. (2005), ślady osmologiczne są cennym narzędziem kryminalistycznym o dużym stopniu wiarygodności, ale z uwagi na ich ulotność należy zabezpieczać je w pierwszej kolejności na miejscu przestępstwa [Curran i in., 2005]. Z kolei Moszczyński (2011) podkreśla fakt, iż identyfikacja osmologiczna może być subiektywna ze względu na zmienną kondycję zwierzęcia, którego wytresowanie zależy od kompetencji i zaangażowania osób prowadzących szkolenie oraz przewodników psów. Autor zaznacza, iż ocena zachowania psa przez eksperta może być subiektywna [Moszczyński, 2011]. Na podstawie badań przeprowadzonych w Holandii w celu określenia wpływu wieku zapachu na jego identyfikację przez psy wykazano, iż czym starszy materiał dowodowy, tym mniej prawidłowych wskazań psów [Schoon, 2005; Prada i Furton, 2008]. Schoon (2005) sugeruje, iż powodem tego może być zmienna natura zapachu, gdyż nie wszystkie molekuły ulatniają się w takim samym tempie z badanego przedmiotu [Schoon, 2005]. Ensminger i współpr. (2010) powołuje się na wyniki badań przeprowadzonych przez Rogowskiego (2001), w których nie stwierdzono różnicy w bezbłędności identyfikacji zapachów zebranych po 15, 30, 45 i 60 min. Badacz twierdzi, że zebranie zapachu w czasie 3-5 dni jest wystarczające, aby pies dokonał poprawnej identyfikacji. Sugeruje również, iż zamrożenie przedmiotu będącego źródłem zapachu lub przechowywanie go w niskiej temperaturze może przeciwdziałać pogarszaniu wyników. Pewne jest, że odpowiednie zabezpieczenie śladu zapachowego jest kluczowe w celu bezbłędnego rozpoznania go przez psa [Ensminger i in., 2010].

11 W badaniach udowodniono, że ludzki zapach można zidentyfikować nawet z pozostałości po eksplozjach materiałów wybuchowych i pożarach oraz po napromieniowaniu przedmiotów w celu usunięcia możliwego zanieczyszczenia czynnikami biologicznymi [Stockham i in., 2004; Curran i in., 2005; Bednarek, 2011]. Istotne są oględziny stanu pochłaniaczy, które na tym etapie przeprowadza się bez otwierania pojemników i naruszania zabezpieczeń. Należy zwrócić uwagę na zaawansowane procesy gnilne, będące skutkiem nieprzestrzegania zasad bezpieczeństwa w trakcie pobierania śladu dowodowego i porównawczego. Taki materiał traktowany jest jako nieprzydatny do badań [Bączyk, 2011]. W Polsce 22% z 41 sędziów uznało ślad osmologiczny jako jedyny i wystarczający dowód do skazania pozwanego. Natomiast naukowcy i prawnicy w Holandii twierdzą, iż materiały te powinny stanowić wyłącznie potwierdzenie innych dowodów, które w sposób jasny i przekonujący dowodzą winy podejrzanego, podobnie jak w Nowym Jorku, gdzie od 1983 r. zaczęto uwzględniać szlak selekcyjny w sądzie. Jednak przeciwnicy osmologii twierdzą, że pies nie powie na głos co odkrył, a jego wskazania są wyłącznie interpretacją trenera [Ensminger i in., 2010]. Argumentem podważającym wiarygodność śladów zapachowych jest fakt, iż rozpoznanie zapachu nie jest dokonywane za pomocą przyrządów, których dokładność może być zmierzona z wykorzystaniem zasad fizyki, ale na podstawie obserwacji wcześniej wyuczonych zachowań zwierząt [Tomaszewski i Girdwoyn, 2006] Psy wykorzystywane w osmologii Odbieranie bodźców zapachowych przez psy zależy od powierzchni nabłonka węchowego i gęstości komórek węchowych. W przypadku owczarka niemieckiego powierzchnia nabłonka jest około kilkadziesiąt razy większa, a gęstość jego komórek ponad trzykrotnie wyższa niż u człowieka, tak więc węch tego zwierzęcia charakteryzuje się większą czułością na recepcję zapachów [Tomaszewski i Girdwoyn, 2006; Moszczyński, 2011]. Zapach nie rozprzestrzenia się zgodnie z gradientem liniowym, ale podlega turbulencjom, a chmura aromatu jest oddzielona przez sfery powietrza lub wody pozbawione tej woni [Hepper i Wells, 2005]. Psy wykorzystywane w badaniach osmologicznych są w stanie określić kierunek poruszania się osoby po około 1-2 s i potrzebują do tego wyłącznie pięciu, kolejnych śladów stóp [Hepper i Wells, 2005; Prada i Furton, 2008; Ensminger i in., 2010]. Psy dzieli się ze względu na ich zachowanie w trakcie tropienia zapachu na szlaku: 1. Air scenting dogs (z ang.), które poruszają się po szlaku z głową do góry. Podążają za unoszonym w powietrzu zapachem, pochodzącym od poszukiwanej osoby. Zwierzęta te idą wyłącznie za śladami przenoszonymi przez wiatr. 2. Trailling dogs (z ang.) przemieszczają się po szlaku z głową w dół, gdy przemieszczają się zgodnie z kierunkiem wiatru, natomiast z głową do góry, kiedy kierują się pod wiatr. Zazwyczaj nie tropią bezpośrednio po ścieżce, ale podążają za wonią osoby, pozostawioną przez jej kontakt z powierzchnią. 3. Cracking dogs, które idą po szlaku z głową w dół, wąchając badaną powierzchnię. Poruszają się za zapachem pozostawionym na podłożu.

12 Wymienione typy zachowania psów w trakcie tropienia zapachu opierają się na obserwacjach, ale istnieje niewiele dowodów eksperymentalnych, aby je potwierdzić lub odrzucić [Hepper i Wells, 2005]. Nie ma żadnych krajowych standardów kwalifikacji dla psów wykorzystywanych w badaniach osmologicznych. Treser psa powinien dostarczyć protokoły z treningów, dziennik zapisu, a jeśli to możliwe to również wcześniejsze dowody, które mogą zostać wykorzystane do oceny gotowości psa i udowodnienia, że wykonał on zadanie solidnie i w różnych warunkach, np. z nowymi przedmiotami, które są nośnikiem zapachu i zawierają mniejszą jego ilość. Dokumentację powinna sporządzać każda osoba, która miała kontakt z dowodem osmologicznym, psem lub jego treserem, który musi odróżniać pozytywne i negatywne dopasowania zapachów przez zwierzęta. Z kolei pies powinien rozróżniać, gdy na miejscu przestępstwa pozostawionych jest wiele śladów różniących się wiekiem oraz wybrać najświeższy z nich. Musi mieć również zdolność podążania za śladami pojazdu i tropienia aromatów rozrzuconych na dużej przestrzeni. Ponad to, wszystkie zapachy osób postronnych (trenerzy psa, policjanci, członkowie rodziny zamordowanego), którzy mieli kontakt z analizowanym przedmiotem, należy wykluczyć przed rozpoczęciem badania osmologicznego. Psy wykorzystywane są w kryminalistyce do identyfikacji podejrzanego o przestępstwo, ale również w sytuacji zaginięcia dziecka. W przypadku włamania, gdy przedmiotów w domu dotykają osoby inne niż włamywacz, psom daje się do obwąchania członków rodziny w nadziei, że zwierzę będzie szukało brakującego z nich [Ensminger i in., 2010; Psy św. Huberta (z ang. bloodhounds) nadają się do dopasowywania różnorodnych zapachów. W praktyce policyjnej wykorzystuje się labradory myśliwskie (z ang. labrador retriever), niemieckie i holenderskie owczarki [z ang. german shepherd, dutch shepherd] oraz owczarki belgijskie (z ang. belgian malinois) [Stockham, 2004a] Przebieg badania osmologicznego Wielkość pomieszczenia (rozpoznawalni), w którym przeprowadza się badania osmologiczne jest ściśle określona. Jego powierzchnia nie powinna być mniejsza niż 25 m 2, a oświetlenie musi być włączone. Temperatura winna znajdować się w przedziale między 18, a 20 C, natomiast wilgotność wewnątrz nie może być mniejsza niż 60%. Odległość między stanowiskami z próbkami nie powinna być mniejsza niż 1 m, ale zalecane jest, by dystans jaki musi pokonać pies do pierwszego stanowiska był dłuższy. W celu wyeliminowania negatywnych czynników mogących wpływać na wynik badania, należy odizolować psa od osób obecnych przy badaniu osmologicznym, np. prokuratora, podejrzanego, obrońcy, świadka, czy osoby prowadzącej postępowanie przygotowawcze. Rozwiązaniem może być wykonanie przegrody, np. szklanej ściany [Bączyk, 2011]. Przed przystąpieniem do badań osmologicznych wykonuje się próby kontrolne - kontrola negatywna, kontrola negatywna bez nawęszania i kontrola pozytywna, będące typem kalibracji dla psów. Zwierzęciu najpierw pokazuje się znany zapach, a dopiero potem nieznany, aby stwierdzić, który z nich wywołują u niego reakcję [Curran i in., 2005; Przed identyfikacją śladów zapachowych do postępowania sądowego, należy wykonać co najmniej trzy próby kontrolne - dwie w układzie kontroli pozytywnej i jedną w układzie kontroli negatywnej. Mają one na celu sprawdzenie aktywności psów w danym dniu oraz ustalenie, czy w szeregu selekcyjnym nie znajdują się zapachy atrakcyjne dla zwierzęcia [Curran i in., 2005; Tomaszkiewicz, 2006; Moszczyński, 2011]. Przyczyniają się one do fałszywie pozytywnych wskazań psów. Odpowiednikiem kontroli negatywnej są szlaki zerowe, w których w szeregu nie znajduje się

13 zapach nawęszany przez psa. Z czasem okazały się one jednak zniechęcające dla psów i unikano ich na początku dnia treningowego, ze względu na mniejszą chęć do pracy zwierząt [Ensminger i in., 2010]. Istotne jest, aby materiału porównawczego i uzupełniającego nie pobierała ta sama osoba, która zabezpieczała ślady dowodowe [Moszczyński, 2011]. Badanie osmologiczne polega na stworzeniu szeregu selekcyjnego (zapachowego), który składa się z co najmniej pięciu stanowisk. W Polsce stosuje się słoiki z zapachem porównawczym i dowodowymi, ustawione na stojakach, którymi mogą być puszki lub garnki, ułożone w linii prostej, łuku lub kole [Ensminger i in., 2010; Bączyk, 2011]. Używa się zazwyczaj szeregów złożonych z 5 punktów, oddalonych od siebie o około 80 cm, spośród których jeden zawiera próbkę dowodową. W Holandii policja stosuje zazwyczaj dwa równoległe rzędy składające się z 6 lub 7 stanowisk. Jako nośniki zapachu wykorzystuje się w tym kraju rurki ze stali nierdzewnej, umieszczone na platformie i umocowane w określonej pozycji lub położone luźno na ziemi [Ensminger i in., 2010]. Pies wącha słoik z materiałem dowodowym, a następnie nawęsza pozostałe zapachy w szeregu i sygnalizuje w przypadku stwierdzenia zgodności. Rodzaj odpowiedzi jest określany przez tresera przed rozpoczęciem badania osmologicznego i może to być drapanie, gryzienie, odsuwanie się, szczekanie lub skakanie obok wybranego aromatu. Zdarza się, że najpierw nawęszany jest zapach porównawczy, a dowodowy znajduje się w szeregu selekcyjnym. Badania identyfikacyjne wykonywane są z użyciem co najmniej dwóch psów i powtarzane trzykrotnie. Za każdym razem zmieniane jest położenie pojemnika z zapachem pobranym z miejsca przestępstwa [Schoon, 2005; Prada i Furton, 2008; Moszczyński, 2011]. Przewodnik psa nie powinien znać kolejności ułożenia zapachów w szeregu selekcyjnym, ponieważ istnieje ryzyko nieświadomego sugerowania położenia woni pobranej z miejsca zbrodni poprzez gesty, spojrzenia. Zjawisko to nazywane jest efektem Rosenthala (efekt eksperymentatora, efekt mądrego Hansa) [Gruza i in., 2008; Ensminger i in., 2010; Moszczyński, 2011]. Eksperymentator nie powinien być widoczny ani dla psa, ani tresera w trakcie badania. Do oceny pracy psów stosuje się wskaźnik diagnostyczny, będący stosunkiem procentowym poprawnych identyfikacji psa do fałszywych, a jego optymalna wartość wynosi 13,6 [Ensminger i in., 2010]. W Holandii oficjalny protokół treningowy psów składa się z pięciu etapów. Jeśli zwierzę wykazuje 80% poprawnych wskazań na miesiąc to może zostać wykorzystane w certyfikacji. W Polsce z kolei tresura psa obejmuje fazę wstępną i trzy treningowe. Jeśli w ostatniej fazie pies dwukrotnie alarmuje fałszywie przed poprawnym wskazaniem dowodowego śladu osmologicznego lub wącha wszystkie próbki trzykrotnie bez wskazania poprawnej, to stosuje się przypomnienie i rozpoczyna nowy szereg selekcyjny. Bezbłędne wykonanie 50 szlaków umożliwia psu rozpoczęcie pracy [Ensminger i in., 2010]. Przebieg badań osmologicznych można utrwalić zapisem audiowizualnym, który stanowi bardzo dobry materiał poglądowy w sądzie i może służyć do późniejszej analizy [Gruza i in., 2008]. Jeżeli ekspertyzie należy poddać kilka materiałów dowodowych i porównawczych, to przeprowadza się najpierw badania selekcyjne lub identyfikacyjne w układzie kontroli odwrotnej z materiału porównawczego na dowodowy. W badaniach selekcyjnych oddziela się ślady osmologiczne wykazujące zgodność zapachową od pozostałych, tworząc szereg selekcyjny z aromatów podobnych względem siebie. Następnie w badaniach porównawczych ustalana jest

14 zgodność zapachowa między materiałem dowodowym, a porównawczymi znajdującymi się w szeregu. Zapachy porównawcze wskazane przez psy są wprowadzane do odrębnego cyklu badawczego [Moszczyński, 2011]. 3. Wnioski Badania osmologiczne nie powinny być na dzień dzisiejszy uznawane jako jedyny materiał dowodowy w sądzie, ale służyć jako potwierdzenie innych dowodów, świadczących o winie oskarżonego. Zapach ludzki jest ulotny, a jego pozostawienie na miejscu przestępstwa nie musi być dowodem popełnienia zbrodni. Może świadczyć jedynie o obecności osoby w danym miejscu. Mimo, iż metody treningowe psów wykorzystywanych w badaniach osmologicznych są skrupulatnie opracowywane, to nie można mieć pewności co do poprawności wskazań tych zwierząt. Ich rozpoznanie jest interpretacją tresera, co również może okazać się błędne ze względu na chwilową niedyspozycyjność psa lub obecność bodźców dla niego atrakcyjnych. Konieczne jest prowadzenie dalszych badań z wykorzystaniem psów, w celu wybrania najbardziej efektywnych z nich oraz kształcenie osób w dziedzinie osmologii, które poprzez swoją wiedzę i doświadczenie przyczynią się do udoskonalenia omawianej techniki. 4. Zakończenie Osmologia jest techniką kryminalistyki prężnie rozwijającą się w latach 90 XX wieku, która wciąż rodzi dyskusje na temat wiarygodności pobranych śladów. Metoda ta umożliwiająca rozpoznanie przestępcy po jego zapachu, jest obiecującą perspektywą identyfikacji osób. Mimo to, ma ona przeciwników, którzy zwracają uwagę na elementy mogące zakłócić lub zafałszować prawidłowe wskazania psów. Problemem jest niewidoczny materiał dowodowy oraz niepewność wskazań tych zwierząt przy jego identyfikacji. Nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy rozpoznanie psa jest właściwe, ani czy prawidłowa jest interpretacja jego zachowania przez tresera. Mimo wykonywanych prób kontrolnych przed zasadniczym badaniem osmologicznym, nie mamy pewności czy wśród zapachów w szeregu selekcyjnym nie znajdują się aromaty atrakcyjne dla zwierzęcia. Brak jest spójnych i jednoznacznych wyników badań na temat wpływu wieku pobranego śladu zapachowego na jego poprawne rozpoznanie przez psa. Nadzieję na akceptację badań osmologicznych w przyszłości budzi fakt, iż w celu dopasowania zapachu wykorzystuje się co najmniej dwa psy, trzykrotnie powtarzając procedurę, a położenie słoika z zapachem dowodowym jest każdorazowo zmieniane. Osmologia jako technika kryminalistyczna z pewnością będzie się rozwijała, co umożliwi udoskonalenie kolejnych etapów badania odorologicznego. W tym celu konieczne jest stworzenie nowoczesnego zaplecza laboratoryjnego. Korzystne byłoby dopracowanie metod treningowych psów w celu zminimalizowania uzyskania fałszywie pozytywnych wyników, a tym samym zwiększenia wiarygodności tych badań. Należy korzystać z opinii i doświadczenia osób, które posiadają szeroką wiedzę w tej dziedzinie. Współpraca międzynarodowa z jednostkami, które zajmują się badaniami osmologicznymi jest również pożądana, aby pozyskać cenne rady i wskazówki umożliwiające uzyskanie wiarygodnego i trwałego materiału dowodowego. Mimo, iż dowód osmologiczny nie jest dziś w Polsce traktowany jako kluczowy w postępowaniu sądowym, to należy mieć nadzieję, iż w przyszłości metoda ta zyska więcej zaufania.

15 5. Bibliografia 1. Bączyk R., (2011) Ślady osmologiczne (materiał dydaktyczny). Według stanu prawnego na styczeń 2011 roku. Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku. 2. Bednarek T., (2011) Historia polskiej osmologii. Problemy Kryminalistyki 272(2). 3. Curran A.M., Rabin S.I., Furton K.G., (2005) Analysis of the Uniqueness and Persistence of Human Scent. Forensic Science Communications vol. 7, nr Ensminger J., Jezierski T., McCulloch M., (2010) Scent Identification in Criminal Investigations and Prosecutions: New Protocol Designs Improve Reliability. Social Science Research Network. 5. Gruza E., Goc M., Moszczyński J., (2008) Kryminalistyka czyli rzecz o metodach śledczych. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 25: Hanausek T., (1996) Kryminalistyka zarys wykładu. XVIII: Hepper P.G., Wells D.L., (2005) How Many Footsteps Do Dogs Need to Determine the Direction of an Odour Trail? Chem. Senses 30: Hołyst B., (1993) Kryminalistyka. XVI: Jezierski T., Walczak M., Górecka A., (2008) Information-seeking behaviour of sniffer dogs during match-to-sample training in the scent lineup. Polish Psychological Bulletin, vol. 39(2): Kulicki M., Kwiatkowska-Wójcikiewicz V., Stępka L., (2009) Kryminalistyka wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej. 8: Moszczyński J., (2011) Subiektywizm w badaniach kryminalistycznych. Przyczyny i zakres stosowania subiektywnych ocen w wybranych metodach identyfikacji człowieka. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, VII: Prada P.A., B.S., Furton K.G., PhD., (2008) Human scent detection: a review of its development and forensic applications. Revista de Ciencias Forenses, 1(2): Roberts S.C., Gosling L.M., Spector T.D., Miller P., Penn D.J., Petrie M., (2005) Body Odor Similarity in Noncohabiting Twins. Chem.. Senses 30: Rogowski M., (2003) An attempt to determine the influence of a female scent placed in a male selective sequence on the indications of dogs used for the identification of human olfactory traces. Problems of Forensic Sciences vol:liii: Schoon, G.A.A. (2001). Scent Identification Line-ups Using Trained Dogs in the Netherlands. Problems in Forensic Sciences vol. XLVII: Schoon G.A.A., (2005) The effect of ageing of crime scene objects on the results of scent identification line-ups using trained dogs. Forensic Science International 147: Stockham R.A., Slavin D.L., Kift W., (2004) Specialized Use of Human Scent in Criminal Investigations. Forensic Science Communications vol. 6, nr Stockham R.A., (2004a) Survivability of Human Scent. Forensic Science Communications vol. 6, nr Tomaszewski T., Girdwoyn P., (2006) Scent identification evidence in jurisdiction (drawing on the example of judicial practice in Poland). Forensic Science International 162: Zarządzenie nr 74 komendanta głównego policji z dnia 31 grudnia 2014 r. zmieniające zarządzenie w sprawie metod i form wykonywania zadań z użyciem psów służbowych, szczegółowych zasad szkolenia oraz norm wyżywienia.

16 21. Zarządzenie nr 109 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnym. 22. Art pkt 2 k.p.k. 23. Art k.p.k. Strony internetowe 1. (dostęp z dnia r., godz. 17:14) (dostęp z dnia r., godzina 14:22) (dostęp z dnia r., godzina 22:25) (dostęp z dnia r., godz. 22:00) (dostęp z dnia r., godz. 21:05) (stan na dzień r.; godzina 1:16).