Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji

Transkrypt

1 Jerzy Kleer Uniwersytet Warszawski Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 1. Wprowadzenie W pierwszej połowie lat 90. XX w. dwie tezy były szczególnie eksponowane w dyskusjach teoretycznych, ale także w rozwiązaniach praktycznych: Francisa Fukuyamy o końcu historii 1 i Samuela H. Huntingtona o zderzeniu cywilizacji 2. Jeśli przywołuję ówczesne tezy czy twierdzenia, to czynię to nie po to, by podejmować stary spór z ich autorami. Mimo że tezy te są różne nie tylko pod względem kontekstu rozważań i sposobu argumentacji, istnieje między nimi pewien wspólny mianownik. Jest nim uznanie uniwersalnego charakteru cywilizacji euroatlantyckiej ( zachodniej), z jej instytucjami, regułami gry, nadbudową polityczną w postaci systemu demokratycznego. Oczywiście, tok rozumowania i narracji jest u tych autorów różny, jak również odmienne są wnioski. Jeśli jednak rozważania rozpoczynam od powyższych twierdzeń, czynię tak również dlatego, że postęp związany z rewolucją informacyjną w wypadku wielu autorów zajmujących się tą kwestią prowadzi do jeszcze bardziej generalnego wniosku, w tym również, a może przede wszystkim, że postęp globalizacyjny ma głównie podtekst techniczny, który tworzy pewien uniwersalny paradygmat dla przyszłego rozwoju całej ludzkości. Takie podejście wydaje się uproszczoną wizją przyszłego rozwoju co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, jakkolwiek rozwój ekonomiczny zawsze F. Fukuyama, Koniec historii, Zysk i S-ka, Poznań S.H. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Muza, Warszawa

2 124 Jerzy Kleer opiera się na coraz to nowszych zdobyczach technicznych, nie przesądza jednak o uniwersalizacji cywilizacji, rozumianej również jako mentalność zbiorowa 3. Czynnik społeczno-ludzki ma cechy specyficzne, które w skali globu nie mają, ani też nie mogą mieć charakteru uniwersalnego. Po wtóre, globalizacja, przynajmniej w ostatnim dziesięcioleciu, uruchomiła siły społeczne w państwach, które w długim okresie nie wykazywały istotnego postępu ekonomicznego. Co ważniejsze, są to głównie państwa spoza kręgu cywilizacji euroatlantyckiej. Główną hipotezę tego opracowania można sformułować następująco: szybki postęp ekonomiczno-społeczny może mieć i zapewne będzie miał miejsce również poza dotychczasową trajektorią rozwoju, obowiązującą w minionych dwustu-trzystu latach. 2. Ostatnie dwudziestolecie W ostatnich dwóch dekadach, jeśli pominąć liczne i różnokierunkowe zmiany w poszczególnych państwach, można wyróżnić trzy procesy o zasadniczym znaczeniu dla przyszłego rozwoju. Omawiam je w pewnej kolejności, chociaż nie jest to zabieg wartościujący. Na wstępie jednak pewna ogólniejsza uwaga. Wybór tych zdarzeń jest w jakimś stopniu arbitralny, związany jest bowiem z pewną ogólniejszą koncepcją, która w trakcie dalszych rozważań stanie się bardziej klarowna. Sprowadza się ona do następującego stwierdzenia: współczesna globalizacja zasadniczo różni się od tej, która miała miejsce w XIX w. 4, nie tylko dlatego, że opiera się na bardziej nowoczesnych środkach produkcji, ale głównie dlatego, że ta pierwsza dokonywała się w ramach cywilizacji zrodzonej na zachodzie Europy i do historii weszła pod nazwą cywilizacji euroatlantyckiej, natomiast współczesna globalizacja ma miejsce w obrębie różnych cywilizacji, których wpływ na gospodarkę światową ulegać będzie wzmocnieniu. A także dlatego, że jednoczesność tego procesu w różnych państwach oraz jego intensywność są, w porównaniu z przeszłością, znacznie większe. Dzieje się tak z różnych przyczyn, które w tym miejscu można pominąć, niemniej wyznaczają one zasadnicze różnice między tymi etapami globalizacji 5. Proces pierwszy: jakkolwiek na rynku globalnym formalnie wszystkie podmioty, przynajmniej w rozważaniach teoretycznych, są równoprawne, to w real- 3 Por. F. Braudel, Gramatyka cywilizacji, Oficyna Naukowa, Warszawa Por. Globalization and Economy, Vol. 1: Globalizing and Markets, ed. by P. James, B.K. Gils, London 2007; Globalization and Poverty, Vol. 1: History of Globalization, ed. by P. Collier, J.W. Gunning, Cheltenham, UK, Northampton, Massachusets Por. J. Kleer, Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe czy przyczynowe, VIII Kongres Ekonomistów Polskiech, Warszawa 2007.

3 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 125 nym procesie gospodarczym decydujące znaczenie mają główni gracze, którymi obok korporacji ponadnarodowych, systemów finansowo-bankowych są największe państwa, tzn. te, których poziom i masa PKB odgrywa istotną rolę w gospodarce światowej. Jeśli z tego punktu widzenia spojrzymy na przemiany, jakie nastąpiły w ostatnich dwudziestu latach i jakie ciągle mają miejsce, wówczas okaże się, że do dotychczas rozgrywających doszły nowe, uprzednio niezbyt liczące się gospodarczo państwa. Z tego punktu widzenia nową i coraz bardziej znaczącą rolę odgrywają Chiny, Indie i Rosja 6, a także Brazylia. Przyczyny owych przetasowań są różne i w tym miejscu szczegółowy ich rozbiór, przynajmniej ze względu na rozmiary artykułu, nie jest możliwy. Niemniej zjawisko to jest na tyle istotne, że należy je traktować jako nową jakość w rozmieszczeniu sił ekonomicznych w świecie. Proces drugi: od kilku dziesiątków lat obserwujemy zasadnicze zmiany, jakie pod wpływem gwałtownego przyspieszenia postępu technicznego zachodzą w gospodarce światowej. Są nimi rewolucja informacyjna oraz pojawienie się nowych technologii w obszarach, które w przeszłości w niewielkim tylko stopniu odgrywały istotną rolę w gospodarce. Pociągnęło to za sobą zmiany w strukturze produktu krajowego brutto, w którym dominujące znaczenie zaczął mieć sektor usługowy. Dotyczy to w pierwszym rzędzie państw rozwiniętych. Ale zmiany, o których mowa, spowodowały także zasadnicze zmiany jakościowe w czynnikach produkcji. Jeśli w warunkach dominacji gospodarki przemysłowej decydującą rolę odgrywał kapitał realny w postaci maszyn i różnorakich narzędzi, to w przypadku wspomnianych wyżej zmian tego typu funkcję zaczyna pełnić kapitał społeczny lub, ściślej rzecz ujmując, wiedza. Nie jest rzeczą przypadku, że nowy etap rozwoju coraz częściej określa się jako gospodarkę opartą na wiedzy czy gospodarkę wiedzy. Pociąga to za sobą dwojakiego rodzaju skutki: z jednej strony następuje zasadnicza restrukturyzacja gospodarki i pojawia się zmieniony popyt na siłę roboczą (o dużo wyższych kwalifikacjach), z drugiej zaś duża liczba osób zbędnych. Wprawdzie owe zmiany jakościowe, jak dotąd, obejmują tylko niewielką część świata i co najwyżej kilkanaście państw, niemniej kierunek przemian jest dosyć wyraźnie wyznaczony, a pozostałe kraje starają się do tego kierunku dostosować. Proces trzeci: wiąże się z transformacją państw socjalistycznych w kierunku gospodarki rynkowej i systemu demokratycznego. Wprawdzie proces ten nie jest identyczny we wszystkich państwach, przynajmniej z punktu widzenia głównych wyznaczników, takich jak zakres wolności gospodarczej, rola państwa czy systemu demokratycznego, niemniej wśród tej grupy można wyodrębnić grupę państw Europy Środkowej i postsocjalistycznych państw bałtyckich, w których 6 W 2007 r. na te trzy państwa według Międzynarodowego Funduszu Walutowego przypadało 50% przyrostu PKB w świecie i podobnie ma być w 2008 r.

4 126 Jerzy Kleer przemiany dokonały się (dokonują się) według wzorca wywodzącego się z państw przynależnych do cywilizacji euroatlantyckiej 7. Państwa te wstąpiły lub, ściślej rzecz ujmując, zostały przyjęte do Unii Europejskiej i w przyspieszonym tempie dokonuje się w nich proces dostosowawczy do standardów obowiązujących w tej organizacji. Wprawdzie samo załamanie systemu socjalistycznego w jego tradycyjnej postaci jest zjawiskiem o charakterze historycznym, niemniej chciałbym w tym miejscu sformułować pewną ogólniejszą hipotezę: gospodarka rynkowa, jako forma produkcji i wymiany, stała się powszechna i zapewne przez najbliższe dziesięciolecia taka pozostanie; może ona jednak funkcjonować w różnych systemach polityczno-kulturowych czy, szerzej, w różnych cywilizacjach 8. Nie jest to jednak równoznaczne z tym, że model gospodarki rynkowej, czy ściślej, model kapitalizmu zawsze przybierze postać, jaka zrodziła się i rozwinęła w europejskim kręgu kulturowym. Wydaje się i to jest dalsza część hipotezy że skuteczny, efektywny, a przede wszystkim imitacyjny charakter modelu euroatlantyckiego w grupie państw postsocjalistycznych Europy Środkowej był ostatni, jaki miał miejsce we współczesnej gospodarce światowej. Podsumowując dotychczasowe uwagi, można sformułować dwa wnioski: współczesna gospodarka światowa ma charakter rynkowy, chociaż reguły gry między poszczególnymi uczestnikami nie są jednorodne. Źródła tej niejednorodności mają różny charakter, mimo że głównie wynikają stąd, iż ramy cywilizacyjno-kulturowe są w znaczącym stopniu odmienne. Uzupełniającym czynnikiem, o którym będzie jeszcze mowa, jest zróżnicowany poziom rozwoju poszczególnych państw, a także korzyści (niekorzyści) wynikające z procesu globalizacyjnego. 3. Globalizacja a państwa narodowe Punktem wyjścia są dwa założenia (twierdzenia): globalizacja zmusza pa ń- stwa uczestniczące w tym procesie do coraz szerszego otwierania gospodarki i nasilenia więzi ekonomicznych, technicznych, a także czy wręcz przede wszystkim informacyjnych; proces ten jednocześnie pociąga za sobą zmniejszenie spoistości wewnętrznej gospodarki i społeczeństwa, i co się z tym wiąże, również ogranicza i zmniejsza zakres suwerenności państwa 9. 7 Por. A. Àslund, How Capitalism Was Built, The Transformation of Central and Eastern Europe, Russia and Central Asia, Cambridge Wprawdzie na związki między wolnością gospodarczą a wolnością osobistą zwracali szczególną uwagę M. Friedman czy R. Pipes, niemniej znane są przypadki, że zależność ta nie zawsze była i jest silna. 9 Por. J. Kleer, Granice ekonomicznej suwerenności w warunkach integracji [w:] Integracja a granice suwerenności, pod red. J. Gołębiowskiego, Wyższa Szkoła Cła i Logistyki, Warszawa 2007.

5 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 127 Z powyższych twierdzeń wynikają określone konsekwencje. Po pierwsze, są one związane z nowymi funkcjami państwa, a co za tym idzie, również sektora publicznego. Ma to zasadniczy wpływ na wzajemne relacje między rynkiem a państwem (zakresem jego ingerencji w procesy gospodarcze oraz społeczne). Istotne przy tym jest przede wszystkim to, że tradycyjny konflikt między państwem a rynkiem ulega zasadniczym przeobrażeniom. Globalizacja, wciągając poszczególne państwa w system rynku światowego, z natury swej promuje czy, szerzej rzecz ujmując, poszerza wpływ rynku na całokształt procesów społeczno-gospodarczych. Z drugiej wszakże strony nasilająca się sieć powiązań, zarówno między państwami, jak i podmiotami gospodarczymi, wyzwala liczne napięcia, których w przeszłości i o tej skali nie było bądź miały inny, czy wręcz lokalny charakter. To wymusza, w mniejszym lub większym stopniu, pewne rozwiązania instytucjonalne w postaci globalnych dóbr publicznych 10. Z powyższych okoliczności wynikają pewne wnioski teoretyczne, a także pewne skutki praktyczne, które w większości pominę. To, że tradycyjne przedstawienie i konflikty między państwem a rynkiem, czy rynkiem a państwem, nie objaśniają w sposób racjonalny obecnie kształtujących się relacji, stało się dosyć powszechne. Ani podstawowa zasada neoliberalizmu: im mniej państwa, tym lepiej dla gospodarki, ani zasadnicze twierdzenie, że zwiększony zakres ingerencji państwowej jest lekarstwem na wszelkie ekonomiczne i społeczne schorzenia, nie mają racji bytu. Nowe ukształtowanie wzajemnych relacji między państwem a rynkiem ma jak sądzę trojakie uzasadnienie. Po pierwsze, globalizacji w jej obecnej postaci nie stworzył samoczynnie rynek, lecz w olbrzymim stopniu inicjowało ten proces państwo 11. Deregulacja rynków wewnętrznych wraz z rynkami finansowymi, daleko posuniętą liberalizacją międzynarodowego handlu i inwestycji, wreszcie częściowa komercjalizacja i prywatyzacja sektora publicznego, była efektem strategii politycznej 12. Zasadnicze pytanie, jakie w związku z tym się nasuwa, jest następujące: czy zmiana strategii politycznej, głównie w USA, a następnie w Wielkiej Brytanii, miała uzasadnienie ekonomiczne czy też ideologiczne? Niezależnie od faktu, że nadmierna ingerencja państwa wpływała i wpływa ograniczająco na przedsiębiorczość i innowacyjność przedsiębiorstw, to jak należy sądzić główną przyczynę owej strategii należy upatrywać w kwestiach ideologicznych. Spór pomiędzy konserwatyzmem kapitalistycznym a socjalizmem, zarówno w wyda- 10 Por. J. Kleer, Globalizacja a państwo narodowe i usługi publiczne, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, Warszawa Por. M. Castells, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s Por. W. Hutton, The State We Are In, Jonathan Cape, London 1995; A. Hoogvelt, Globalization and the Postcolonial World: The New Political Economy of Development, Johns Hopkins University, Baltimore 1997; The Actors in Europe's Foreign Policy, ed. Ch. Hill, Routledge, London 1995.

6 128 Jerzy Kleer niu radzieckim, jak i zachodnioeuropejskim, był jedną z głównych przyczyn tych zmian. Nie jest przypadkiem, że pierwszy i zasadniczy impuls wyszedł z USA, za rządów Ronalda Reagana, i z Wielkiej Brytanii, za rządów Margaret Thatcher. Państwa te były głównymi graczami na rynku światowym, dysponując jednocześnie olbrzymim potencjałem militarnym. Obecnie, w ćwierć wieku po owej rewolucji ideologiczno-ekonomicznej, okazuje się, że jej pozytywne efekty są znacznie bardziej ograniczone, aniżeli sądzono, a także jakie osiągnięto w początkowym okresie tej liberalizacji. Współcześnie wielu ówczesnych zwolenników i animatorów liberalizacji stało się jej krytykami 13. Główne instytucje, które inicjowały te zmiany, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy, stopniowo zmieniają politykę. To, co w początkowym okresie było siłą napędową gospodarki, staje się źródłem napięć i zjawisk kryzysowych w gospodarce poszczególnych państw, a także gospodarce światowej 14. Czy to oznacza, że powrót do starej polityki podażowej jest możliwy? Odpowiedź na tak postawione pytanie może być tylko negatywna. Jest jednak również prawdą, że proces deregulacji poszedł za daleko i grozi destabilizacją, nie tylko gospodarek poszczególnych państw, ale i gospodarki światowej. Brakuje natomiast odpowiedzi na pytanie: jak współcześnie powinny układać się wzajemne relacje między państwem a rynkiem; jak ma funkcjonować gospodarka? Dosyć oczywiste wydają się dwie kwestie. Zmiany owych relacji muszą posiadać wymiar światowy, a nie państwowy. Gospodarka światowa jest już tak ściśle spleciona, że zmiany muszą mieć charakter globalny. Muszą zatem pojawić się efektywne instytucje o charakterze ponadnarodowym, mające wpływ na funkcjonowanie gospodarki światowej. Najważniejszym krokiem w tworzeniu tych nowych relacji jest stworzenie jakiegoś zakresu kontroli nad rynkami finansowymi. Autonomizacja instytucji finansowych na szczeblu krajowym, a przede wszystkim na rynku światowym, niekontrolowany przepływ kapitałów umożliwia destabilizację każdej albo prawie każdej gospodarki. Nie mówiąc już o oderwaniu kapitału wirtualnego od gospodarki realnej, co stanowi trwałe zagrożenie dla procesów ekonomiczno-społecznych. Po drugie, wskutek zarówno globalizacji, jak i rewolucji informacyjnej świat uległ z jednej strony gwałtownemu zróżnicowaniu, z drugiej zaś nastąpiło swoiste jego skurczenie. Gospodarka światowa, w wyniku przyspieszonego w ostatnich dziesięcioleciach postępu technicznego, funkcjonuje w różnych cywilizacjach. Nie wdając się w ilościowy rozbiór danego zjawiska, mamy gospodarki, w których ciągle dominująca jest cywilizacja agrarna, w innych cywilizacja przemysłowa 13 Dotyczy to głownie takich autorów, jak J. Stiglitz czy J. Sachs. 14 Od pewnego czasu obserwuje się zmiany w polityce Banku Światowego, a ostatnio także w Międzynarodowym Funduszu Walutowym.

7 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 129 i jest już kilkanaście państw zaliczanych do gospodarek opartych na wiedzy. Podział ten tylko częściowo przekłada się na zróżnicowanie dochodowe, które jest obecnie olbrzymie, większe niż kiedykolwiek w przeszłości. Dramat polega nie tylko na tym, że co najmniej jedna piąta ludności świata żyje w warunkach poniżej tzw. minimum życiowego, ale również na tym, że znaczna część tej społeczności posiada wiedzę, że inne społeczności żyją w dobrobycie, cokolwiek to określenie miałoby oznaczać 15. Zasadne zatem wydaje się pytanie: co wynika z faktu istnienia tak dużej biedy i co ważniejsze występowania tak dużych rozpiętości między poszczególnymi państwami, a także coraz większego zróżnicowania w obrębie poszczególnych państw, w tym także rozwiniętych? Odpowiedź ma oczywiście związek z rynkiem, i to dwojaki. Gospodarka rynkowa zawsze prowadzi do różnicowania, taka jest jej logika i, co najważniejsze, takie są jej mechanizmy napędowe związane z konkurencyjnością oraz przedsiębiorczością i innowacyjnością. Tempo i skala wzrostu gospodarczego w znacznym stopniu związane są z wolnym rynkiem, ale nieprzezwyciężone, to co najmniej złagodzone, jeśli nie w pełni, to w znaczącym stopniu, znikły. Walka z biedą, nie tylko w płaszczyźnie krajowej, ale co ważniejsze globalnej, jest również wyzwaniem globalnym. Stara recepta, że można to osiągnąć za pośrednictwem mechanizmów rynkowych, jest już tylko złudzeniem, co wszakże nie znaczy, że powrót do etatyzmu byłby korzystny. Kombinacja rynku i państwa wymaga innej konfiguracji, aniżeli miało to miejsce w przeszłości. Współczesne mechanizmy prorozwojowe są już inne niż w drugiej połowie XX w. Dotyczą bowiem edukacji, sektora badań i rozwoju, nowoczesnej infrastruktury, a przede wszystkim innego systemu zarządzania. I to zarówno na szczeblu przedsiębiorstwa, jak i państwa. Równie ważne jest dobre prawo minimalizujące korupcję. W tym miejscu nie będę tego problemu szerzej rozwijać. Jeśli poświęciłem tym kwestiom nieco uwagi, uczyniłem tak głównie dlatego, że przezwyciężenia czy złagodzenia wielkiego zróżnicowania dochodowego nie można osiągnąć wyłącznie za pośrednictwem rynku ani też nadmiernej regulacji ze strony państwa. Po trzecie, globalizacja, ułatwiając różnorakie kanały przepływu kapitału i siły roboczej, stwarza warunki imitacji instytucji oraz wiedzy, jako środków napędzających rozwój gospodarczy i społeczny. Jednocześnie mechanizm imitacyjny stworzył wiele zagrożeń, które w przeszłości bądź nie występowały, bądź miały charakter lokalny. Zagrożenia, podobnie jak i wyzwania, jak tego dowodzi praktyka, nie są rozwiązywalne za pomocą i za pośrednictwem rynku. Jakkolwiek nie ma jak dotąd spójnej teoretycznie wizji, jak owe zagrożenia czy wyzwa- 15 Por. Global Monitoring Report 2007, Millenium Development Goals, The World Bank, Washington 2007; Atlas of Global Development, The World Bank, Washington 2007.

8 130 Jerzy Kleer nia należy rozwiązywać, co najmniej dwie kwestie teoretyczno-praktyczne są dosyć oczywiste. Co wszakże nie znaczy, że łatwe do realizacji. Są to, po pierwsze, globalne dobra publiczne, w których powstaniu i instytucjonalizacji ważną rolę musi odgrywać państwo; i po wtóre, że główną metodą (sposobem) dochodzenia do pozytywnych rozstrzygnięć, w ich powoływaniu oraz funkcjonowaniu, jest metoda negocjacyjna. I w tym zakresie musi uczestniczyć państwo bądź specjalnie do tego powołane instytucje. Co z tego bardzo ogólnego przeglądu wynika? Wprawdzie globalizacja jest kolejnym, chociaż dosyć specyficznym etapem gospodarki rynkowej, preferując maksymalne rozszerzenie rynkowych reguł gry, jednocześnie w sposób przekonujący dowiodła, że daleko posunięta deregulacja wnosi do tego procesu zagrożenia, których przezwyciężenie nie jest możliwe bez aktywnej roli państwa czy jego instytucji. Problem jest o tyle złożony, że funkcje władcze państw narodowych na poziomie globalnym są ograniczone. Jedne w większym, inne w mniejszym stopniu. Stąd konieczność nie tylko współdziałania państwa i rynku w obszarach, które przynajmniej na poziomie krajowym podlegały rywalizacji. Problem podstawowy, który nie jest i nie może być rozstrzygnięty w sposób korzystny dla wszystkich uczestników owego współdziałania, sprowadza się do tego, że poszczególne państwa, ze względu na poziom rozwoju, mają odmienne cele, realizowane w różnym czasie. Stąd pojawia się potrzeba pewnego obszaru (zakresu) kompromisu, który mogą i prawdopodobnie będą wyznaczały państwa, a nie rynek. W konwencji teoretycznej byłoby zapewne bardziej racjonalne, gdyby interes polityczny państwa był zgodny z interesem (regułami) rynku. Trudności, zarówno teoretyczne, jak i praktyczne, sprowadzają się jednak do tego, że polityka z reguły jest zależna od tradycji, rynek zaś wyznacza krótki, a co najwyżej średni okres maksymalizacji zysku. Teoretycznie problem jest możliwy do rozwiązania, chociaż nie w krótkim czasie. Może bowiem nie jedyne, ale zapewne najważniejsze zadania są związane z budową globalnych dóbr publicznych, których powstanie i finansowanie należy do państwa, jednak ich status powinien (musi) być niezależny. Na ile jest to wizja realna, a na ile utopijna, trudno dzisiaj przesądzić. Zręby takiego systemu są już jednak tworzone Globalizacja a inne cywilizacje Aktywne uczestnictwo w globalizacji państw wywodzących się z innych cywilizacji aniżeli euroatlantycka jest już zjawiskiem trwałym. Dotyczy to 16 Por. Advancing Public Goods, ed. by J.P. Touffut, Cheltenham, UK, Northampton, MA USA, 2006; J. Kleer, Globalizacja a państwo narodowe

9 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 131 głównie Azji 17, ale także Ameryki Łacińskiej 18. Zasadnicze pytania, głównie chociaż nie wyłącznie teoretyczne, są dwojakiej natury. Po pierwsze, co takiego się zdarzyło, że take-off w tzw. Trzecim Świecie nie mógł zostać uruchomiony w latach 50., 60. czy 70. XX w. I pytanie drugie, które z teoretycznego punktu widzenia jest być może nawet ważniejsze: co nowego wnoszą państwa spoza cywilizacji euroatlantyckiej do globalizacji? Pytanie to można sformułować jeszcze inaczej: czy państwa, które w ostatnich latach stały się aktywnymi uczestnikami procesu globalizacyjnego, przejmą reguły gry obowiązujące w euroatlantyckim kręgu kulturowym, czy też będą się rozwijały według odmiennych modeli? Pytania powyższe są różnej natury. Jeśli w stosunku do pierwszego mamy liczne przesłanki wyjaśniające owe zjawiska, to w przypadku drugiego zmuszeni jesteśmy formułować jakieś wizje prognostyczne. Pytanie pierwsze należy jak sądzę podzielić na dwie oddzielne kwestie. Pierwsza wiąże się z odpowiedzią na pytanie: dlaczego w pierwszym ćwierćwieczu drugiej połowy XX w. ów take-off w krajach zacofanych nie miał miejsca? A druga: co się zdarzyło w latach 80. i 90. XX w., że zapoczątkowane zostało wychodzenie z zacofania niektórych państw Trzeciego Świata? Wypada zacząć od stwierdzenia, że w latach 50. i 60. ubiegłego wieku literatura teoretyczna poświęcona problematyce krajów zacofanych czy słabo rozwiniętych była olbrzymia, a liczba konkurencyjnych teorii znaczna. Formułowane były one przez wybitnych ekonomistów, którzy zajęli już poczesne miejsce w historii myśli ekonomicznej 19. Nie wdając się w tym miejscu w rozbiór tych koncepcji teoretycznych, chciałbym wskazać na trzy główne uwarunkowania, które hamowały proces wychodzenia z zacofania, a w pewnym stopniu nawet go uniemożliwiały. Po pierwsze, okres powojenny charakteryzował się splotem dwóch procesów. Państwa uczestniczące w drugiej wojnie światowej w początkowym okresie prowadziły politykę ukierunkowaną głównie na odbudowę gospodarczą poprzez rozwój rynku wewnętrznego. Stopień otwartości rynków zewnętrznych był ograniczony. Miało to uzasadnienie w dominującym nurcie teoretycznym, jakim był ówcześnie keynesizm oraz model państwa dobrobytu. Handel zagraniczny w tym czasie odgrywał ograniczoną rolę. Po drugie, efektem drugiej wojny światowej było powstanie systemu socjalistycznego, który objął liczne państwa, w których rynek jako mechanizm gospo- 17 Por. Globalization and Economic Growth in China, ed. by Yang Yao, L. Yueh, Beijing London Por. B. Liberska, Doświadczenia globalizacyjne w Ameryce Łacińskiej, Przyszłość Świat, Europa, Polska 2007, nr Przypomnę tu tylko kilka nazwisk: P.A. Baran, A.O. Hirschman, E.F. Hoselitz, M. Kalecki, H. Leibenstein, W.A. Lewis, G. Myrdal, R. Nurkse, P.N. Rosenstein-Rodan, W.W. Rostow, P. Streeten.

10 132 Jerzy Kleer darczy został wyeliminowany bądź zmarginalizowany. Powstanie konkurencyjnego w stosunku do kapitalizmu systemu gospodarczego co najmniej na trzy dziesięciolecia wymusiło rywalizację między obu systemami, co w konsekwencji ograniczyło funkcjonowanie mechanizmów rynkowych, zarówno na poziomie poszczególnych państw, jak i w gospodarce światowej. Zbrojenia, niezależnie od tego, kto produkuje broń i sprzęt wojskowy, z natury rzeczy uprzywilejowują rolę państwa w stosunku do rynku. Po trzecie wreszcie, większość państw Trzeciego Świata to byłe kolonie bądź państwa zależne, które uzyskały niepodległość w warunkach wyjątkowo niekorzystnych, i to zarówno ze względu na sytuację zewnętrzną (rywalizacja między systemami), jak i wewnętrzną. Tworzenie gospodarki rynkowej wymaga zawsze głębokich reform strukturalnych, wymuszających determinację ze strony państwa, ale także poparcia społecznego. Równie ważne, a w pewnych sytuacjach wręcz konieczne, jest wejście na zewnętrzne rynki zbytu, a także zewnętrzne zasilanie kapitałowo-techniczne, głównie na szeroko rozumiane inwestycje produkcyjne i infrastrukturalne. Żaden z tych warunków, przynajmniej w większości państw Trzeciego Świata, nie był ówcześnie spełniony i jak należy sądzić, nie mógł być spełniony. Spróbujmy rozważyć drugą kwestię dotyczącą zmienionych warunków, jakie zaistniały w latach 90. XX w., kiedy niektóre z dawnych państw zacofanych zapoczątkowały w miarę trwały, chociaż zróżnicowany pod względem efektów, rozwój. Przyczyn było wiele i niektóre z nich zostały już uprzednio przedstawione w charakterystyce współczesnego etapu globalizacji. Nie ulega bowiem wątpliwości, że liberalizacja procesów ekonomicznych z jednej strony i upadek systemu socjalistycznego z drugiej stanowiły ważny, by nie rzec decydujący bodziec dla krajów byłego Trzeciego Świata. Innymi słowy: główny bodziec do zapoczątkowania rozwoju mógł mieć i miał miejsce z zewnątrz. Chciałbym być dobrze zrozumiany bodźce zewnętrzne są zawsze ważne, a czasami nawet rozstrzygające, ale nigdy nie są wystarczające, a w dłuższym okresie nigdy nie decydują o sukcesie. Zawsze musi być dostatecznie silne wsparcie wewnętrzne, w którym państwo ma do odegrania rolę podstawową, chociaż w poszczególnych krajach różną. Ale w żadnym z państw, które mogą mówić o sukcesie, nie jest to funkcja nocnego stróża. Zawsze jest to funkcja aktywna, co wszakże nie znaczy, że państwo przekształca się w przedsiębiorcę. Etap, w którym pełniło ono taką funkcję, przechodzi już do historii, co nie znaczy, że różne enklawy państwa-przedsiębiorcy nie będą długo jeszcze występowały. Jakie zatem funkcje, mogące być pomocne w długofalowej strategii wzrostu krajów opóźnionych w rozwoju, stają się podstawowe dla państwa? Prezentuję je w sposób ogólny, tzn. uznając ich walor za ogólny, a zarazem skrótowy. Można ich wymienić kilka, co nie znaczy, że eliminuje się te wszystkie, które wynikają z tradycyjnych funkcji związanych z podażą dóbr publicznych. Jest to, po

11 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 133 pierwsze, nowoczesny model edukacji, po wtóre, rozbudowa infrastruktury uwzględniającej te wszystkie korzyści, które zapewnia rewolucja informacyjna, po trzecie, tworzenie instytucji rynkowych, zarówno na potrzeby rynku wewnętrznego, jak i w celu przyciągnięcia kapitałów zewnętrznych, po czwarte, wykorzystanie tych składników tradycji, które mogą być efektywnie wkomponowane dla nowoczesnego rozwoju, i po piąte, wspomaganie w powstawaniu i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Jednakże to, co jest istotne dla naszych rozważań, dotyczy tego wszystkiego, co nowego wnoszą inne cywilizacje do procesu globalizacyjnego. Problem jest złożony co najmniej z dwóch przyczyn. Pierwsza wiąże się ze związkiem czasowym, jaki ma miejsce między zapoczątkowaniem drugiego etapu globalizacji i prawie jednoczesnym wejściem na drogę rozwoju krajów Trzeciego Świata. Dotyczy to głównie państw z obszaru azjatyckiego począwszy od sukcesu tzw. tygrysów Dalekiego Wschodu, aż po Chiny, Indie czy Wietnam. To, co się dzieje w Ameryce Łacińskiej, jest zjawiskiem późniejszym i realizowanym inaczej. Oznacza to, że ów bodziec zewnętrzny, o którym uprzednio była mowa, odegrał i odgrywa ważną, wręcz zasadniczą rolę. Stworzył bowiem szansę na dotarcie do zewnętrznych rynków zbytu oraz zasilanie krajowego rozwoju przez zewnętrzny kapitał. Druga przyczyna, jak sądzę, ma już inny charakter. Państwa, które z tej szansy korzystają, nie są jedynie biernymi biorcami kapitałów zewnętrznych, techniki czy rozwiązań organizatorsko-menedżerskich kapitalizmu euroatlantyckiego. Państwa te, charakteryzując się odmiennością cywilizacyjną, wykorzystują te właściwości, które są trwałym ich składnikiem i które we współczesnych warunkach mogą być skutecznie wykorzystane do wzrostu gospodarczego, a także rozwoju społeczno-ekonomicznego. Nim przejdę do wstępnej ich specyfikacji, konieczny jest bardziej ogólny komentarz. O ile ów impuls w zapoczątkowaniu względnie trwałego wzrostu w krajach zacofanych możemy dosyć dobrze zidentyfikować i opisać, o tyle większe trudności napotykamy w dokładniejszej charakterystyce specyficznych i jednocześnie korzystnych cech i właściwości wynikających z odmienności cywilizacyjnych. Dzieje się tak głównie dlatego, że gospodarki te, mimo że osiągnęły już liczne, a nawet spektakularne sukcesy, w większości przypadków ciągle pozostają jeszcze na niskim poziomie rozwoju, jeśli za miarę przyjmiemy dochód mierzony per capita. Przekształcanie tych gospodarek i społeczeństw ciągle trwa i do końca nie został jeszcze przekroczony, przynajmniej w tych największych gospodarkach (Chiny, Indie), tzw. punkt krytyczny 20, od którego przynależy się już do państw rozwiniętych i nowoczesnych. Historia daje wiele 20 Dochód na mieszkańca w 2005 r. wynosił w Chinach 1740 USD, a w Indiach 720 USD, natomiast jako punkt krytyczny można przyjąć poziom mniej więcej powyżej 7000 USD. Dane za Atlas of Global Development

12 134 Jerzy Kleer przykładów, że sukces nie jest zjawiskiem trwałym i wejście w pułapkę stagnacji czy regresu może wynikać z różnych przyczyn. Stąd też poniższa specyfikacja pewnych właściwości (cech), które wnoszą nowe cywilizacje do procesu globalizacyjnego, ma czy może mieć dwie ułomności. Pierwsza jest dosyć oczywista i wynika z uprzednich rozważań, że proces wzrostu nie musi mieć charakteru trwałego, po wtóre, procesy te nie muszą mieć, i zapewne nie mają, charakteru uniwersalnego, tzn. nie dotyczą całego globalnego rynku czy gospodarki światowej. W tym kontekście należy raz jeszcze przypomnieć uprzednio już sformułowane twierdzenie, że gospodarka rynkowa może rozwijać się w różnych systemach społeczno-politycznych, pod warunkiem że spełnione są podstawowe jej właściwości: autonomiczność podmiotów gospodarczych, znaczący zakres własności prywatnej oraz wolności osobistej. Stąd też pojawia się hipoteza, że współczesna globalizacja musi rozwijać się w ramach różnych cywilizacji. 5. Cywilizacje pozaeuropejskie a globalizacja Zarówno pierwszy, jak i drugi etap globalizacji otrzymał główne impulsy z gospodarki rynkowej, rozwijającej się w kręgu cywilizacji euroatlantyckiej. W tym też sensie procesy liberalizacyjne w głównych państwach miały znaczenie decydujące. Gospodarka rynkowa, jako system gospodarczy, stała się uniwersalna, eliminując w pełni czy częściowo gospodarki, które rządziły się systemem pozarynkowym. Jednakże upowszechnienie gospodarki rynkowej nie dokonuje się, przynajmniej w większości państw dawnego Trzeciego Świata, na sposób europejski czy amerykański. Poniższe omówienie ma z konieczności charakter skrótowy i ogólny, ponieważ wielkie państwa azjatyckie różnią się między sobą, a niektóre z nich nie weszły jeszcze na drogę trwałego wzrostu (np. Pakistan czy Bangladesz). Zacznę od szczególnej roli państwa w procesach gospodarczych. Rola państwa w przekształceniu tradycyjnych i zacofanych gospodarek Japonii i tzw. azjatyckich tygrysów jest znana i nie wymaga szerszego naświetlenia. Jeśli wspominam o tym, czynię tak dlatego, że rola, jaką pełni państwo, nie zakończyła się samym zapoczątkowaniem procesów wzrostowych, lecz ma charakter trwały. Owa trwałość aktywnej roli państwa w gospodarce wywodzi się z tradycji cywilizacji ryżowej, w odróżnieniu od cywilizacji zbożowej dominującej w europejskim kręgu cywilizacyjnym 21. Wprawdzie również w europejskim czy euroatlantyckim kręgu cywilizacyjnym rola państwa była znacząca, jednakże 21 Por. M. Herzfeld, Antropologia. Praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2004; J. Kleer, Drogi wyjścia z zacofania, PIW, Warszawa 1974.

13 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji 135 charakteryzowała się, po pierwsze, zmiennym zakresem działania. Miały miejsce zarówno jej minimalizacja, jak i znaczący wzrost. I po wtóre, tzw. niezbywalny zakres państwa dotyczył głównie sektora publicznego, z podażą czystych dóbr publicznych na czele. Inne obszary zawsze miały zmienny charakter. Natomiast w krajach wywodzących się z cywilizacji ryżowej rola państwa ma charakter stały i ustabilizowany, z uwagi na charakter produkcji. Współczesne doświadczenie, a więc już w epoce globalizacji, wskazuje, że ów trwały udział państwa, w różnym zresztą zakresie, nadal jest zachowany. Z cywilizacją ryżową, a także systemem religijnym, jakim jest konfucjonizm 22, wiąże się zasada kolektywnego działania, dominująca nad zasadą indywidualizmu, stanowiącą podstawowy składnik cywilizacji euroatlantyckiej. Konsekwencje dla współczesnego rozwoju są tu szczególnie istotne, gdyż kolektywna zasada współpracy wykształca dwie ważne cechy zdyscyplinowanie oraz zaufanie. Gospodarka oparta na innowacyjności epoki informatycznej wiąże się z takimi właśnie zasadami. Jeśli w tradycji społecznej tego typu właściwości zostały wykształcone, wówczas skokowość w przejmowaniu nowoczesnej techniki jest możliwa. Stanowi to jedną z przyczyn wyjaśniających, dlaczego produkcja i wykorzystanie aparatury informatycznej możliwe jest nawet w warunkach niskiego poziomu gospodarczego. Inną cechą czy właściwością, jaką wnosi cywilizacja azjatycka do procesu globalizacji, przynajmniej w państwach podlegających transformacji (nie ma przy tym większego znaczenia, jaki jest jej charakter), jest stopniowość zmiany. Jest to wyraźnie widoczne w takich państwach, jak Chiny, Indie, Wietnam, czy ostatnio w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej. Stopniowość nie dotyczy imitacji rozwiązań ekonomiczno-technicznych. Te, przynajmniej w tym zakresie, w jakim jest to możliwe, ze względu na podaż kapitału rozwijają się nawet w sposób skokowy. Wychodzenie z zacofania gospodarczego, jeśli nawet charakteryzuje się dużym dynamizmem, zawsze ma charakter dualny. I to w podwójnym tego słowa rozumieniu: jedne sektory mają bardziej priorytetowy charakter niż inne; podobnie jest z wykorzystaniem nowoczesnych technik wytwórczych, a także ze zróżnicowaniem dochodowym. Nie jest to zjawisko nowe, znane było również w przeszłości. Globalizacja wprowadziła tu jednak dwie modyfikacje: spektrum dostępnych technik jest olbrzymie i, co najważniejsze, w przeważającej mierze są one ogólnie dostępne; więź między nauką i działalnością praktyczną jest nie tylko bardziej ścisła, aniżeli miało to miejsce w przeszłości, ale nakłady na B + R odgrywają coraz większą rolę. 22 Hyeong-Soo Jeon, Li-Sun Kang, H.H. Münkner, Zum konfuzianischen Verständnis des Genossenschaftsgedankes, Zeitschrift für das gesamte Genossenschaftswesen 2007, nr 3.

14 136 Jerzy Kleer Cywilizacje wywodzące się spoza kręgu euroatlantyckiego wnoszą własne systemy wartości, które wprawdzie nie weszły jeszcze w pełni do globalnego obiegu, ale po pierwsze, nie stanowią bariery w szybkim wzroście gospodarczym, a nawet silnie go stymulują, np. dzięki wysokim stopom oszczędności, charakterystycznym dla gospodarstw domowych, a po wtóre, czas, w jakim gospodarki innych cywilizacji zapoczątkowały swój aktywny udział na rynku światowym, jest ciągle zbyt krótki, by zasady wynikające z ich systemów wartości zaczęły nabierać uniwersalnego charakteru. I kwestia ostatnia. Upadek komunizmu stworzył nie tylko warunki do szybkiego upowszechnienia gospodarki rynkowej, ale także przesłanki dla politycznej nadbudowy w postaci systemu demokratycznego. Jeśli gospodarka rynkowa w przytłaczającej większości państw postkomunistycznych staje się zjawiskiem powszechnym, nie musi to jednak przekładać się na polityczną nadbudowę. Dotyczy to zresztą nie tylko państw postsocjalistycznych, ale także licznych państw postkolonialnych i zależnych, w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Problem jest zresztą poważniejszy, w jakimś stopniu bowiem dotyczy również państw o utrwalonym i długim trwaniu systemów demokratycznych. Dzieje się tak m.in. za sprawą procesów, które stworzyły nową kategorię społeczną (socjologiczną) pod nazwą społeczeństwa spektaklu. Charakteryzują ją co najmniej dwa wyznaczniki, które w tym miejscu jedynie odnotuję: wykorzystywanie mediów w celu manipulacji społeczeństwem oraz mniej lub bardziej agresywne przejawy populizmu. Stało się to możliwe na dużą skalę głównie za sprawą szybko postępującej rewolucji informacyjnej. Uogólniając ten wątek rozważań, można sformułować następujące wnioski. Po pierwsze, gospodarka rynkowa staje się, czy już się stała, powszechną formą gospodarowania w skali całego globu. Po drugie, efektywne wykorzystanie gospodarki rynkowej nie jest przypisane wyłącznie cywilizacji euroatlantyckiej, ale ma miejsce również w innych cywilizacjach. Wprawdzie państwa wywodzące się z euroatlantyckiego modelu cywilizacyjnego nadal mają dominujący charakter w gospodarce światowej, jednakże następują już dosyć poważne przetasowania, głównie między potęgami gospodarczymi. Po trzecie, szybki rozwój gospodarczy, którego główne impulsy były efektem splecenia się procesów liberalizacyjnych z rewolucją informacyjno-technologiczną, spowodował, a także ujawnił głębokie zróżnicowanie dochodowe w skali światowej. Po czwarte, charakter napięć występujących we współczesnej gospodarce światowej jest na tyle dramatyczny, że wymaga zmian nie tylko w polityce ekonomicznej, ale także w pozostałych dziedzinach.

15 Globalizacja w warunkach różnych cywilizacji Możliwe scenariusze rozwoju Każda próba zarysowania scenariuszy przyszłego rozwoju jest zabiegiem uwzględniającym dotychczasowe doświadczenia oraz możliwe kierunki zmian, które mają źródło w teraźniejszości. Z reguły obarczone są znaczną dozą niepewności, a także utopijności. Zachowanie zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw jest, zwłaszcza wobec zagrożeń, obarczone różnego rodzaju emocjami, skłaniającymi do podejmowania pochopnych decyzji, co z reguły daje negatywne skutki. Stąd też trudność w nakreślaniu potencjalnych scenariuszy dotyczących sposobów rozwiązań obecnych i przyszłych sprzeczności. Mając to wszystko na uwadze, można zarysować trzy możliwe scenariusze. Pierwszy chyba najprostszy czy, ściślej, najłatwiejszy. Biorąc pod uwagę warunki, w jakich funkcjonuje gospodarka światowa, pojawia się możliwość przejściowego zahamowania procesu globalizacyjnego 23. Przejawy neoprotekcjonizmu są widoczne w wielu krajach, i to z przyczyn zarówno ekonomicznych, jak i społecznych czy politycznych. Tego typu polityka może być mniej lub bardziej trwała, w zależności od tego, jak szybko i za pomocą jakich środków uda się rozwiązać narastające zjawiska kryzysowe. Drugi to narastające napięcia na rynku globalnym pod wpływem zmian w układzie sił ekonomicznych w świecie, a także roszczeniowości państw mniej rozwiniętych. Taki układ może charakteryzować się długim trwaniem. Trzeci który wydaje się najtrudniejszy, ale równocześnie w długim okresie najskuteczniejszy: to tworzenie ponadpaństwowych instytucji, których głównym zadaniem byłoby łagodzenie istniejących i pojawiających się zagrożeń. Takie instytucje w postaci globalnych dóbr publicznych są już nie tylko znane, ale w pewnym, chociaż ciągle ograniczonym stopniu funkcjonują. Literatura Atlas of Global Development, The World Bank, Washington The Actors in Europe s Foreign Policy, ed. Ch. Hill, Routledge, London Advancing Public Goods, ed. by J.P. Touffut, Cheltenham, UK, Nordhampton, MA USA, Zahamowanie procesów globalizacyjnych może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Wśród zjawisk pozytywnych należy głównie zwrócić uwagę na uruchomienie procesów dostosowawczych, zwłaszcza między sferą realną a wirtualną gospodarki światowej. Korzystne zjawiska pojawią się również w postaci nowych globalnych dóbr publicznych, które jak należy sądzić będą łagodzić narastające w przyszłości sprzeczności pojawiające się w gospodarce światowej. Natomiast negatywne przejawy wystąpią w długotrwałości przywracania potencjału gospodarczego z okresu przedkryzysowego, a przede wszystkim w nowej strukturalizacji gospodarki. Nie mniej istotna i trudna będzie nowa strategia sektora publicznego w poszczególnych państwach, związana z powstałym długiem publicznym.

16 138 Jerzy Kleer Àslund A., How Capitalism Was Built, The Transformation of Central and Eastern Europe, Russia and Central Asia, Cambridge Braudel F., Gramatyka cywilizacji, Oficyna Naukowa, Warszawa Castells M., Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Fukuyama F., Koniec historii, Zysk i S-ka, Poznań Globalization and Economy, Vol. 1: Globalizing and Markets, ed. by P. James, B.K. Gils, London Globalization and Economic Growth in China, ed. by Yang Yao, L. Yueh, Beijing London Globalization and Poverty, Vol. 1: History of Globalization, ed. by P. Collier, J.W. Gunning, Cheltenham, UK, Northampton, Massachusets Global Monitoring Report 2007, Millenium Development Goals, The World Bank, Washington Herzfeld M., Antropologia. Praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Uniwersytet Jagielloński, Kraków Hoogvelt A., Globalization and the Postcolonial World: The New Political Economy of Development, Johns Hopkins University Press, Baltimore Huntington S.H., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Muza, Warszawa Hutton W., The State We Are In, Jonathan Cape, London Hyeong-Soo Jeon, Lin-Sun Kang, Münkner H.H., Zum konfuzianischen Verständnis des Genossenschaftsgedankes, Zeitschrift für das gesamte Genossenschaftswesen 2007, nr 3. Kleer J., Drogi wyjścia z zacofania, PIW, Warszawa Kleer J., Globalizacja a państwo narodowe i usługi publiczne, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, Warszawa Kleer J., Gospodarka oparta na wiedzy a globalizacja: związki czasowe czy przyczynowe, VIII Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa Kleer J., Granice ekonomicznej suwerenności w warunkach integracji [w:] Integracja a granice suwerenności, pod red. J. Gołębiowskiego, Wyższa Szkoła Cła i Logistyki, Warszawa Liberska B., Doświadczenia globalizacyjne w Ameryce Łacińskiej, Przyszłość Świat, Europa, Polska 2007, nr 2. Globalization in the Environment of Different Civilizations The main objective of the paper is an attempt to prove that the current phase of globalization is not exclusively determined by development trajectories related to the Euro-Atlantic cultural environment. New significant solutions are being contributed by the countries of Asia, especially Chinese nations understood in a broad sense, or countries in which the impact of these ethnical groups is considerable. The major factors which make these countries different from the Euro- -Atlantic model include four characteristics: the state s permanent role as an entrepreneur in the economy (not in all cases); the dominance of collectivism over individualism, involving the skills of collective action and a high level of trust; the dual character of economic and political development; and, finally, a high propensity to save demonstrated by households. Jerzy Kleer profesor doktor habilitowany, profesor zwyczajny, kierownik Zakładu Ekonomii Sfery Publicznej na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowania naukowo-badawcze: teorie transformacji, teoria sektora publicznego, teorie cywilizacji w warunkach globalizacji, prognozowanie. komprog@pan.pl