Transkrypt

1 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO. 9 PODZIĘKOWANIA. II O KSIĄŻCE. I2 PRZEDMOWA DO WYDANIA AMERYKAŃSKIEGO.. I7 PRZEDMOWA DO WYDANIA WĘGIERSKIEGO I9 Cz:JiŚĆ l STRUKTURA I DYNAMIKA WOJEN ROZDZIALI W:JiGIERSKO-TURECKICH METODOLOGIA 22 M~~~ ll Racjonalność polityki osmańskiej. 27 Władcy osmańscy i wywiad 28 Strategia gospodarcza 29 Dyplomacja turecka 34 RoznziALII SIŁA MILITARNA IMPERIUM OSMAŃSKIEGO W LATACH DWUDZIESTYCH XVI WIEKU. 36 Stan i zasoby państwa 36 Siły armii tureckiej w 1526 roku. 40 Szacunki w źródłach i studiach: zaopatrzenie. 42 Kalkulacja na podstawie kolumny marszowej w 1526 roku. 47 Mobilizacja i Aufmarsch 51 Zaopatrzenie i transport żywności 53 Strategia 54 Pierwsza faza: Druga faza:

2 6 SPIS TREŚCI Trzecia faza: od zdobyciu Belgradu do pokoju w Adrianopolu, Taktyka.. 64 ROZDZIAŁ III POTENCJAL WOJSKOWYWĘGIER W OKRESIE PANOWANIAJAGIELLONÓW 67 Tło gospodarcze 67 ~~ ~ Dowództwo naczelne i strategia 76 Rodzaje wojsk, taktyka i morale. 79 Sprawywewnętrzne i rządzący 82 ROZDZIAŁ IV "PROPOZYCJA SULEJMANA'': ZARYS TURECKIEJ IWĘGIERSKlEJ POLITYKIWLATACH Historiografia. 8- Pokojowa oferta Sulejmana w 1520 roku i jego atak w 1521 roku 88 Druga oferta pokoju Sulejmana, jej odrzucenie i "karna wyprawa" w 1526 roku 103 Pozorna realizacja koncepcji Sulejmana w 1529 roku Wydarzenia od końca 1529 do 1538 roku 12-ł Pokój w Wielkim Waradynie 141 Śmierć króla Jana 143 Upadek Budy i wycofanie "propozycji Sulejmana" 149 Zakończenie 153 l H Cz:ęść II BITWA POD MOHACZEM ROZDZIALV CELE I PLANY OBU STRON Źródła Planowanie wojskowe Czas i planowanie Plany przejścia na Bałkany

3 SPISTREŚCI ROZDZIAŁ VI PRZYGOTOWANIA STRONY WĘGIERSKIEJ. POCHÓD TURECKI. Rozpoznanie węgierskie i ocena zamiarów tureckich. Plany pokojowe, sytuacja finansowa i przygotowania.... Przemarsz armii tureckiej przez Bałkany ROZDZIAŁ VII OPERACJE PRZED BITWĄ Upadek Petervaradu i Ujlak. Armia turecka dochodzi do Drawy Gdzie stoczyć bitwę? Konflikt między dworem a szlachtą. 190 Siły węgierskie w dniu poprzedzającym bitwę 201 ROZDZIAŁ VIII WĘGIERSKI PLAN BITWY I ROZLOKOWANIE SIL TURECKICH Pole bitwy pod Mohaczem. Trudności w rozwinięciu wojsk tureckich Rozwinięcie armii węgierskiej Marsz armii tureckiej na pole bitwy. Zdezorientowanie naczelnego dowództwa 215 Pierwszy atak Węgrów. Plan bitwy Tomoriego: rekonstrukcja ROZDZIAŁ IX BITWA. 224 Pierwsza faza 224 Druga faza i wnioski 227 ROZDZIAŁ X KONIEC KAMPANII 1526 ROKU. Marsz Turków na Budę. Turcy opuszczają kraj Śmierć Ludwika II. Mobacz z tureckiego punktu widzenia: triumf czy porażka?.. SŁOWNICZEK TERMINÓW OSMAŃSKO-TURECKICH BIBLIOGRAFIA INDEKS OSÓB

4 PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO K siążka Gezy Perjesa od ukazania się w 1977 r. wzbudziła żywe zainteresowanie nie tylko na Węgrzech, ale i na świecie, czego wyrazem było jej wydanie w USA. Nic w tym dziwnego, ponieważ dzieło zawiera niezwykle interesujące rozważania metodologiczne dotyczące uwarunkowań procesu decyzyjnego i racjonalności polityki. Ponadto prezentuje geopolitykę mocarstw europejskich i Imperium Osmańskiego oraz rolę jaką w niej odgrywało Królestwo Węgier. Inną, niemniej ważną zaletą książki jest próba rekonstrukcji sił tureckich i węgierskich oraz bitwy pod Mohaczem, cenna dla każdego miłośnika batalistyki. Pomimo szczupłości źródeł pisanych autor, choć należący do historyków starszej generacji, wykazał się bardzo interdyscyplinarnym podejściem do zagadnienia, bowiem w odniesieniu do bitwy krytycznie skonfrontował je z danymi z zakresu topografii, hydrografii i gleboznawstwa. W świetle powyższego jest to praca naświetlająca skomplikowane relacje polityczne i konflikty zbrojne w Europie środkowej w pierwszej połowie XVI w., a także w okresach wcześniejszym i późniejszym. Również dla polskiego czytelnika dzieło węgierskiego historyka wojskowości jest bardzo cenne, bo oprócz wyżej wymienionych walorów przybliża tragiczną historię średniowiecznego Królestwa Węgier, powiązanego dynastią Jagiellonów z Polską. Zwracają też uwagę liczne analogie w dziejach obu państw. Na przykład to co trawiło Węgry w pierwszej połowie XVI w.- to jest słabość gospodarcza, brak jedności, walki stronnictw politycznych, agresja obcych mocarstw i w konsekwencji rozbiór państwa - powtórzyło się w Polsce ponad 200 lat później. Ponadto Węgry, podobnie jak Polska, odzyskały niepodległość po I wojnie światowej, ale dopiero po ponad 370 latach! Pomimo tego Węgrzy zachowali tożsamość narodową, a krytykowany "kompleks Mohacza" pozwolił im przetrwać hekatombę II wojny światowej, wprawdzie w ostro potępianym sojuszu z III Rzeszą, ale w ówczesnym układzie sił była to jedyna szansa na przetrwanie niewielkiego narodu. Tak więc książka nie tylko zapozna Czytelnika z wydarzeniami z połowy XVI w., ale przyczyni się także do pogłębienia refleksji nad historią i związkami obu państw.

5 --- lo PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO Na zakończenie trzeba podkreślić, że prezentacja bitwy na szerokim tle wydarzeń politycznych i militarnych w Europie i poza nią, wystawia autorowi najwyższą ocenę, a tym samym pozwala zarekomendować książkę polskiemu czytelnikowi. Dr hab. Dariusz Maliszew ski, tłumacz i redaktor

6 PODZI~KOWANIA A tlantic R~search and Publications Inc. prowadzi badania naukowe, organi.fizuje konłerencje i wydaje książki naukowe z historii i dziedzin pokrewnych. Fundusz Społeczeństwa Otwartego pomógł nam w ukończeniu badań i organizowaniu konferencji. Redakcji tej książki dokonał profesor Jinos M. Bak z pomocą profesorów Gustava Bayerle i Marjorie SineJ oraz dr Gabriele P. Scardellato. Przygotowaniem manuskryptu do druku kierowała Patricia Stracquatanio z Atlantic Research and Publications Inc. Mapy przygotowała pani lda Etelka Romann. Wszystkim instytucjom i osobom pragnę wyrazić moją szczerą wdzięczność i podziękowanie. Highland Lakes, N.]. 15 marca 1988 Bela K. Kiraly Emerytowany profesor historii Redaktor naczelny

7 INDEKSOSÓB Acsady, Ignacz ( ), pisarz, historyk 114, 120, 126, 141, 149 Ahmed, wielki wezyr za panowania Sulejmana Wspaniałego 79, 98, 103 Ajni Ali (około początku XVII wieku), urzędnik Porty 44 Aleksander Wielki, król Macedonii ( p.n.e.) 62 Ali Czausz (około początku XVII wieku), urzędnik Porty 137, 178, 185 Artner, Edgar ( ), historyk kościoła 29, 71, 76, 93, 99, 103, 108, 177 Bacsy, Gyorgy (około płowy XVI wieku), urzędnikkrólajana 175, 199 Bajezid I, suhan osmański ( ) Bajezid II, sułtan osmański ( ) 34,35 Bakić, Pavel (zm. 1537), szlachcic serbski, przeniósł się na Węgry w 1526 roku 177 Bakócz, Tarnas ( ), kardynał, arcybiskup Ostrzyhornia, kanclerz 90 Bali Beg, dowódca Belgradu ( 1521) 100, 108, 146, 168, 185, 186, 188, 217,218,219,221,222,224 Bardossy, Laszló ( ), polityk, premier Węgier 16, 60, 114, 116, 121, 126, 129, 132, 135, 136, 138, 139,140,145,149 Barta, Gabor (ur. 1942), historyk 14, 114,115,135,240 Batory, Andrzej (około ), ban Belgradu, skarbnik króla Ferdynandal225 Batory, Stefan (zm. 1530), magnat, wojewoda ( , ) 77, 78,101,102,169,175 Batthyany, Ferenc ( ), ban Chorwacji 192,201,211,214 Batthyany, Orban (zm. 1547), pisarz, polityk 171, 173, 174, 175, 178 Behram czawusz, wysłannik osmański do Budy ( 1520) 178 Behram Pasza, beglerbegi Anatolii (1526) 183 Ben de, Lajos (ur. 1898), historyk 211 Braudel, Femand ( ), historyk 27, 29, 33, 37, 115, 117 Brodarics, 1stvan ( ), biskup Vac, humanista, historyk -1-8, 50, 60, 67, 84, 106, 108, 109, llo, 1ll, 137, 139, 158, 159, 161, 164, 166, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 17-1-, , 180, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 200, 20 l, 202, 205, 206, 210, 211, 213, 214, 218, 219, 221, 222, 224, 225, 227, 228, 230, 231,232,235,237 Burgio, Giovanni Antonio, baron (zm. 1545), nuncjusz papieski na

8 INDEKS OSOBOWY 255 Węgrzech ( ) i w Anglii { ) 29, 76, 77, 81, 108, 112, 158, 159, 161, 168, 169, 171, 172, 174, 177, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 190, 191, 192, 193, 194, 201, 202, 205,237 Busbecq, Ogier Ghiselin de (l ), dyplomata, pisarz 54 Colonna, Romanus Aegidius [Gil es z Rzymu] (zm. 1316), kanonik augustiański, pisarz Commines, Philippe ( ), dyplomata, pisarz 34 Cuspinianus, Johannes [Johan SpeiBheimer] ( ), humanista wiedeński, dyplomata 54, 60, 110, 237 Czetricz, Ulrik, szambelan króla Ludwika ll237, 238 Czibak, Imre (zm. 1534), magnat węgierski, dowódca, biskup 136 Deer, József ( ), historyk 69 Doria, Andrea ( ), admirał, dowódca floty Franciszka l, później Karola V 132 Dózsa ( Szekely), Gyorgy (zm. l S 14), pogranicznik, przywódca wojny chłopskiej Dżanberdi Al-Ghazali, dowódca Mameluków, wszczął bunt w , 94,97 Dżelad-zade (około XVI wieku), wyższy urzędnik osmański, kronikarz 35, 59, 79,91,92,96,97,98, 119,130, 131, 152, 159, 164, 183, 188, 209, 215,217,222,224,228 Ewlija Czelebi ( 1611-? ), podróżnik osmański 152 Fekete, Lajos ( ), historyk, turkolog 36, 87 Fels, Lenart (około l ), dowódca w wojskach Ferdynanda I 141, 147 Ferandus - zob. Ferdynand I l 52 Ferdi (?l S S), kronikarz osmański3s,4s,46,47,48,51,s4,97,98, 132, 152, 159, 165, 171, 185, 186, 213,215,224,228,230 Ferdynand l Habsburg, król Węgier i Czech ( ), cesarz ( ) 17, 18, 62, 71, 78, los, 107, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151,152,173,192,239 Forgach, Ferenc (1530/ ) biskup Vac, historyk 151 Fraknói (Franki), Vilmos ( ), historyk 68, 76, 82, 85, 88, 92, 103, 110, 125, 133, 141, 143, 171, 179, 180, 188, 201,202 Franciszek l, król Francji ( ) 113 Frangepcin (Frankopani), magnaci chorwacko-dalmatyńscy 137, 138, 145,146,147,193,195,199,200 Frangepcin, Ferenc ( ), franciszkański biskup Egeru 118, 123, 139,140,150 Frangepcin, Kristóf (zm. 1527), hrabia Veglii, dowódca 77, 159, 170 Fugger von der Lilie, południowoniemiecka rodzina kupców 111, 112 Gama, Vasco de ( ), odkrywca portugalski 30 Gibbon, Edward ( ), historyk27 Gritti, Lodovico (zm. 1534), dyplomata wenecki, człowiek interesu 122, 134, 135, 136, 137 Gyalókai, Jeno ( ), historyk wojskowości40,41,46,81, 161,177, 205,210,211

9 256 INDEKS OSOBOWY Hajreddin Barbarossa ( ), pirat, admirał osmański, beglerbegi Algieru 117, 133, 135 Hermann, Zsuzsanna (ur ), historyk 35, 73, 76, 82, 87, 94, 111, 112 Horvath, Mihaly ( ), historyk, minister 87, 130, 144, 146, 175, 238 Ibrahim Pasza (zm. 1536), wielki wezyr osmański 39, l 03, 113, 114, 128, 133, 134, 135, 136, 185, 186, 188, 190,215,217,218,236 Inalcik, Halil (ur. 1932), historyk 27, 29,33,34,35,36,37,42,57,88, 103, 113 Innocenty VIII, papież ( ) 28,173!stefan- zob.jan II Zygmunt 152 Istvanffy, Miklós ( ), historyk, poeta 60, 71, 77, 79, 80, 96, 99, 100, 110, 120, 150, 151, 152, 164, 166, 168, 169, 170, 173, 177, 197, 201,214,215,220,221,232 Izabela, królowa Węgier (l S ), córka Zygmunta l Starego, króla Polski 144, 147, 149, 150 Jan I - zob. Zapolya, Jan I 17, 77, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126, 129, 172, 173, 175, 193, 199, 200 Jan II Zygmunt, król Węgier ( l ), książę Siedmiogrodu ( ) 109 Jurisich, Miklós (1490?-1543), szlachcic, dyplomata, dowódca Kószeg ( 1532) 131 Kaldy-Nagy, Gyula (ur. 1927), turkolog 29,36,40,41,42,45,53,87,88,93, 95,99, 103, 11~ 114,117,129,131, 143 Kanizsai, Dorottya (zm. po 1532), żona wojewody Imre Perenyiego, pochowała poległych pod Mohaczem 232 Karlo- zob. Karol V Karol V Habsburg, cesarz (l S ) 35,60,84,92,94,98, 103,104,106, 112, 113, 117, 118, 123, 126, 129, 131, 132, 133, 137, 138, 139, 140, 143,144,145,148,152,180 Karały, Arpad ( ), historyk 140, 141 Katib Mehmed Zaim (1532-?), historyk osmański Katzianer, Johann (zm. l 539), dowódca w wojskach Ferdynanda! 122, l-h KernaJ Paszazad e (ur. 1483), kronikarz osmański, po l 526 szejchulislam 35, 170 Koczu Beg (około początku XVI wieku), osmański polityk, kronikarz 44, 45,66 Korwin, Maciej l, król Węgier ( ) 17,28,57,69,92 Kasary, Damokos (ur. 1913), historyk 14, 86, 87, 88, 91, 92, 93, 94, 106, 107,108 Kubinyi, Andras (ur. 1929), historyk 14,67,69,71,74,86,88,92,94, 10~. 108 Kutuzow, Michaił Uarionowicz ( ), generał rosyjski 96 Łaski, Hieronim Jarosław ( ), polski magnat, dyplomata króla Jana i Ferdynanda I 116, , 148, 166,205,225 Leon X, papież ( ) 105 Ludwik II Jagiellończyk, król Węgier i Czech ( ) 17, , 77, 85,96, 104,116,172,178, 1~9 Lukinich, Imre ( ), historyk 141, 144 Luter, Marcin ( ) l OS Lutfi, szwagier sułtana Sulejmana, wielki wezyr (l ), historyk 44, 51,159,186,206,213,215,216,220, 224,228

10 Ma(edóniai, Uszló [Władysław z Ma (edonii] (1480?-1536), biskup, dyplomata SS, 58 Maóej l- zob. Korwin, Maciej 117, 28, 57,67,69,70,78,79,81,89,92, 106 Magelhaes-Godinho, Vitorino B. de ( ll), historyk gospodarczy 29,30 Maksymilian I Habsburg, cesarz ( ) Maria Habsburg, królowa Węgier i Czech ( ), namiestnik Niderlandów (l ) 233, 238 Marsigli, Luigi Ferdinando, hrabia ( ), naukowiec, żołnierz 42, 43, 161 Martinuzzi- zob. Utiesenović,Jerzy Matuz, József (ur. 1927), historyk 36, 86,88,94 Maylad, 1stvan ( ), wojewoda Siedmiogrodu, hetman , 149 ' ' Mehmed II Zdobywca, sułtan asrnań M ski (1451-~581) 28, 29,57 ontecuccoli, Raimondo ( ) generał ał k ' ' p!s o WOJS owości M~;d II, sułtan osmański ( 1421:1457) ~~tafa, wezyr w latach l asdy, Tarnas (1498?-1562). woda węgierski 122 ' WOJe- Napoleon 1 B cesan fran~~a.t,arte ( ), Nesri (, 96, 166. zm. około ) I kronikarz osmański ' poeta Paweł lii.. 65 P.,papiez(I ) 135 eczewi Ibrahim ( ~onikarz 215, 22~kolo ), Perenyi Imr. ' e, WOJew d ( 90,232 o a ) Pereny P' I, eter ( da Siedmiollrod 54.8)' wojewo- Świ er u, strazruk K ętego Stefana 120 orony '121, 148, 188 INDEKS ososowy 257 Petrovics, Peter ( 148S? -1SS7), magnat, dowódca 146 Piri Mehmed (około 1S20-1S25), wielki wezyr 98, 99 Piri Reis (I460?-1SS4?), kartograf osmański, dowódca floty 29 Radić, Bosić (około XV1 wiek), magnat serbski 236 Raskay, Gaspar (łub Gabor) (l ), dowódca kawalerii w bitwie pod Mohaczem, komes komitatu Nógrad po 1S26 119, 219, 220, 222, 224 Revay, Ferenc (około XVI wiek), vicepalatyn, archiwariusz 147, 150 Roggendorf, Wilhelm von (około XVI wiek), dowódca w wojskach Ferdynandal149, 1SO, 1S2 Rustan, wezyr, zięć Sulejmana Ry~aut, Paul sir ( )' pisarz l podróżnik 42, 43,44 Sałamon, Ferenc (182S-1892) hist - ryk 83, 239 ' o Salm, Nicholas (około 14S9) d, d., owo ca, w WOJskach Ferdynanda I 77 Sarffy, Ferenc, kapitan Gyór ( )237,238 - ' rus zm. 1526) b Sarkany Amb ( ban Belgradu 169, 192 ' aron, Sead-Eddin (około ls ) ~toryk 28, SS, 6S, ' uczony, hi- Selim I Groźn ł YJ;u tan osmański ,98, 1,14',33,3S,S7,90,91,93, s ma_n Czawusz (około XVI. m.karz osmański 49 WJ.ek), kro- SuleJman W. spaniały łt (l ) 14 ' su an osmański 43, 44, 45, 47 sa 1Z118, 36, 39, 42 86, , ',53, , ' ' ' ' 98,99, ',94,95,96 97, 111, 112, i 13 i 103, ws, 109, i w' 119, uo, 121, 1~i' ns, 117, us' ' ' 124, 12S, 127, l

11 258 INDEKS OSOBOWY 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 142, 143, 144, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 159, 160, 164, 165, 168, 169, 174, 177, 179, 183, 186, 193, 202, 215, 216, 218, 220, 221, 224, 225, 227, 228, 230, 231,232,233,235,236,239,240 Szalahazi, Tarnas (około XVI wiek), kanclerz, biskup 125 Szalanczy, Janos (około ), magnat, dyplomata 174, 175 Szalay, Laszló ( ), historyk, poeta 69, 77, 82, 103, 106, 109, 110, 114, 115, 116, 121, 122, 123, 125, 127, 131, 133, 134, 135, 137, 141, 146,148,149,159 Szakily, Ferenc (ur. 1942), historyk 14, 19, 62, 69, 77, 78, 83, 86, 88, 102, 114, 135, 172 Szapolyai, Janos - zob. Zapolya, Jan I 15,173,191 Szekfu, Gyula ( SS), historyk, pisarz 82, 83, 84, 109, 110, 122, 123, 141,147,154 Szeremi, Gyorgy (1490? -1548?), kapelan królewski, historyk 29, 47, 77, 119, 121, ISO, 233 Szerencses, Imre (około XVI wiek), finansista królewski, skarbnik 111, 112 Thurzó, Elek ( 1490? ), urzędnik królewski, skarbnik 73 Thury, József ( ), turkolog 29,35,39,44,45,46,47,48,49,51, S2,53,S4,55,59,6S,66, 79,87,91, 96, 97, 98, 99, 101, 113, 113, 119, 120, 130, 131, 132, 151, 164, 165, 170, 183, 188, 190, 193, 202, 206, 207, 211, 213, 215, 224, 230, 231, 233, 235, 236, 239 Tomori, Pil (1475?-1526), arcybiskup Kalocsy, dowódca naczelny armii węgierskiej pod Mohaczem. 48, 50, 51, 53, 81, 108, 160, 164, 168, 170, 172, 177, 178, 179, 188, 190, 193, 194, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 203, 209, 210, 213, 214, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 225, 227, 228, 231,239 Tarok, Balint (zm. 1551), magnat, żołnierz 146, l s o Torok, Pil ( ), historyk 28, 60, 71, 76, 77, 81, 92, 93, 100, 103, 106,110,114,125,131 Turenne, Henri de la Tour dj\uverge ( ), marszałek Francji, pisał o sprawach wojskowych 41 Utieśenović, Jerzy [Jerzy Martinuzzi, brat Jerzy], ( ), kardynał, biskup Wielkiego Waradynu, dyplomata i doradca króla Jana I, 117, 138, Virday, Pil ( ), arcybiskup Ostrzyhomial20,125,202 Verancsics, Antał ( ), kardynał, arcybiskup Ostrzyhomia, historyk 91, 92, 116, 130, 137, 138 Vingirti, Horvath Gaspir, zarządca królewski Ludwika II, zwolennik Ferdynandai173,174,175 Werbóczy, Istvan ( ), prawnik, wojewoda 68, 112, 125, 134, 146,191 Wese, arcybiskup Lundu, dyplomata/ daty życia /urzędowania nieznane 138 Władysław I, król Polski jako Władysława III Warneńczyk ( ), król Węgier ( ) 34, 90 Władysław II Jagiellończyk król Czech ( ) i Węgier ( ) 90,121 Zygmunt Luksemburski, król Węgier ( ), cesarz ( ) 73, 109 Zygmunt I Stary, król Polski ( ) 101, 104, 109, 146, 174, 178, 180,185