Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Dobre praktyki

Transkrypt

1 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Dobre praktyki

2

3 Andrzej Juros, Arkadiusz Biały Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Dobre praktyki Lublin 2011

4 Publikacja została wydana w wyniku realizacji projektu: Lubelski Staw w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2010, współfinansowanego ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej nr PO FIO / Umowa NR 456_II/10 by Lubelska Spółdzielnia Socjalna Koziołek, Lublin 2011 ISBN Publikacja dystrybuowana jest bezpłatnie Projekt realizowany przez Lubelską Spółdzielnią Socjalną Koziołek w partnerstwie z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie w Lublinie

5 Spis treści Wykaz skrótów... 8 Wprowadzenie I. Partnerstwa lokalne szansą zrównoważonego rozwoju lokalnego I.1. Definicja przedsiębiorstwa społecznego I.2. Istota i rodzaje partnerstw II. Metodologia badań II.1. Cel badań, pytania badawcze II.2. Trzy kierunki badań nad przedsiębiorczością społeczną według Jamesa E. Austina II.3. Case study II.4. Opis zastosowanych narzędzi badawczych II.4.1. Narzędzie: Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Dobre praktyki II.4.2. Karta Oceny Usytuowania PES w Obszarze Ekonomii Społecznej II.4.3. Test Przymiotnikowy ACL III. Charakterystyka próby badawczej III.1. Przedsiębiorstwo społeczne Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem III.2. Partnerstwa na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na obszarach wiejskich i miejsko-wiejskich (Lokalna Grupa Działania Leśny Krąg ) III.3. Idea osiedlowych spółdzielni socjalnych III.4. Przedsiębiorczość społeczna osób niepełnosprawnych na przykładzie Zakładów Aktywności zawodowej III.4.1. Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej w Łęcznej

6 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej III.4.2. Zakład Aktywności Zawodowej w Lublinie III.5. Przedsiębiorczość społeczna na przykładzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością III.6. Przedsiębiorczość społeczna na przykładzie Spółdzielni Socjalnej Usługowo-Handlowo-Produkcyjnej w Byczynie IV. Charakterystyka przedsiębiorców społecznych IV.1. Cechy skutecznego przedsiębiorcy społecznego IV.2. Profil przedsiębiorczy społecznego uzyskany na podstawie wyników badań V. Współpraca PES z otoczeniem na poziomie lokalnym V.1. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem V.2. Lokalna Grupa Działania Leśny Krąg V.3. Osiedlowa Spółdzielnia Socjalna Pokolenie V.4. Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej w Łęcznej V.5. Zakład Aktywności Zawodowej w Lublinie V.6. Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne Sp. z o.o V.7. Spółdzielnia Socjalna Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie VI. Otoczenie przedsiębiorstw ekonomii społecznej VI.1. Liczba relacji PES z sektorem administracji publicznej VI.2. Relacje PES z innymi podmiotami w społeczności lokalnej VII. Wnioski i rekomendacje Zakończenie Bibliografia Netografia Spis ilustracji, tabel i wykresów

7 Spis treści Aneks Narzędzie do badania dobrych praktyk: Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Dobre praktyki Karta Oceny Usytuowania PES w Obszarze Ekonomii Społecznej

8 Wykaz skrótów BPS CIS CRZL CSR EFS ES FLZB GOPS KIS KRS LGD LOM LPnRzRES LPPS LSS Koziołek MOPR MOPS MPiPS MUP NGO OPS OSS Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne Sp. z o.o. Centrum integracji społecznej Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. corporate social responsibility) Europejski Fundusz Społeczny Ekonomia społeczna Fundacja Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej Gminny ośrodek pomocy społecznej Klub integracji społecznej Krajowy Rejestr Sądowy Lokalna grupa działania Lubelski Obszar Metropolitalny Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Ekonomii Społecznej Lubelskie Partnerstwo Publiczno-Społeczne Lubelska Spółdzielnia Socjalna Koziołek Miejski ośrodek pomocy rodzinie Miejski ośrodek pomocy społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Miejski urząd pracy Organizacja pozarządowa (skrót od ang. nongovernmental organization) Ośrodek pomocy społecznej Osiedlowa spółdzielnia socjalna lub 8

9 Wykaz skrótów OWES OWSS PCPR PES PFRON PKB PO FIO PO KL PPWOW PROW PS PSB PUP REGON ROPS ŚDS TBS UDPPiW UW WTZ WUP www ZAZ Osiedlowe spółdzielnie socjalne Ośrodek wsparcia ekonomii społecznej Ośrodek wsparcia spółdzielczości socjalnej Powiatowe centrum pomocy rodzinie Podmiot/przedsiębiorstwo ekonomii społecznej Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Produkt krajowy brutto Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Program Operacyjny Kapitał Ludzki Poakcesyjny Program Wsparcia Obszarów Wiejskich Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Przedsiębiorstwo społeczne Przedsiębiorczość społeczna biznesu Powiatowy urząd pracy Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej Regionalny ośrodek polityki społecznej Środowiskowy dom samopomocy Towarzystwo budownictwa społecznego Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie Urząd wojewódzki Warsztaty terapii zajęciowej Wojewódzki urząd pracy Wskaźnik współpracy wielosektorowej Zakład aktywności zawodowej 9

10 Wprowadzenie Każdy człowiek przychodzi na świat w pełni wyposażony w umiejętność nie tylko dbania o własne sprawy, ale i przyczyniania się do pomyślności całego świata. Niektórym dane są szanse wykorzystania swojego potencjału, ale wielu innych nigdy nie ma szans na ujawnienie cudownych talentów, z jakimi się urodzili. Umierają nie wykorzystawszy tych talentów, a świat zostaje pozbawiony tego co mogliby wnieść 1. Muhammad Yunus Oddajemy do rąk Czytelników niniejsze opracowanie przygotowane w ramach projektu Lubelski Staw zrealizowanego w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2010, Priorytet IV Rozwój Przedsiębiorczości Społecznej współfinasowanego ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Celem projektu była promocja ekonomii społecznej w środowisku lokalnym, wspieranie rozwoju polskiego modelu ekonomii społecznej, zwiększenie zaangażowania spółdzielni socjalnej na rzecz usług społecznych w zakresie integracji i aktywizacji społecznej, a także zwiększenie potencjału spółdzielni socjalnej. Skąd wzięła się nazwa Lubelski Staw i co ona oznacza? Otóż Lubelska Spółdzielnia Socjalna Koziołek wyszła z założenia, że rozwój ekonomii społecznej w Lublinie, a tym samym przedsiębiorstw społecznych uzależniony jest w dużej mierze od dobrej współpracy przedsiębiorstw społecznych z podmiotami sektora publicznego, biznesowego i pozarządowego jednym słowem od dobrze zagospodarowanego i właściwie zarządzanego stawu. Politykę społeczną, gospodarczą i inne polityki szczegółowe w środowisku lokalnym regionalnym lub w kraju można bowiem porównać do gospodarowania stawem (A). Dobrze i komplementarnie realizowane polityki szczegółowe są w stanie dostarczyć obywatelom usługi i dobra podnoszące ich jakość życia. Programowane działania w politykach szczegółowych powinny zmierzać w kierunku wyposażenia mieszkańców wspólnot lokalnych, a zwłaszcza osoby znajdujące się w trudnym położeniu (B) w odpowiednie narzędzia (C), umożliwiające im podnoszenie jakości życia w zamieszkiwanej społeczności lokalnej 1 M. Yunus, Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, tłum. Z. Wiankowska- Ładyka, Wydawnictwo ConCorda Sp. z o.o., Warszawa 2011, s

11 Wprowadzenie (m.in. samorządność i partycypacja społeczna), a także pozwalające przezwyciężyć pojawiające się problemy i zaspokoić podstawowe potrzeby (D) w postaci świadczonych usług, dóbr materialnych lub środków finansowych (zob. rysunek 1) 2. Rysunek 1. Staw i wędka zamiast ryby Źródło: Opracowanie własne A Staw to występujące na danym terenie uwarunkowania społecznogospodarcze, demograficzne, historyczne, kulturalne, prawne, finansowe itp., określona polityka rozwoju regionu, jak i polityki szczegółowe (np. polityka rodzinna, społeczna, zatrudnieniowa, mieszkalna itp.) realizowana głównie przez lokalne instytucje publiczne, organizacje społeczne. B Rybak to każdy mieszkaniec wspólnoty lokalnej (w znaczeniu szerokim) lub beneficjent pomocy społecznej, wymagający wsparcia (w znaczeniu węższym). C Wędka to zdolności, zdobyte wykształcenie, kwalifikacje, umiejętności itp. rybaka (mieszkańca społeczności lokalnej, beneficjenta pomocy społecznej). D Ryba to środki finansowe, dobra materialne lub w postaci świadczonych usług. Prawidłowy rozwój lokalny tworzenie nowych miejsc pracy, prowadzenie działań prewencyjnych, ochraniających obywateli przed wykluczeniem społecznym w dużym stopniu zależy od tego na ile te polityki szczegółowe będą 2 Zob. A. Juros, A. Biały, Lepsze jutro. Diagnoza sytuacji osób opuszczających rodziny zastępcze i placówki opiekuńczo-wychowawcze na Lubelszczyźnie, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej Regionalny Ośrodek w Lublinie, Lublin 2010, s

12 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej realizowane spójnie i komplementarnie oraz na ile społeczność lokalna będzie się w nie włączała. Środowiska lokalne czy regionalne (A) charakteryzują się specyficznymi dla nich uwarunkowaniami społeczno-gospodarczymi, demograficznymi, historycznymi, kulturalnymi itp., które mogą mieć istotny wpływ na jakość życia, przyjmowane postawy, zachowania itp. osób, grup i instytucji, czy organizacji, na danym terenie. Ponieważ projekt zakładał realizację kompleksowych działań skierowanych do osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem z terenu Lublina, dlatego nosił nazwę Lubelski Staw. Należy zaznaczyć, iż dotychczasowy potencjał ekonomii społecznej w Lublinie nadal wymaga rozpropagowania i zintegrowania. W tej mierze ogromną rolę mogą odegrać zarówno aktualne formy wspierania ekonomii społecznej (m.in. OWES-y, OWSS-y, CIS-y, KIS-y, ZAZ-y), przeszkolone kadry publicznych służb zatrudnienia i pomocy społecznej, jak również liderzy, pracownicy oraz wolontariusze trzeciego sektora. Inicjatywy z zakresu ekonomii społecznej nie będą się mogły jednak rozwijać bez partnerstwa międzysektorowego, które jest kluczowym elementem w rozwoju zarówno społeczeństwa obywatelskiego, jak i przedsiębiorczości społecznej. W 2009 roku LSS Koziołek wyszła z propozycją zbudowania partnerstwa, którego celem byłoby wspieranie podmiotów ekonomii społecznej oraz inicjatyw związanych z przedsiębiorczością społeczną na terenie Dzielnicy Bronowice. Przeprowadzono wówczas szereg rozmów, podczas których zdecydowano, że takie partnerstwo powinno obejmować swoim zasięgiem obszar całego miasta Lublina. Powołane na początku 2010 roku Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Ekonomii Społecznej ustaliło jednak, iż będzie dążyło do rozwoju sektora ekonomii społecznej nie tylko na terenie Lublina, lecz także na Lubelskim Obszarze Metropolitalnym (LOM) 3, a nawet w całym regionie (z uwagi na wysoki potencjał członków Partnerstwa i know how, którym Partnerstwo może dzielić się z innymi podobnymi strukturami w regionie). Nie stanie się to jednak w ciągu jednego roku, czy kadencji samorządowej, bądź parlamentarnej to długoletni i długofalowy proces wymagający zaangażowania wielu instytucji z różnych sektorów, a także mieszkańców regionu. Niniejsze opracowanie składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy wprowadza w problematykę partnerstw (definicja, rodzaje partnerstw, funkcje itp.) i ich znaczenie dla rozwijania w środowisku lokalnym inicjatyw z zakresu przedsiębiorczości społecznej. W rozdziale tym podajemy również definicję przedsiębiorczości społecznej według Muhammada Yunusa i Jamesa Austina. W rozdziale drugim omówiona została metodologia badań sformu- 3 Por. A. Biały, Lubelskie Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Ekonomii Społecznej, LOS Czasopismo Samopomocy Społecznej 2011, nr 93, s

13 Wprowadzenie łowano cel badań, pytania badawcze, scharakteryzowano narzędzia badawcze i sposób przeprowadzenia badań. Rozdział trzeci poświęcono na charakterystykę próby badawczej. Ogólny opis profilu przedsiębiorcy społecznego zawarto w rozdziale czwartym. Z kolei relacje badanych z otoczeniem będą przedmiotem rozdziału piątego i szóstego. W ostatnim rozdziale przedstawiono najistotniejsze wnioski i rekomendacje. Dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki. Podziękowanie za współpracę kierujemy przede wszystkim w stronę liderów przedsiębiorstw społecznych oraz partnerstw, którzy pomimo wielu obowiązków zgodzili się poświęcić swój cenny czas na udział w badaniu. Dzięki ich wyczerpującym odpowiedziom można było sformułować wiele istotnych wniosków i rekomendacji. 13

14 I. Partnerstwa lokalne szansą zrównoważonego rozwoju lokalnego Podejmując rozważania nad problematyką partnerstw i stopnia ich wykorzystywania przez przedsiębiorstwa społeczne warto na wstępie uporządkować kwestie definicyjne związane z kluczowymi dla naszych rozważań pojęciami: przedsiębiorstwa społecznego i partnerstwa I.1. Definicja przedsiębiorstwa społecznego W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji przedsiębiorstwa społecznego. Nie sposób je wszystkie przytoczyć w tym miejscu. Naszą uwagę skupimy jedynie na koncepcjach wybranych autorów. Pojęcie przedsiębiorstwa społecznego składa się z dwóch członówatrybutów: przedsiębiorczość i społeczność. Pierwszy człon wskazuje na organizację prowadzącą działalność gospodarczą. Przedsiębiorczość we właściwym tego słowa znaczeniu powinna opierać się na innowacyjności i efektywności. Przedsiębiorczość wiąże się ponadto z ponoszeniem ryzyka gospodarczego i ekonomiczną weryfikacją rezultatów tej działalności. Bez tych cech działalność nie będzie przejawem przedsiębiorczości, a podmiot trudno będzie nazwać przedsiębiorstwem. Ważnym elementem terminu przedsiębiorstwo społeczne jest również jego drugi człon-atrybut społeczne, wskazujący na podstawowe zasoby, które wykorzystuje przedsiębiorstwo oraz na misję. W przypadku zasobów przedsiębiorstwo społeczne bazuje przede wszystkim na kapitale społecznym ukształtowanym w ramach danej społeczności lokalnej. Z kolei w odniesieniu do misji ważne jest to, że działanie przedsiębiorstwa ukierunkowane jest na integrację społeczną w danym środowisku lokalnym, zaś głównym celem jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez aktywizację zawodową 4. Interesującą propozycję definicji przedsiębiorstwa społecznego przedstawia Muhammad Yunus, Wyróżnia on dwa rodzaje przedsiębiorstw: tradycyj- 4 Por. J. Hausner, N. Laurisz, Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne. Konceptualizacja, w: Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, red. J. Hausner, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2008, s

15 I. Partnerstwa lokalne szansą zrównoważonego rozwoju lokalnego ne przedsiębiorstwa nastawione na realizację osobistych korzyści, drugie natomiast zajmują się wspieraniem innych osób. W przedsiębiorstwach pierwszego rodzaju celem jest maksymalizacja zysków dla ich właścicieli. W tego typu podmiotach osiąganie zysków często stawiane jest wyżej niż dobro pracowników pracujących w przedsiębiorstwie, mieszkańców czy środowiska naturalnego. Przedsiębiorstwa opierające się na bezinteresownej stronie ludzkiej natury M. Yunus nazywa przedsiębiorstwem społecznym 5. Celem działalności przedsiębiorstw społecznych jest przede wszystkim pomaganie innym osobom bez uzyskiwania jakiejkolwiek korzyści finansowej dla siebie. Nie mniej jednak przedsiębiorstwo to musi być na tyle samowystarczalne, aby mogło się utrzymać na rynku. Powinno ono wytwarzać przychód wystarczający na pokrycie własnych kosztów. Wytwarzana przez przedsiębiorstwo społeczne nadwyżka ekonomiczna jest natomiast inwestowana w jego rozwój, a część zachowuje się jako rezerwę na wypadek nieprzewidzianych sytuacji 6. Yunus wyróżnia dwa rodzaje przedsiębiorstwa społecznego: przedsiębiorstwo społeczne typu I, będące spółką, które nie przynosi ani strat, ani dywidendy. Jest to podmiot, który swoją uwagę skupia przede wszystkim na rozwiązywaniu jakiegoś problemu społecznego. Przedsiębiorstwo jest własnością inwestorów, którzy reinwestują wszystkie zyski w rozwój i doskonalenie przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwem społecznym typu II są spółki nastawione na zysk, której właścicielem są ubodzy. Są oni albo bezpośrednimi właścicielami przedsiębiorstwa, albo za pośrednictwem funduszu powierniczego działającego na rzecz określonej kwestii społecznej. Tego typu przedsiębiorstwo społeczne niejako z definicji pomaga rozwiązywać problem społeczny, ponieważ uzyskiwane zyski przepływają do osób wykluczonych, łagodząc ubóstwo 7. Muhammad Yunus i Hans Reitz 8 sformułowali siedem zasad przedsiębiorstwa społecznego, które w szczególny sposób odnoszą się do przedsiębiorstw społecznych typu I: 1. Celem przedsiębiorstwa społecznego jest niwelowanie ubóstwa albo przezwyciężanie jednego lub większej liczby problemów (np. związanych z oświatą, opieką zdrowotną, dostępem do technologii, zanieczyszczeniem środowiska) zagrażających ludziom i społeczeństwu, a nie maksymalizowanie zysków. 5 Por. M. Yunus, Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, tłum. Z. Wiankowska- Ładyka, Wydawnictwo ConCorda Sp. z o.o., Warszawa 2011, s Por. tamże, s Por. tamże, s Dyrektor Grameen Creative Lab GCL (Kreatywnego Laboratorium Grameen) w Wiesbaden w Niemczech. 15

16 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej 2. Przedsiębiorstwo zobowiązane jest do osiągnięcia stanu zrównoważonej samowystarczalności finansowej i ekonomicznej. 3. Inwestorzy mogą liczyć jedynie na zwrot tej sumy, jaką pierwotnie zainwestowali. Poza zwrotem tej sumy nie wypłaca się im żadnej dywidendy. 4. Po zwrocie zainwestowanych środków zysk osiągnięty z ich zainwestowania zostaje w przedsiębiorstwie i jest przeznaczany na jego dalszy rozwój i doskonalenie. 5. Przedsiębiorstwu społecznemu nie są obce kwestie środowiska naturalnego. 6. Pracownicy przedsiębiorstwa społecznego otrzymują wynagrodzenie w takiej wysokości jakie obowiązuje na rynku, a także pracują w warunkach lepszych niż standardowe. 7. W dobrze prosperującym przedsiębiorstwie społecznym praca podejmowana jest z pasją oraz przynosi satysfakcję i radość ich pracownikom Warto przywołać również Jamesa E. Austina, który definiuje przedsiębiorczość społeczną jako działalność innowacyjną, kreującą wartości społeczne, która może występować wewnątrz lub w poprzek sektorów non-profit, biznesu i publicznego 9. Definicja przedsiębiorczości społecznej w ujęciu Austina zawiera trzy kluczowe elementy: innowacyjność, tworzenie wartości społecznych oraz miejsce (usytuowanie). Przedsiębiorczość jest działalnością innowacyjną. Oznacza to, że jest procesem twórczym, którego celem jest wykorzystanie istniejących możliwości do kreowania czegoś nowego. Natomiast wytwarzanie wartości społecznych jest tym elementem, który wyróżnia przedsiębiorczość społeczną od przedsiębiorczości komercyjnej. Zdaniem Austina zarówno przedsiębiorczość społeczna, jak i komercyjna są społecznie użyteczne, ale tworzenie wartości społecznych jest centralnym czynnikiem sprawczym i siłą przypisywaną jedynie przedsiębiorczości społecznej. Trzecią właściwością przedsiębiorczości społecznej jest jej szczególne miejsce w przestrzeni publicznej. Przedsiębiorczość społeczna przekracza granice sektorów. Może występować we wszystkich sektorach, jak również w relacjach międzysektorowej współpracy. 9 J. E. Austin, Trzy kierunki badań nad przedsiębiorczością społeczną, w: Przedsiębiorczość społeczna, red. J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, tłum. K. Dzięciołowicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa 2010, s

17 I. Partnerstwa lokalne szansą zrównoważonego rozwoju lokalnego I.2. Istota i rodzaje partnerstw Szeroko pojmowany rozwój lokalny wymaga zaangażowania wielu partnerów. Samorząd lokalny nie jest bowiem w stanie samodzielnie planować i wdrażać programu rozwoju, który ze swej natury ma złożony charakter. Do jego realizacji potrzebna jest wielostronna kooperacja, łączenie wiedzy oraz doświadczeń znajdujących się w różnych grupach społecznych i instytucjach. Dobrze prosperujące partnerstwo zakłada koordynację działań oraz zaangażowanie niemal wszystkich ważniejszych aktorów wpływających na rozwój lokalny, tj. władze samorządowe, organizacje społeczne, instytucje publiczne, placówki oświatowe, zdrowia, przedsiębiorców itp., a nawet mieszkańców społeczności lokalnej 10. Istota partnerstwa polega na podejmowaniu skonsolidowanych działań przez instytucje, organizacje i osoby z różnych środowisk i sektorów. Wymaga ono podejmowania wspólnych decyzji, działań, odpowiedzialności i wkładu każdego z partnerów. Współpraca w ramach partnerstwa obejmuje wszystkie aspekty życia społecznego i gospodarczego, począwszy od polityki zatrudnienia i rynku pracy przez pomoc społeczną, edukację i na szeroko rozumianej przedsiębiorczości kończąc. Jeśli współpraca partnerska jest prawidłowo realizowana i rozumiana przez wszystkich partnerów z czasem może przyczynić się do osiągnięcia efektu synergii. Partnerstwo będzie mogło wówczas realizować kilka projektów wzajemnie się uzupełniających w danym obszarze problemowym 11. Andrzej Zybała, za Mikiem Geddesem, wyróżnia cztery główne cechy partnerstwa lokalnego 12 : 1) istnienie formalnej struktury organizacyjnej, której celem jest tworzenie i wdrażanie programów lub polityk publicznych; 2) współpracujące ze sobą grupy społeczne o rożnych interesach; 3) istnienie wspólnie wypracowanych harmonogramów i wielowymiarowych planów działań; 10 Por. A. Sobolewski, Partnerstwo dla rozwoju, w: Partnerstwo społeczne model rozwoju Polski, red. W. Misztal, A. Zybała, Centrum Partnerstwa Społecznego DIALOG, Warszawa 2008, s Por. T. Kozłowski, Partnerskie pryncypia, w: Partnerstwo społeczne model rozwoju Polski, red. W. Misztal, A. Zybała, Centrum Partnerstwa Społecznego DIALOG, Warszawa 2008, s Por. A. Zybała, Siła partnerstwa. Jak partnerstwa społeczne pomagają lokalnym środowiskom pokonywać problemy i sprostać wyzwaniom przyszłości, Centrum Partnerstwa Społecznego DIALOG, Warszawa 2007, s

18 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej 4) przedsięwzięcia ukierunkowane m.in. na: walkę z bezrobociem, biedą i wykluczeniem społecznym oraz promocja idei spójności. Zybała dodaje jeszcze jedną istotną cechę: 5) inicjowanie lub wspieranie działań prorozwojowych: promocja przedsiębiorczości, tworzenie nowych firm, przedsiębiorstw społecznych itp. Tomasz Schimanek wyróżnia trzy podstawowe modele zarządzania partnerstwem 13 : 1) Model scentralizowany, który ma najmniej cech partnerskich. W modelu tym partnerzy podejmują decyzję o przekazaniu zarządzania projektem partnerskim lub partnerstwem jednemu z parterów, oni zaś sami ograniczają swoją rolę do pełnienia funkcji wykonawczych. Model ten pozwala na realizację działań partnerskich w sposób szybki i efektywny. 2) Model zdecentralizowany-liniowy partnerzy dzielą się obowiązkami (np. w projekcie) i każdy jest odpowiedzialny za swoją część zadania, którym indywidualnie zarządza. Model ten opiera się przede wszystkim na wymianie informacji i doświadczeń pomiędzy partnerami i koordynacji autonomicznych działań. Sprzyja budowaniu i wzmacnianiu silnej tożsamości i poczucia odpowiedzialności partnerów za realizowane przez siebie działanie. Daje znaczną swobodę i elastyczność, ale zwiększa ryzyko atomizacji partnerów i zaniku relacji pomiędzy członkami partnerstwa 3) Model wspólny-parasolowy jest najbardziej partnerski model. Każdy z partnerów jest odpowiedzialny za realizację swojej części zadania, ale też każdy z nich, wspólnie z innymi partnerami, zarządza partnerstwem. Stwarza to szansę na angażowanie się i współodpowiedzialność za partnerstwo wszystkich jego członków, ale może powodować wydłużanie się czasu podejmowania decyzji. 13 Por. T. Schimanek, E jak EQUAL. P jak Partnerstwo, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s

19 I. Partnerstwa lokalne szansą zrównoważonego rozwoju lokalnego Rysunek 2. Modele zarządzania partnerstwem 1) Scentralizowany 2) Zdecentralizowany-liniowy 3) Wspólny-parasolowy Źródło: T. Schimanek, E jak EQUAL. P jak Partnerstwo, s. 21. Wybór określonego modelu powinien opierać się na wspólnej decyzji partnerów, co do sposobu zarządzania partnerstwem oraz winien wynikać ze specyfiki podejmowanych działań, jak i stopnia przygotowania partnerów do ich wspólnej realizacji. W praktyce można zastosować mieszany wariant zarządzania partnerstwem, wykorzystujący elementy różnych modeli. Przykładowo zarządzanie w partnerstwie uwzględnia z jednej strony wysoki stopień autonomii partnerów charakterystyczny dla modelu liniowego, ale partnerzy mogą podjąć decyzję o przekazaniu mandatu do pełnienia istotnych funkcji w partnerstwie jednemu partnerowi (model scentralizowany) 14. W Polsce funkcjonuje wiele partnerstw, ale tylko nieliczne są trwałe i ugruntowane w środowisku lokalnym. Nie są to bowiem partnerstwa lokalne 14 Por. Tamże. 19

20 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej inicjowane z myślą o działalności w konkretnej społeczności lokalnej. Większość to struktury projektowe zawiązywane na czas realizacji projektów dofinansowanych najczęściej z funduszy unijnych. Tego typu partnerstwa najczęściej kończą się po zrealizowaniu wspólnego przedsięwzięcia 15. Należy dodać, że o ile założenia teoretyczne na temat partnerstw i korzyści jakie można osiągnąć dzięki nim są zachęcające, to w praktyce nie jest to takie proste. Doświadczenia struktur powstałych w krajach zachodnich pokazują, że stworzenie stabilnego i skutecznego partnerstwa oraz osiągnięcie widocznych efektów w sferze integracji społecznej i zawodowej wymaga co najmniej 10 lat 16. Warto jednak podjąć się budowania partnerstwa na lokalnym terenie. W literaturze przedmiotu zwraca się bowiem uwagę m.in. na takie korzyści płynące z zawiązywania tego typu struktur, jak 17 : - wyzwalanie aktywności mieszkańców społeczności lokalnej; - łączenie i uzupełnianie się potencjałów, zasobów, wiedzy i umiejętności partnerów oraz wykorzystanie ich do realizacji wspólnych, zintegrowanych celów. Współpraca daje szansę na optymalne wykorzystanie posiadanych zasobów; - poprawa skuteczności i efektywności wspólnie realizowanych działań poprzez unikanie powielania ich; - partnerstwa stanowią forum generowania i realizacji innowacyjnych pomysłów. Mogą być źródłem kreowania nowych rozwiązań wyzwalanych w wyniku budowania nieformalnych sieci powiązań; - partnerstwa wzmacniają więzi pomiędzy administracją samorządową i organizacjami społecznymi 15 Por. A. Zybała, Siła partnerstwa. Jak partnerstwa społeczne pomagają lokalnym środowiskom pokonywać problemy i sprostać wyzwaniom przyszłości, s. 14, 124; T. Schimanek, E jak EQUAL. P jak Partnerstwo, s Por. T. Kozłowski, Partnerskie pryncypia, s Por. T. Schimanek, E jak EQUAL. P jak Partnerstwo, s

21 II. Metodologia badań W rozdziale tym zaprezentowane zostaną założenia istotne dla podjętego problemu badawczego oraz pytania badawcze. Opisano tu również zastosowane narzędzia badawcze oraz sposób organizacji i przeprowadzenia badań empirycznych. II.1. Cel badań, pytania badawcze Celem przeprowadzonych badań była próba ustalenia kim jest lider skutecznego przedsiębiorstwa społecznego, a także w jakich relacjach partnerskich (otoczeniu) PES mogą efektywnie funkcjonować. Pytanie główne (za James Austin): Jaki jest wpływ otoczenia na kształt procesu przedsiębiorczego i w jaki sposób może ono wspierać lub hamować rozpoznawanie i wykorzystywanie istniejących możliwości? Pytania szczegółowe: 1. Jak PES/Partnerstwu udało się do tej pory przetrwać? Czyja to zasługa? Lidera? Czy jest to wynik uzgodnień partnerskich na lokalnym terenie? Przychylność społeczności/ władzy lokalnej? Efekt zakorzenienia Partnerstwa/ PES w społeczności lokalnej? Funduszy krajowych/ zagranicznych? 2. Czy Partnerstwo jest potrzebne dla funkcjonowania PES i w jakim zakresie? Zdecydowana większość PES-ów powstała jako efekt działań kilku partnerów. Często PES jest wynikiem wieloletniej współpracy (niekiedy owocnej) z kluczowymi dla społeczności lokalnej partnerami (samorząd lokalny, lokalne podmioty gospodarcze i pozarządowe). 21

22 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej II.2. Trzy kierunki badań nad przedsiębiorczością społeczną według Jamesa E. Austina James Austin wychodzi z założenia, że zagadnienie przedsiębiorczości społecznej jest nową dziedziną naukową, która jeśli chce zyskać intelektualną wiarygodność wymaga wnikliwych analiz. Austin proponuje trzy kierunki badań nad przedsiębiorczością społeczną: 1) Porównawczy, w którym przedsiębiorczość społeczna jest badana poprzez analizę pięciu wymiarów porównawczych: czasu, miejsca, formy, sprawcy i działania praktycznego. 2) Korporacyjny definicja przedsiębiorczości społecznej w ujęciu J. Austina, o której szerzej wspomniano we wprowadzeniu do niniejszej publikacji, obejmuje wszystkie sektory, w tym sektor biznesu. Stąd też badając korporacyjne aspekty przedsiębiorczości społecznej, należałoby również nieco więcej uwagi poświęcić czynnikom społecznym przenikającym do świata biznesu. 3) Kooperacyjny 18 badania nad przedsiębiorczością społeczną nie powinny się ograniczać do analizowania pojedynczych organizacji. Niezwykle istotną rolę w rozwoju przedsiębiorczości społecznej odgrywają partnerstwa. Warto nieco szerzej przyjrzeć się wszystkim trzem kierunkom badań nad przedsiębiorczością społeczną. Ad. 1) Kierunek porównawczy W kierunku tym Austin wyróżnia pięć porównawczych wymiarów: 1) Czas: a. Dynamiczny czy statyczny? Chodzi o badanie przedsiębiorstwa społecznego w trakcie jego zmian lub w konkretnym momencie czasowym. Oba podejścia mogą się wzajemnie uzupełniać. 18 W artykule: J. E. Austin, Trzy kierunki badań nad przedsiębiorczością społeczną, s trzeci kierunek badań nad przedsiębiorczością społeczną został określony przez tłumacza jako kolaboracyjny. Jest to termin, który na polskim gruncie ma pejoratywne znaczenie. Pierwotnie kolaboracja (łac. ko przedrostek oznaczający razem, wspólnie + łac. laborare pracować ) oznaczała każdy rodzaj współpracy. Z czasem pojęcie to nabrało jednak negatywnego znaczenia, zwłaszcza w okresie II światowej, i oznaczało najczęściej współpracę z hitlerowcami. W literaturze polskiej przyjęło się rozumienie kolaboracji jako współpracy z nieprzyjacielem, stąd też zdecydowano się zmienić określenie kierunku badań jako kolaboracyjny na kooperacyjny. 22

23 II. Metodologia badań b. Retrospekcja czy spojrzenie w przyszłość? Analiza określonych momentów lub procesów w przeszłości przedsiębiorstwa społecznego lub podjęcie długookresowych badań nad rozwojem przedsięwzięcia społecznego w przyszłości. c. Czy proces przedsiębiorczy dzieli się na etapy? Badania zmierzające do wyodrębniania etapów w chronologii funkcjonowania przedsiębiorstwa. d. Rozwój: jak zmienia się przedsięwzięcie społeczne? Rozwój jest naturalną cechą każdego dobrze prosperującego przedsiębiorstwa. Badanie powinno być próbą odpowiedzi na pytania: jak powinno się dążyć do rozwoju przedsiębiorstwa? Jakie szczególne cechy powinien posiadać przedsiębiorca społeczny, aby móc skutecznie rozwijać przedsiębiorstwo? 2) Miejsce: a) Zwrócenie uwagi na znaczenie lokalizacji. Lokalizacja ma istotny wpływ na rozwój przedsiębiorstwa społecznego. Badacze powinni dążyć do zrozumienia jaki wpływ na proces przedsiębiorczy mają konteksty regionalne, narodowościowe czy lokalne? b) Jakie elementy otoczenia (polityczne, prawne, ekonomiczne, społeczne, kulturalne, demograficzne itp.) sprzyjają lub utrudniają realizację przedsięwzięć społecznych? c) Jakie czynniki wspierają innowacyjność i w jaki sposób? Badacze analizują jakie uwarunkowania sprzyjają powstawaniu innowacji społecznych i jak różnią się one w zależności od miejsca występowania. Badania mogłyby ponadto ujawnić pochodzenie przedsiębiorców społecznych i źródła ich kreatywności. d) Jak zidentyfikować i wykorzystać pozytywne cechy otoczenia? W badaniach nad przedsiębiorczością społeczną warto uwzględnić czynniki związane z otoczeniem, które mogą stwarzać szanse lub bariery dla ich rozwoju. 3) Forma: a) Jakie czynniki determinują optymalną formę organizacyjną przedsiębiorstwa społecznego? Zakres analizy porównawczej form organizacyjnych może uwzględniać szerokie spektrum przedsięwzięć od non-profit do for-profit, od pozarządowych po publiczne, jak również wszelkie formy hybrydowe. 23

24 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej b) Czy forma organizacyjna różni się w zależności od sektora (biznesowego, obywatelskiego czy publicznego)? Pytanie badawcze zakłada porównanie form organizacyjnych przedsiębiorstw społecznych w ramach różnych sektorów. c) Czy forma organizacyjna przedsiębiorstwa społecznego różni się w zależności od problemu, którym się ono zajmuje (środowisko naturalne, rzecznictwo, zdrowie, różnego rodzaju problemy społeczne itd.)? d) Czy występują różnice w formie organizacyjnej przedsiębiorstwa w zależności od miejsca i czasu? Zdaniem J. Austina położenie geograficzne może mieć istotny wpływ na wybór formy organizacyjnej przedsiębiorstwa społecznego, m.in. ze względu na specyficzne czynniki sprawcze występujące w lokalnym środowisku. 4) Sprawca: a) Jakie są główne cechy przedsiębiorcy społecznego w porównaniu z cechami przedsiębiorcy komercyjnego? W badaniach odejmuje się analizy cech przedsiębiorców społecznych i komercyjnych, takich jak na przykład postawy, motywacje, zdolności, umiejętności, perspektywy, zachowania, pochodzenie. Porównuje się obie kategorie przedsiębiorców, w celu określenia podobieństw i różnic. b) Jak to się zmienia w czasie? Analizowana jest ewolucja przedsiębiorców z perspektywy upływającego czasu. 5) Działanie praktyczne: analizowane są trzy grupy działań związanych z zarządzaniem przedsięwzięciem: A. Finansowanie: a) Jakie są pozytywne i negatywne strony sięgania do różnych źródeł i sposobów finansowania? Analiza obejmuje weryfikację źródeł pozyskiwania funduszy na działalność i rozwój przedsiębiorstwa (indywidualne darowizny, granty instytucjonalne, fundusze publiczne, bądź własne, wypracowane środki). b) W jaki sposób określić najbardziej optymalne finansowanie mieszane? Zadanie to sprowadza się do określenia optymalnego finansowego portfolio przedsiębiorstwa społecznego tak, aby mogło zapewnić mu ono stabilność finansową. c) W jaki sposób wybór finansowania przedsiębiorstwa koreluje z jego kulturą organizacyjną, wartościami, misją, celami oraz 24

25 II. Metodologia badań możliwościami? Dla wielu przedsiębiorców społecznych i ekspertów wypracowanie przez PS własnych dochodów jest nieodłącznym elementem jego istnienia na rynku. Mogą jednak pojawić się zarzuty ze strony chociażby przedsiębiorców komercyjnych o nieuczciwą konkurencję, polegającą na wchodzeniu w zakres kompetencyjny przedsiębiorstw komercyjnych. Przedsiębiorstwa społeczne mają możliwość korzystania ze środków publicznych na wsparcie i rozwój przedsiębiorstwa, podczas gdy przedsiębiorstwa komercyjne mają ograniczone możliwości korzystania z tego typu funduszy. Porównanie sposobów radzenia sobie z tymi wyzwaniami może wiele wnieść w uporządkowanie relacji pomiędzy przedsiębiorstwami społecznymi a komercyjnymi. d) Jakie są oczekiwania, motywacje i zachowania fundatorów, jak i przedsiębiorców społecznych? Z punktu widzenia zapewnienia dopływu kapitału do PS istotne jest, aby przedsiębiorcy społeczni rozumieli swoich potencjalnych i rzeczywistych sponsorów. B. Mierzenie rezultatów działalności: a) W jaki sposób przedsiębiorcy społeczni mogą zaprezentować interesariuszom wartość swoich propozycji? Przedsiębiorca społeczny powinien przekazać fundatorom, beneficjentom oraz innym zainteresowanym informację o korzyściach i walorach realizowanego przedsięwzięcia. b) W jaki sposób mierzyć efekty i zyski społeczne z przedsięwzięcia? Ilościowe przedstawienie korzyści społecznych jakie mogą być uzyskiwane dzięki wdrożeniu określonych przedsięwzięć jest jednym z najtrudniejszych zadań jakie stoją przed przedsiębiorcą społecznym. Nie mniej jednak warto podejmować trud mierzenia wpływu ekonomicznego i społecznego, aby przekonywać inwestorów, beneficjentów o korzyściach jakie przynoszą konkretne przedsięwzięcia. c) W jaki sposób monitoring i ewaluacja przedsięwzięć wiąże się z systemami zarządzania i motywowania? C. Sposób zarządzania: a) Co jest głównym potencjałem przedsiębiorstwa społecznego i jakie są podstawowe funkcje osób i podmiotów zarządzają- 25

26 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej cych przedsięwzięciami społecznymi w przeciwieństwie do przedsiębiorstw komercyjnych? Ad. 2) Kierunek korporacyjny Zdaniem J. Austina podejmując się badań nad przedsiębiorczością społeczną należałoby również zająć się firmami komercyjnymi. W latach dziewięćdziesiątych wyodrębniły się dwie gałęzie głównego nurtu badań nad przedsiębiorczością: przedsiębiorczość biznesowa (PB) oraz społeczna (PS). Naturalnym przedłużeniem i połączeniem tych dwóch ścieżek badań wydaje się być coś, co Austin nazywa przedsiębiorczością społeczną biznesu (PSB), którą definiuje jako proces poszerzania zakresu możliwości firmy i towarzyszących im szans, realizowanym poprzez innowacyjne wykorzystanie zasobów, zarówno tych kontrolowanych przez firmę, jak też pozostających poza jej bezpośrednią kontrolą, skierowane na jednoczesne tworzenie wartości ekonomicznych i społecznych 19. W kierunku korporacyjnym wyróżnia on następujące pytania badawcze: a) Dlaczego przedsiębiorstwa komercyjne powinny angażować się w PSB? Pytanie ma na celu wyłonienie argumentów i motywów przemawiających za zaangażowaniem się firm w tak zwaną społeczną odpowiedzialność biznesu (ang. CSR corporate social responsibility). Przy czym Austin zwraca uwagę, że PSB jest jednak czymś więcej niż stosowana przez firmy tradycyjna filantropia czy CSR. PSB jest rozciągnięciem działalności firmy nie tylko o elementy ekonomiczne, lecz także społeczne. b) W jaki sposób tworzenie wartości społecznych wpływa na urzeczywistnianie wartości ekonomicznych i odwrotnie? PSB dąży do wykorzystania synergii wartości społecznych i ekonomicznych. Ważne jest zrozumienie połączenia pomiędzy tymi elementami. c) W jaki sposób PSB może wpływać na rozumienie strategii, struktur organizacyjnych i procesów zarządczych w przedsiębiorstwie? d) Czy przedsiębiorstwa komercyjne mają szczególną przewagę instytucjonalną w tworzeniu wartości społecznych? Firmy nastawione są przede wszystkim na generowanie wartości ekonomicznych. Posiadają jednak zdolności i zasoby umożliwiające im tworzenie wartości społecznych. Badacze powinni skupić się na analizie tych możliwości ze 19 Tamże, s

27 II. Metodologia badań względu na liczne związki łączące je z takimi dziedzinami jak zarządzanie czy polityka społeczna. Ad 3) Kierunek kooperacyjny Według J. Austina współpraca pomiędzy różnymi typami organizacji i instytucji, nastawiona na realizację społecznych i innowacyjnych celów jest pewną formą przedsiębiorczości społecznej. Współdziałające ze sobą instytucje i wspólnie decydujące o przeznaczeniu własnych zasobów charakteryzują się wysokim potencjałem w tworzeniu nowej jakości struktur, zdolnych do generowania większej wartości społecznej niż każdy z tych podmiotów z osobna. Stąd też partnerstwa lokalne i współpraca wielosektorowa (opierająca się na dialogu społecznym i obywatelskim) mogą być traktowane jako szczególne formy organizacyjne przedsiębiorczości społecznej. W kierunku kooperacyjnym J. Austin proponuje refleksję nad takimi pytaniami jak: a) Jakie są trudności, udogodnienia, korzyści i kluczowe czynniki powodzenia: - Partnerstw wewnątrzsektorowych? - Partnerstw dwusektorowych (biznes sektor pozarządowy, biznes administracja publiczna; sektor pozarządowy administracja publiczna)? - Partnerstw trójsektorowych? W badaniach nad przedsiębiorczością społeczną istotne są również analizy dotyczące partnerstw lokalnych i ich roli w powstawaniu i rozwijaniu przedsięwzięć z zakresu ekonomii społecznej. Pytanie badawcze zakłada porównanie współpracy w różnych sektorach oraz analizę dynamiki powstawania i rozwoju partnerstw lokalnych. b) W jaki sposób można skutecznie tworzyć, zarządzać i nadzorować sieci, których celem jest realizacja celów społecznych? Obok różnych form obywatelskich i partnerstw coraz większe znaczenie odgrywają sieci współpracy. Interesujące byłoby zbadanie, w jakim stopniu sieci przedsięwzięć społecznych różnią się od innych sieci. c) Jak dzięki wspólnie podejmowanym działaniom uzyskać największe korzyści? Trwałość wspólnych przedsięwzięć społecznych zależy w dużym stopniu od tego na ile generują one wartości zarówno dla swoich członków, jak i dla społeczności lokalnej. Dostępne badania wskazują, że owa wartość zależy przede wszystkim od rodzaju użytych za- 27

28 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej sobów, jak również od spójności misji, wartości i strategii współpracujących ze sobą partnerów. Realizacja wszystkich omówionych kierunków badań nad przedsiębiorczością społeczną wymagałaby zaangażowania ekspertów z różnych dziedzin, wieloletnich badań oraz znaczących nakładów finansowych. W badaniach, na bazie których powstało niniejsze opracowanie, wykorzystano jedynie wybrane elementy z poszczególnych kierunków badań nad PS, a kierunek korporacyjny zmodyfikowano na kierunek konsorcyjny. W podejściu tym chodzi o badanie tzw. partnerstw konsorcyjnych, czyli konglomeratu różnych podmiotów ściśle współpracujących ze sobą. Przykładem może być Charytatywne Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Chorym Misericordia. Stowarzyszenie prowadzi takie jednostki organizacyjne jak 20 : 1) Środowiskowy Dom Samopomocy samodzielna jednostka organizacyjna (jednostki podległe: Ośrodek Adaptacyjny, Klub Samopomocy Misericordia ). 2) Warsztaty Terapii Zajęciowej wydzielona jednostka organizacyjna. 3) Zakład Aktywizacji Zawodowej wydzielona jednostka organizacyjna. 4) Placówka Opiekuńczo-Wychowawcza wydzielona jednostka organizacyjna. W podejściu konsorcyjnym jednym z kluczowych zagadnień, którym badacz powinien się zająć jest próba odpowiedzi na pytanie: a) Czy przedsiębiorstwa społeczne działające w tzw. układzie konsorcyjnym mają większe szanse na przetrwanie i dalszy rozwój? Do pogłębionej analizy wybranych partnerstw oraz przedsiębiorstw ekonomii społecznej zastosowano narzędzie badawcze w postaci studium przypadku (ang. case study). II.3. Case study Metoda case study ta cechuje się wnikliwym i holistycznym podejściem do jednego lub kilku badanych przypadków, które badacz stara się ukazać we wszystkich wymiarach jego/ich istnienia. Dopiero wypadkowa dogłębnych analiz wszystkich aspektów i właściwości jednego lub kilku przypadków może pozwolić na dogłębne zrozumienie zagadnienia i występujących problemów. 20 Struktura i władze, [dostęp: ]. 28

29 II. Metodologia badań W studium przypadku stosuje się zwykle kilka technik badawczych: ankietę, wywiad pogłębiony, obserwację, czy analizę dokumentów 21. Nie mniej jednak w metodzie tej dominują przede wszystkim techniki jakościowe. W zależności od tego jaki jest cel przeprowadzenia studium przypadku, można je podzielić na trzy zasadnicze grupy 22 : 1) studium eksploracyjne (exploratory) jest to badanie indukcyjne. Badacz podejmuje się analizy określonego przypadku, ale bez wcześniejszej diagnozy teoretycznej. Nie wie zatem co może zastać w badanej rzeczywistości. Osoby decydujące się na ten rodzaj metody powinny korzystać z niestrukturalizowanych i niestandaryzowanych narzędzi badawczych, jak np. wywiady pogłębione, czy ankiety z otwartymi pytaniami. Przeprowadza się je w celu wstępnego rozpoznania problemu, lepszego zrozumienia kluczowych zagadnień, jak również po to, aby zebrać i przeanalizować późniejsze partie danych, dotyczące badanego problemu; 2) studium wyjaśniające (explanatory), zwane również deskryptywnym polega na ustaleniu przyczyn występowania różnych zjawisk, przeprowadzeniu badań na bazie różnych teorii, aby wyjaśnić zachodzące zjawiska. Celem tej metody jest testowanie hipotez na ograniczonej liczbie przypadków oraz poszukiwanie powtarzających się rezultatów i procesów; 3) studium opisowo-wyjaśniające, nazywane również deskryptywnoteoretycznym (descriptive) w tego rodzaju studium przypadku badacz musi wykonać teoretyczny opis badanego przedmiotu zanim przystąpi do jego przeprowadzenia. Następnie stawia hipotezy badawcze w oparciu o teoretyczny opis badanego zjawiska. Analizuje wybrane przypadki i porównuje je z teoretycznym modelem. Ten rodzaj case study stosuje się w celu dokonania skrupulatnego i szczegółowego opisu badanego zjawiska. W przypadku tego rodzaju studium przypadku zaleca się stosować narzędzia badawcze o większym stopniu strukturalizacji i standaryzacji, pamiętając oczywiście o zachowaniu zasad badań jakościowych. 21 Por. Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Poznań 1991, s ; A. Kapciak (tłum.), Studium przypadku, metoda monograficzna, w: Słownik socjologii i nauk społecznych, red. G. Marshall, PWN, Warszawa 2004, s Por. Ł. Lutostański, Studium przypadku jako metoda badawcza. Dylematy metodologii i praktyki, Master of Business Administration 2005, nr 2, s. 17; M. Lesińska-Sawicka, W. Kapała, Case study w świetle literatury przedmiotu, w: Metoda case study w pielęgniarstwie. Wprowadzenie do zagadnienia, red. M. Lesińska-Sawicka, Borgis, Warszawa 2009, s

30 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Wymienione rodzaje studium przypadku mogą występować w mieszanych formach. W badaniach zastosowano głównie studium wyjaśniające (explanatory), a także elementy studium deskryptywno-teoretycznego (descriptive). Analizie poddano łącznie sześć studiów przypadków, przy czym w przypadku analizy zakładów aktywności zawodowej do badań wzięto dwa podmioty jeden prowadzony przez jednostkę samorządu terytorialnego, drugi przez organizację pozarządową. W badaniach zastosowano metody jakościowe i ilościowe (m.in. desk research, narzędzie do badania dobrych praktyk: Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Dobre praktyki, Ankieta dotycząca instytucji otoczenia PS oraz Test Przymiotnikowy ACL-37 H. G. Gougha i A. B. Heilbruna). Niewątpliwą zaletą metody studium przypadku jest to, że poszerza ona i pogłębia wyniki badań ilościowych i jakościowych. Poniżej znajduje się skrócony opis zastosowanych narzędzi badawczych. II.4. Opis zastosowanych narzędzi badawczych II.4.1. Narzędzie: Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Dobre praktyki Narzędzie Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej. Dobre praktyki służy do pozyskiwania informacji niezbędnych do przeprowadzenia analizy studium przypadku przedsiębiorstwa społecznego. Ankieta składa się z następujących zagadnień: - (Podstawowe) informacje o Partnerstwie/PES - Historia (rodowód) przedsięwzięcia społecznego - Najważniejsze inicjatywy podejmowane przez organizację/ partnerstwo/ PES - Personel/kadra Partnerstwa PES - Beneficjenci Partnerstwa/PES - Zlecenia/usługi - Finanse - Relacje z otoczeniem - Sukcesy/porażki - Plany na przyszłość - Analiza SWOT - inne 30

31 II. Metodologia badań II.4.2. Karta Oceny Usytuowania PES w Obszarze Ekonomii Społecznej Karta pełni rolę narzędzia oceny umiejscowienia PES na rynku, jak również jest przewodnikiem w kształtowaniu relacji z otoczeniem dla takiego PES, a także dla partnerstwa, w ramach którego PES zostało utworzone i działa. Karta nie jest zamkniętym zbiorem wszystkich instytucji z obszaru ekonomii społecznej. Koncentracja pada przede wszystkim na te podmioty, które z litery prawa, wspierają działania ekonomii społecznej, realizują idee ekonomii społecznej poprzez tworzenie miejsc pracy lub wspierających działania na rzecz takich podmiotów. Wymienione są po pierwsze ci aktorzy obszaru ekonomii społecznej, którzy prowadzą Podmiot Ekonomii Społecznej (PES). Po drugie instytucje tak zwanego otoczenia ekonomii społecznej. Wśród nich trzeba odróżnić instytucje wsparcia ekonomii społecznej (ośrodki, centra), które realizowane projekty określają nazwami: Ośrodek lub Centrum. Już same nazwy sugerują status tych instytucji jako podmiotów należących do tzw. infrastruktury sektora ekonomii społecznej, czyli instytucji stabilnych, świadczących statutowo (a nie tylko projektowo) długofalowe działania wspierające tworzenie i funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych. Do otoczenia podmiotów ekonomii społecznej zaliczamy także instytucje administracji samorządowej, które z litery prawa są odpowiedzialne za służenie zarówno indywidualnym osobom, grupom osób, jak i różnym podmiotom instytucjonalnym (kluby i centra integracji społecznej, spółdzielnie socjalne, stowarzyszenia i inne podmioty prawne działające w obszarze ekonomii społecznej). Do konstrukcji Karty wykorzystano zaproponowany przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych opis tzw. szerokiego pojętego otoczenia podmiotów ekonomii społecznej (PES) 23. Obejmuje on trzy grupy podmiotów, które są istotnym elementem dla kształtowania tzw. nowej ekonomii społecznej (ma to odzwierciedlenie w zapisach prawnych, jak również w dokumentach strategicznych Polski i UE): A. Instytucje wsparcia ekonomii społecznej: instytucje wspierające merytorycznie podmioty ekonomii społecznej, otoczenie finansowe, instytucje grantodawcze, organizacje parasolowe i rzecznicze, lokalne grupy działania (LGD), samorząd lokalny i regionalny. B. Otoczenie ekonomii społecznej: samorząd lokalny i regionalny oraz podległe mu instytucje pomocy społecznej i instytucje rynku pracy; instytucje grantodawcze, media, sektor biznesowy (przedsiębiorcy). 23 Podział otoczenia i funkcji podmiotów ekonomii społecznej został zaproponowany przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych w ramach projektu Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej. Konkretne treści przytaczane są na podstawie dwóch ulotek: 1. Otoczenie podmiotów ekonomii społecznej i 2. Województwo lubelskie ekonomia społeczna w wymiarze lokalnym. Zob.: 31

32 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej C. Klientów przedsiębiorstw społecznych: klientów indywidualnych, sektor biznesowy, instytucje grantodawcze, samorząd lokalny i regionalny. W podziale tym mieszają się dwa kryteria, a mianowicie kryterium podziału instytucji z funkcjami, które pełni dany podmiot otoczenia ekonomii społecznej wobec samych podmiotów ekonomii społecznej. Stąd lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie dwóch kryteriów umożliwiający dokonanie podziału na (tabela 1): A. Sektory: a. administracji (I), b. biznesu (II), c. ekonomii społecznej, w którym wydzielono: i. organizacje pozarządowe (III), ii. przedsiębiorstwa ekonomii społecznej PES (IV), d. klientów indywidualnych (jako kategorię dopełniającą) (V). B. Typy relacji, dzięki którym PES może liczyć na bycie: a. wspieranym, b. partnerem w jakiejś formie partnerstwa (np. zinstytucjonalizowanego, opartego na porozumieniu lub projektowego), c. klientem (któremu zleca się do wykonania zadania np. publiczne, bądź kupuje się od niego towary lub usługi). Dwa kryteria (sektory i relacje) pozwalają na pozycjonowanie PES w szerokim obszarze ekonomii społecznej i otwartego rynku. Wprowadzenie ocen nasilenia każdej z ujawnionych relacji pozwala po obliczeniu sum w rzędach (relacje) jak i w kolumnach (sektory) określić zarówno umiejscowienie PES, jak i nasilenie relacji. Analiza, w miarę potrzeb, może być pogłębiana i uszczegóławiana. Bycie klientem jest dla PES specyficzną relacją, kiedy to przedstawiciele trzech sektorów, mając świadomość specyfiki PES, wchodzą z nim w relacje biznesowe, dając w ten sposób możliwość zarabiania osobom narażonym na wykluczenie. W żadnym wypadku nie jest to działanie charytatywne, czy filantropijne. Nie ma to też skutkować mniejszą konkurencyjnością oferowanych przez PES towarów i usług. W sektorze ekonomii społecznej mamy bowiem do czynienia z taką sytuacją, że kupujący może być współtwórcą wytworzonego produktu. Przykładowo Brazylia jest krajem o dużym zalesieniu, co wiąże się z dużym zapotrzebowaniem na drwali. Warunki pracy sprawiają jednak, że urazowość jest stosunkowo wysoka. Nie do rzadkości należy sytuacja, gdy drwal traci palce, dłoń, czy rękę. Możliwości pracy takiej osoby stają się wówczas ograniczone. W kraju tym istnieje pewna niepisana tradycja, że jeśli ktoś chce szybkiej usługi krawieckiej (zaszycie czegoś, przeszycie), czy szewskiej (proste zreperowanie buta) to, aby tę usługę uzyskać, idzie na najbliższe targowisko, 32

33 II. Metodologia badań gdzie osoby z niepełnosprawnymi rękami reperują daną część ubioru, korzystając z pomocy dłoni i rąk klienta. Tabela 1. Rodzaje instytucji otoczenia przedsiębiorstw ekonomii społecznej i typy ich relacji do Podmiotów Ekonomii Społecznej (PES) lub klientów indywidualnych zainteresowanych ekonomią społeczną (ci ostatni mogą być zainteresowani np. założeniem PES, członkostwem, pracą, ale także kupnem usług i towarów od PES). 33

34 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Czasami powyższa Karta (tabela 1) musi być wypełniana przez daną instytucję w dwóch egzemplarzach: raz z punktu widzenia instytucji jako PES, a za drugim razem z punktu widzenia instytucji otoczenia (instytucji wspierającej) PES. W takiej roli występuje np. Centrum Integracji Społecznej, które powszechnie traktowane jest jako PES. Jednocześnie jednak CIS winien być ośrodkiem wsparcia dla spółdzielni socjalnych i innych PES tworzonych przez uczestników kolejnych edycji. W naszych badaniach koncentracja padała na PES i jego umiejscowienie w otoczeniu ekonomii społecznej. Karta była więc wypełniana jednokrotnie. Karty wypełnione przez Przedsiębiorstwa Ekonomii Społecznej 24 pozwoliły określić jakie funkcje spełniają one w zakresie integracji społecznozawodowej (jaka jest to oferta działań, co dany podmiot oferuje poza zatrudnieniem i ewentualnym członkostwem jeśli jest to spółdzielnia socjalna lub stowarzyszenie). A także pozwoliły opisać działalność przedsiębiorstwa w aspektach rynkowych w oparciu o poniższy podział. Te kategorie opisu, z lekką modyfikacją i zgodne z klasyfikacją zaproponowaną przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych 25, były następujące: A - integracja społeczno-zawodowa, B - dostarczanie usług użyteczności publicznej: i. usługi społeczne, ii. usługi techniczne, C - usługi o charakterze wzajemnym, D - usługi na otwartym rynku, E - rozwój wspólnot lokalnych, F - działalność handlowa, G - działalność produkcyjna, H - inne. 24 Projekt Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej realizowany jest w ramach Priorytetu I Zatrudnienie i integracja społeczna, Działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji Promocji i integracji społecznej. Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Liderem projektu jest Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL), instytucją inicjującą Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 25 Podział funkcji podmiotów ekonomii społecznej zaproponowany został przez Fundację Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych w ramach projektu Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej, a opisy funkcji zostały zawarte w ulotce: Województwo lubelskie ekonomia społeczna w wymiarze lokalnym. Zob. spoleczna.pl 34

35 II. Metodologia badań Każdą z powyższych kategorii tej klasyfikacji jej autorzy opisali w sposób następujący: A Integracja społeczno-zawodowa celem jest podniesienie szans na rynku pracy albo faktyczne zatrudnianie osób w jakiś sposób wykluczonych. Przykładem tego typu działania może być fundacja wspierająca osoby z autyzmem. Tworząc dla swoich podopiecznych miejsca pracy przyczynia się do integracji społecznej tych osób i pomaga im uczestniczyć w życiu społeczeństwa. Innym przykładem integracji społeczno-zawodowej jest działalność zakładów aktywności zawodowej czy centrów integracji społecznej. B - Dostarczanie usług użyteczności publicznej usługi publiczne świadczone przez przedsiębiorstwa społeczne mogą mieć bardzo różny charakter, ale przynajmniej dwie ich grupy (usługi społeczne oraz usługi techniczne) są szczególnie ważne dla przedsiębiorczości społecznej: a) Usługi społeczne należą do nich np.: usługi edukacyjne, takie jak prowadzenie przedszkola czy szkoły, ale także różne formy kształcenia ustawicznego oraz edukacji nieformalnej. Przedsiębiorstwa społeczne mają też duży potencjał do działań w obszarze usług socjalnych są to zarówno te usługi, które nie stanowią konkurencji dla rynku (np. schroniska dla bezdomnych), ale i te, w których konkurencja taka się pojawia (zarówno w zabieganiu o środki publiczne, jak i środki samych konsumentów), np. usługi opiekuńcze świadczone w domu oraz prowadzenie rożnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Pokrewne temu są działania w szeroko rozumianym obszarze służby zdrowia. Mowa tu przede wszystkim o personelu pomocniczym, który byłby w stanie odciążyć wykwalifikowany personel medyczny. b) Usługi techniczne mogą dotyczyć np. utrzymywania zieleni miejskiej i innych prac porządkowych związanych z mieniem publicznym. Pokrewne temu są usługi związane ze zbieraniem odpadów, ich segregacją i utylizacją. C Usługi o charakterze wzajemnym są to przedsięwzięcia działające w obszarze rynku i konkurencyjne właśnie ze względu na swój wzajemnościowy charakter, gdzie zysk z działalności przeznaczany jest na obniżenie kosztów transakcyjnych. Dzięki temu może z nich korzystać więcej osób. Przykładem są ubezpieczenia wzajemne (towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych), usługi zdrowotno-opiekuńcze, spółdzielnie telefoniczne itp. Są to też alternatywne mechanizmy wymiany, np. tzw. banki czasu (czyli wzajemne dzielenie się kompetencjami i usługami w ramach grupy osób zrzeszonych w banku) albo systemy barterowe. 35

36 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej D Usługi na otwartym rynku wśród tego rodzaju usług w szczególności wymienić trzeba: usługi budowlano-remontowe, turystyczne, hotelarskie, gastronomiczne (np. catering), informatyczne, a także usługi w zakresie sprzątania, czy ochrony mienia oraz różne formy telepracy. Są to zarówno usługi adresowane do otwartego rynku (jak np. tradycyjne spółdzielnie), ale także działania przedsiębiorstw (w szczególności spółdzielni socjalnych), które w ramach świadczonych usług dają jednocześnie pracę trudno zatrudnialnym grupom osób. E Rozwój wspólnot lokalnych ilustracją tego typu kompetencji są wszelkie działania w wymiarze lokalnym, które za cel wyznaczają sobie poprawę warunków życia, np. walka z biedą, zmniejszenie bezrobocia, często poprzez wykorzystanie/ wzmocnienie lokalnego potencjału. F 26 Działalność handlowa może dotyczyć zarówno dóbr wytwarzanych przez same przedsiębiorstwa społeczne, jak i pośrednictwa w sprzedaży dóbr wytworzonych przez innych (np. towarów w ramach tzw. sprawiedliwego handlu) lub też towarów uzyskanych z różnego rodzaju darowizn krajowych lub zagranicznych, z których dochód przeznaczany jest na cele społeczne. G Działalność produkcyjna może to dotyczyć każdej dziedziny (patrz: działania tradycyjnych spółdzielni produkcyjnych, rzemieślniczych, rolniczych itd.), ale szczególne miejsce zajmują tu przedsiębiorstwa zatrudniające osoby mające kłopoty z samodzielnym odnalezieniem się na rynku pracy. W tym przypadku chodzi szczególnie o te rodzaje produkcji pracochłonnej i niekoniecznie technologicznie zaawansowanej, np. produkcja mebli, szycie i naprawa odzieży, produkcja różnych form rękodzieła (w szczególności artystycznego). Szczególną grupę stanowi także produkcja żywności zwłaszcza żywności specyficznej, a zatem albo produktów regionalnych albo produkcji żywności ekologicznej, organicznej. II.4.3. Test Przymiotnikowy ACL-37 Test Przymiotnikowy ACL H. G. Gougha i A. B. Heilbruna 27, składa się z listy 300 przymiotników, które dzięki procedurom standaryzacyjnym pozwalają na scharakteryzowanie osobowości osoby w zakresie 37 skal, przeliczanych w 26 W podziale funkcji podmiotów ekonomii społecznej zaproponowanym przez FISE dokonaliśmy podziału pierwotnej funkcji F Działalność handlowo-produkcyjna na funkcję: F (Działalność handlowa) i G (Działalność produkcyjna). 27 Por. H. G. Gough, A. B. Heilbrun, The Adjective Check List. Manual, Consulting Psychologists Press, Palo Alto

37 II. Metodologia badań oparciu o program komputerowy 28. Skale są uporządkowane w 5 grupach: Modus Operandi (pełnią funkcję kluczy kontrolnych), skale potrzeb (zbudowane na bazie koncepcji Murray a), skale tematyczne (ujmują różne aspekty lub komponenty zachowań interpersonalnych), skale analizy transakcyjnej (skonstruowane na podstawie teorii Berne a) oraz skale myślenia twórczego (rozumiane jako strukturalne wymiary osobowości według koncepcji Welsha) 29. W swoim zasadniczym zastosowaniu Test przymiotnikowy ACL służy do opisu sposobu widzenia siebie (wybranie przez badanego tych przymiotników, które najlepiej go charakteryzują w kategoriach jaki jestem oraz jaki chciałabym być. Przy interpretacji wyników największe znaczenie miały te zmienne, w których wyniki były większe lub równe 54, albo mniejsze lub równe 46 w punktach standardowych 30. Poszczególne skale, składające się na pięć względnie niezależnych części testu ACL, mają następujące nazwy: Modus operandi 1. No. Ckd Liczba przymiotników użytych w teście 2. Fav Liczba pozytywnych przymiotników 3. Unfav Liczba negatywnych przymiotników 4. Com Typowość Skale potrzeb 5. Ach Potrzeba osiągnięć 6. Dom Potrzeba dominacji 7. End Potrzeba wytrwałości 8. Ord Potrzeba porządku 9. Int Potrzeba rozumienia siebie i innych 10. Nur Potrzeba opiekowania się innymi 11. Aff Potrzeba afiliacji 12. Het Potrzeba kontaktów heteroseksualnych 13. Exh Potrzeba ujawniania się 14. Aut Potrzeba autonomii 15. Agg Potrzeba agresji 16. Cha Potrzeba zmiany 28 Por. S. W. Swede, H. G. Gough, Transformations from adjectives to scales for the Adjective Check List (ACL): ACLTRANS FORTRAN IV program, Behavior Research Methods, Instruments and Computers, 1984 vol. 16, s Por. A. Juros, P. Oleś, Struktura czynnikowa i skupieniowa Testu Przymiotnikowego ACL H. G. Gougha i A. B. Heilbruna, w: Z psychometrycznych problemów diagnostyki psychologicznej, red. J. Brzeziński, E. Hornowska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1993, s Por. tamże. 37

38 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej 17. Suc Potrzeba wsparcia ze strony innych 18. Aba Potrzeba upokorzenia się 19. Def Potrzeba podporządkowania się Skale tematyczne 20. Crs Gotowość na pomoc i poradę innych ludzi 21. S-Cn Samokontrola 22. S-Cfd Zaufanie do siebie 23. P-Adj Przystosowanie osobiste 24. Iss Skala idealnego obrazu siebie 25. Cps Skala osobowości twórczej 26. Mls Skala zdolności przywódczych 27. Mas Skala męskości 28. Fem Skala kobiecości Analiza transakcyjna 29. CP Krytyczny rodzic 30. NP. Wychowujący rodzic 31. A Dorosły 32. FC Wolne dziecko 33. AC Przystosowane dziecko Oryginalność Inteligencja 34. A-1 Wysoka oryginalność niska inteligencja 35. A-2 Wysoka oryginalność wysoka inteligencja 36. A-3 Niska oryginalność niska inteligencja 37. A-4 Niska oryginalność wysoka inteligencja Test Przymiotnikowy pozwala na wnikliwe opisanie cech osobowościowych w szeroki sposób powiązanych z przedsiębiorczością społeczną. Skale potrzeb, z których Ach jest wymieniana na pierwszym miejscu, wsparta przez realizację takich potrzeb jak potrzeba dominacji, wytrwałości, porządku oraz ujmują ważne parametry dla przedsiębiorczości społecznej. Diagnozę tę pogłębia pomiar skalami osobowości twórczej i zdolności przywódczych. Skala ujmująca potrzebę osiągnięć mierzy dążenie do wybicia się, dążenie do sukcesu w zadaniach wymagających uzdolnień i wysiłku. Niskie wyniki w niej uzyskują osoby, które niezbyt wierzą w sens i rezultaty własnego zaangażowania i wysiłku, niechętnie podejmują ryzyko, są niezadowolone ze swej aktualnej sytuacji i skłonne do wycofywania się. Na znaczący związek przedsiębiorczości społecznej z potrzebą osiągnięć wskazał McClelland, autor The Achieving Society, pozycji w której rozpatruje zagadnienie przedsiębiorcy, cech jakie go charakteryzują. Wśród trzech głównych czynników motywujących (potrzeba 38

39 II. Metodologia badań władzy, potrzeba przynależności i potrzeba osiągnięć) to potrzeba osiągnięć jego zdaniem jest najważniejsza i znacząco koreluje z przedsiębiorczością. David Bornstein tak przedstawia odkrycia McClellanda: McClelland zauważył, że osoby o dużej potrzebie osiągnięć tylko w niewielkim stopniu są podatne na wpływy czy sugestie innych ludzi dotyczące ich przekonań czy działań. Są «zorientowane na przyszłość, na cele długoterminowe, nawet jeśli miałoby to oznaczać rezygnację z natychmiastowego zaspokojenia» 31. Nie ulegają publicznym naciskom. Największy wpływ na ich działania mają fakty. Wolą korzystać z rad ekspertów niż z porady przyjaciół 32. Nie są typami hazardzistów w grach losowych wolą nie podejmować ryzyka, zaś w grach związanych z umiejętnościami zazwyczaj działają śmiało, często przeceniając własne szanse. McClelland podkreśla, że przedsiębiorcy zazwyczaj są postrzegani jako osoby skłonne do ryzykowania lecz oni sami widzą siebie inaczej. Zazwyczaj podejmują wyzwanie wtedy, gdy widzą szansę na sukces, i jeśli głównym czynnikiem powodzenia są ich własne umiejętności 33. Wbrew powszechnym przekonaniom McClelland twierdzi, że główną motywacją przedsiębiorców jest pragnienie osiągnięć, a nie zysków pieniężnych. Korzyści finansowe są istotne głównie dlatego, że stanowią «ostateczne potwierdzenie» kompetencji 9. Jednak prawdziwą satysfakcję zapewnia przedsiębiorcy specyficzna możliwość naginania świata do własnej woli 34. Bornstein wymieniając sześć cech skutecznego przedsiębiorcy 35 poprzedza je taką dodatkowa informacją zaczerpniętą z badań D. C. McClellanda, doprecyzowująca powyższe cechy: zasadnicza różnica między «bardzo skutecznymi» a «przeciętnymi» przedsiębiorcami nie polegała na pewności siebie, uporze ani wiedzy; główną zmienną okazywała się jakość motywacji. Najskuteczniejsi przedsiębiorcy wykazywali najwyższą determinację w osiąganiu długoterminowych celów, którym nadawali głębokie, osobiste znaczenie. W związku z tym cechowała ich większa systematyczność w poszukiwaniu nowych możliwości, przewidywaniu problemów, monitorowaniu postępów oraz planowaniu przyszłych działań. Koncentrowali się głównie na jakości i wydajności, a w stosunku do pracowników, współpracowników i partnerów wykazywali lojalność i oddanie. Cele długoterminowe cenili wyżej od krótkoterminowych zysków D. C. McClelland, The Achieving Society, Free Press, New York 1976, s Tamże, s Tamże, s D. Bornstein, Jak zmieniać świat. Przedsiębiorcy społeczni wizjonerzy naszych czasów, tłum. L. Kalita, AnWero, Gdańsk, s Sześć cech skutecznego przedsiębiorcy społecznego to gotowość do korygowania własnych błędów, do dzielenia się sukcesem, do wyłamywania się z istniejących struktur, do wykraczania poza dany obszar, do pracy bez rozgłosu oraz silny kręgosłup moralny. 36 D. C. McClelland, Characteristics of Successful Entrepreneurs, Journal of Creative Behavior 1987, nr 21, s

40 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Potrzeba osiągnięć koreluje z przedsiębiorczością: osoby o dużej potrzebie osiągnięć tylko w niewielkim stopniu są podatne na wpływy czy sugestie innych ludzi dotyczące ich przekonań czy działań; są zorientowane na przyszłość, na cele długoterminowe, nawet jeśli miałoby to oznaczać rezygnację z natychmiastowego zaspokojenia 37 ; nie ulegają publicznym naciskom. Największy wpływ na ich działania mają fakty. Wolą korzystać z rad ekspertów niż z porady przyjaciół 38 ; nie są typami hazardzistów: o w grach losowych wolą nie podejmować ryzyka; o zaś w grach związanych z umiejętnościami zazwyczaj działają śmiało, często przeceniając własne szanse; są postrzegani jako osoby skłonne do ryzykowania lecz oni sami widzą siebie inaczej; zazwyczaj podejmują wyzwanie wtedy, gdy widzą szansę na sukces i jeśli głównym czynnikiem powodzenia są ich własne umiejętności 39 ; główną motywacją przedsiębiorców jest pragnienie osiągnięć, a nie zysków pieniężnych. Korzyści finansowe są istotne głównie dlatego, że stanowią ostateczne potwierdzenie kompetencji 40. prawdziwą satysfakcję zapewnia przedsiębiorcy specyficzna możliwość naginania świata do własnej woli. Test Przymiotnikowy daje unikalną możliwość uzyskania zindywidualizowanej oceny samego siebie. Wprawdzie jest to ocena w kategoriach tego jaki jestem a nie kim jestem, jednak pozwala przybliżyć mechanizmy jakie kierują daną osobą. sita : Badania zostały przeprowadzone z zastosowaniem pięciostopniowego 1. Badający PES/partnerstwo starają się samodzielnie odpowiadać na postawione w ankiecie pytania na podstawie materiałów zastanych. 2. Spotkanie przed badaniem. Dyskusja w oparciu o materiały zastane. 37 D. C. McClelland, The Achieving Society, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

41 II. Metodologia badań 3. Bezpośredni kontakt z liderem badanego PS/Partnerstwa i prośba o ustosunkowanie się do wyciągniętych przez badaczy wniosków i o udzielenie odpowiedzi na niektóre pytania bardziej szczegółowe. 4. Z badanym przeprowadzona została również Ankieta dotycząca instytucji otoczenia PES i Test Przymiotnikowy ACL Spotkanie po badaniu. Relacja z badań i dyskusja w oparciu o materiały zastane i wyniki badań przeprowadzonych z przedstawicielami PS/partnerstw. 41

42 III. Charakterystyka próby badawczej Do badań wybrano sześć wzorcowych przedsiębiorstw społecznych, które powstały jako wynik partnerskich uzgodnień i działań na lokalnym terenie oraz jedno partnerstwo, nie będące podmiotem ekonomii społecznej sensu stricte, ale podejmujące wzorcowe inicjatywy z zakresu przedsiębiorczości społecznej. Poniższy rysunek prezentuje rozkład PES na terenie kraju, które wzięliśmy do naszych badań. Rysunek 3. Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej i partnerstwa wybrane do badań 1. Zakład Aktywności Zawodowej w Lublinie 1a. Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej w Łęcznej 42

43 III. Charakterystyka próby badawczej 2. Lokalna Grupa Działania Leśny Krąg w Janowie Lubelskim 3. Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne Sp. z o.o. 4. Osiedlowa Spółdzielnia Socjalna Pokolenie w Warszawie 5. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem 6. Spółdzielnia Socjalna Usługowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie W Niniejszym rozdziale skupiono się na przedstawieniu zwięzłej charakterystyki badanych PES, ograniczonej do podania podstawowych informacji o instytucji. Wyszliśmy bowiem z założenia, że znaczna część przytaczanych przykładów dobrych praktyk była już wielokrotnie przedstawiana w literaturze przedmiotu. Wszystkich czytelników zainteresowanych pogłębieniem wiedzy o badanych instytucjach zachęcamy do lektury opisów dobrych praktyk m.in. na portalu Przy każdym PES-ie zamieszczono tabelę z surowymi wynikami ilustrującymi usytuowanie badanej instytucji w obszarze ekonomii społecznej. Analiza tych tabel przedstawiona została w rozdziale szóstym. III.1. Przedsiębiorstwo społeczne Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem ul. Wałowa Cieszyn www: biuro@fundacjabycrazem.pl KRS: REGON: Forma prawna: Fundacja prowadząca działalność gospodarczą Data wpisu do KRS: 7 kwiecień

44 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Tabela 2. Usytuowanie Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem w obszarze ekonomii społecznej Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 44

45 III. Charakterystyka próby badawczej Misja: Misją Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem jest aktywizacja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (szczególnie osób bezrobotnych) poprzez pracę i edukację. Fundacja tworzy nowe miejsca pracy. Prowadzi m.in. przedsiębiorstwo społeczne i trzy spółdzielnie socjalne. W podmiotach tych wspierany jest powrót do społeczeństwa osób zagrożonych marginalizacją oraz zmarginalizowanych. Ponadto organizacja wspiera powstawanie i rozwój nowych podmiotów ekonomii społecznej, a szczególnie spółdzielni socjalnych i przedsiębiorstw społecznych. W kręgu wsparcia Fundacji znajdują się również firmy nastawione m.in. na działalność o charakterze społecznym, jak i organizacje pozarządowe oraz inne formy aktywności społecznej budowane na takich wartościach, jak solidarność, wzajemność czy współdziałanie 41. III.2. Partnerstwa na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na obszarach wiejskich i miejsko-wiejskich (Lokalna Grupa Działania Leśny Krąg ) Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Leśny Krąg ul. Ogrodowa Janów Lubelski www: biuro@lesnykrag.pl KRS: REGON: Forma prawna: Stowarzyszenie Data wpisu do KRS: 13 kwiecień Misja i cele, [dostęp: ]. 45

46 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Tabela 3. Usytuowanie Lokalnej Grupy Działania Leśny Krąg w obszarze ekonomii społecznej Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 46

47 III. Charakterystyka próby badawczej Obszary wiejskie w Polsce wciąż charakteryzują się pewnego rodzaju hermetycznością, a jego mieszkańcy nadal niezbyt chętnie włączają się w inicjatywy wykraczające poza własną rodzinę, bądź małą wspólnotę zamieszkującą określone terytorium. Stąd też w krajach Europy Zachodniej (od kilkunastu lat) i w Polsce (od kilku lat) wdrażane są różne programy mające na celu zwiększenie aktywności mieszkańców społeczności wiejskich poprzez budowanie i wzmacnianie na lokalnym terenie kapitału społecznego. Jednym z najefektywniejszych narzędzi pobudzania aktywności jest wdrażane w Unii Europejskiej i w Polsce podejście Leader w ramach, którego tworzone są m.in. partnerstwa terytorialne tzw. lokalne grupy działania (dalej LGD) 42. Unia Europejska już od wielu lat dąży w swojej polityce regionalnej do podwyższenia poziomu spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej m.in. poprzez mobilizowanie społeczności do większej partycypacji w programowaniu strategicznym i działaniach lokalnych. Po części jest to związane z popularyzacją wśród wielu badaczy i polityków takich koncepcji, jak endogenny rozwój, kapitał społeczny, aktywna polityka społeczna, przedsiębiorczość społeczna, czy współrządzenie ujęcia uznawane za najbardziej efektywne przy wyjaśnianiu i planowaniu lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Jednym z rezultatów takiego podejścia jest promowanie wśród społeczności lokalnych, powiatowych i regionalnych partnerstw terytorialnych, opartych na oddolnych i dobrowolnych deklaracjach współpracy podmiotów z różnych sektorów gospodarki, instytucji publicznych i działaczy lokalnych, którzy wspólnie przygotowują strategie rozwoju oraz podejmują inicjatywy na rzecz rozwoju społecznogospodarczego określonego terytorium 43. Wśród partnerstw inicjowanych na Lubelszczyźnie dzięki różnym programom, głównie krajowym i zagranicznym, a zwłaszcza dzięki funduszom unijnym, na szczególną uwagę zasługują lokalne grupy działania (LGD). Powstały one dzięki inicjatywie Leader. Podejście Leader (skrót od: Liason Entrée Actions de Development de l Economic Rurale, oznaczający powiązanie działań z zakresu rozwoju obszarów wiejskich ) zastosowane zostało po raz pierwszy w 1991 roku w państwach Wspólnoty Europejskiej. Od tamtego czasu Program realizowany był już w trzech edycjach: Leader I ( ), Leader II ( ) i Leader+ ( ). Polska włączyła się w inicjatywę Leade- 42 Por. W. Goszczyński, Kształtowanie synergicznych form kapitału społecznego jako warunek prawidłowej aktywizacji społeczności lokalnych na przykładzie pilotażowego programu LE- ADER+, w: Społeczne aspekty zrównoważonego rozwoju wsi w Polsce. Partycypacja lokalna i kapitał społeczny, red. H. Podedworska, P. Ruszkowski, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2008, s Por. M. Furmankiewicz, J. Stefańska, Partnerstwa terytorialne jako sieci organizacyjne. Analiza powiązań w trzech wybranych lokalnych grupach działania w Polsce, Studia Regionalne i Lokalne 2010, nr 1 (39), s

48 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej ra dopiero po wejściu do Unii Europejskiej. Pierwszy Pilotażowy Program Leader+ w Polsce realizowany był w latach jako działanie 2.7 w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich Od 1 stycznia 2007 roku, wraz z nową perspektywą budżetową Unii Europejskiej, rozpoczął się nowy okres programowania funduszy unijnych. Obecnie wdrażana jest czwarta odsłona Leadera ( ), który w Polsce jest jednym z czterech priorytetowych osi Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata : osi 4 Leader. Koncepcja Leadera wraz z innymi instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej oraz programami krajowymi wspierającymi rozwój obszarów wiejskich, ma przyczyniać się do zwiększania konkurencyjności tych obszarów dzięki wykorzystaniu ich potencjału. Jego celem jest dążenie do zrównoważonego rozwoju oraz zapewnienie stabilnego zatrudnienia i odpowiedniego poziomu życia mieszkańców środowisk wiejskich. Działania podejmowane przez LGD powinny być ukierunkowane na realizację dobra wspólnego. W programie Leader przyjęto założenie, że tworzenie sieci relacji pomiędzy kluczowymi dla rozwoju obszarów wiejskich partnerami wpłynie pozytywnie nie tylko na współpracę między członkami LGD, ale także na sytuację mieszkańców społeczności lokalnej 45. Upraszczając można powiedzieć, że podstawowym celem podejścia Leader jest zachęcanie mieszkańców obszarów wiejskich do współpracy poprzez budowanie kapitału społecznego na wsi. Inicjatywa ta polega na oddolnym opracowaniu przez wiejską społeczność lokalnej strategii rozwoju obszaru wiejskich oraz na realizacji wynikających z niej innowacyjnych projektów w ramach lokalnej grupy działania partnerstwa międzysektorowego. Inicjatywy realizowane w ramach programu Leader mają ponadto wzmocnić poczucie lokalnej wspólnoty, podnieść jakość zarządzania i współpracy międzysektorowej oraz wzmocnić kapitał społeczny na obszarach wiejskich Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 września 2004 r. w sprawie przyjęcia Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich , Dz. U. nr 197, poz Por. K. Hanke, Koncepcje kapitału społecznego a doświadczenia lokalnych grup działania, w: Społeczne aspekty zrównoważonego rozwoju wsi w Polsce. Partycypacja lokalna i kapitał społeczny, red. H. Podedworska, P. Ruszkowski, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2008, s Por. A. Dmitruk, Inicjatywa Leader a oś Leader , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007, s. 3, 5-6; M. Krasucka, Podejście Leader jako efektywna metoda pobudzania i finansowania lokalnych inicjatyw rozwoju obszarów wiejskich, w: Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, red. R. Brol, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s

49 III. Charakterystyka próby badawczej III.3. Idea osiedlowych spółdzielni socjalnych Osiedlowa Spółdzielnia Socjalna Pokolenie ul. Hetmańska Legionowo www: osspokolenie@gmail.com KRS: REGON: Forma prawna: Spółdzielnia socjalna Data wpisu do KRS: 7 lipca 2010 Zakres świadczonych usług 47 : - usługi remontowe, - usługi sprzątania, - usługi cateringowe, - utrzymanie terenów zielonych, - pomoc w zakupach, - usługi opiekuńcze, - opieka nad grobami, - inne usługi wynikające z potrzeb mieszkańców. Cele realizowane przez podmiot: Głównym celem jest reintegracja społeczna i zawodowa osób, które zalegają z opłatami czynszowi w lokalach spółdzielni mieszkaniowej. Lider Osiedlowej Spółdzielni Socjalnej Pokolenie podkreślał, iż do realizacji tak przedstawionego celu bardzo istotne jest pozyskiwanie nowych zleceń, które pozwoliłyby na zatrudnianie kolejnych osób borykających się z zadłużeniem z tytułu nie ponoszenia opłat mieszkaniowych. Osiedlowa Spółdzielnia Socjalna Pokolenie jest jedną z pierwszych spółdzielni socjalnych powołanych w ramach projektu Partnerstwo na rzecz 47 [dostęp: ]. 49

50 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej ekonomii społecznej: osiedlowe spółdzielnie socjalne 48, którego celem było wypracowanie modelu współpracy spółdzielni mieszkaniowych z ośrodkami pomocy społecznej oraz powiatowymi urzędami pracy. Projekt zakładał utworzenie osiedlowych spółdzielni socjalnych (OSS) i objęcie kompleksowym wsparciem w zakresie aktywizacji zawodowej i społecznej szczególnej grupy osób, którą są zadłużeni i zagrożeni eksmisją lokatorzy spółdzielni mieszkaniowych. Celem projektu było również wzmocnienie sektora spółdzielczego poprzez promocję tej formy przedsiębiorczości w lokalnych społecznościach 49. Spółdzielnie mieszkaniowe, biorące udział w projekcie, zobowiązały się do przekazywania części zleceń, które dotąd powierzane były firmom zewnętrznym (prace budowlano-remontowe, porządkowe, monitoring osiedli, utrzymanie zieleni), osiedlowym spółdzielniom socjalnym, by w ten sposób dać swoim członkom i lokatorom możliwość wyjścia z zadłużenia lub bezrobocia. Z kolei zadłużeni członkowie osiedlowych spółdzielni socjalnych zobowiązali się do przekazywania części wynagrodzenia (20-30%) na poczet spłaty swoich należności czynszowych 50. Geneza przedsięwzięcia: Poziom zadłużenia członków Spółdzielni Mieszkaniowej Lokatorsko- Własnościowej w Legionowie jest jednym z najwyższych w Polsce i wynosi 6,2%. Spowodowane jest to niskimi zarobkami i emeryturami, jak również trudnościami ze znalezieniem pracy wielu mieszkańców Legionowa, gdzie połowa z nich (24 tys. osób) mieszka w zasobach Spółdzielni. Zjawisko zalegania z opłatami czynszowymi m.in. w spółdzielniach mieszkaniowych, czy mieszkaniach komunalnych w Polsce, a także na Lubelsz- 48 Więcej na temat projektu można znaleźć m.in. na stronie: Projekt: Osiedlowe spółdzielnie socjalne, [dostęp: ], Partnerstwo na rzecz ekonomii społecznej: osiedlowe spółdzielnie socjalne, strona projektu, [dostęp: ], Ewa Ochocka: Osiedlowe spółdzielnie socjalne pomogą bezrobotnym i zadłużonym (rozmawiał Przemysław Bogusz), [dostęp: ]. O osiedlowych spółdzielniach socjalnych można przeczytać także w magazynie Tęcza Polska : K. Zygarowska, Najmłodsze w spółdzielczej rodzinie. Podsumowanie projektu Partnerstwo na rzecz ekonomii społecznej: osiedlowe spółdzielnie socjalne, Tęcza Polska 2011, nr 2(144), s ; K. Zygarowska, Pokolenie na starcie, Tęcza Polska 2010, nr 9(139), s ; J. Paszkowski, Pomóżmy wykluczonym społecznie to się opłaci! Przykłady dobrych praktyk współdziałania spółdzielni socjalnych ze spółdzielniami mieszkaniowymi, Tęcza Polska 2008, nr 8(114), s Por. Projekt: Osiedlowe spółdzielnie socjalne, [dostęp: ]. 50 Ewa Ochocka: Osiedlowe spółdzielnie socjalne pomogą bezrobotnym i zadłużonym (rozmawiał Przemysław Bogusz), [dostęp: ]. 50

51 III. Charakterystyka próby badawczej czyźnie jest problemem, który przybiera na sile 51. Coraz więcej mieszkańców, z różnych przyczyn, nie chce albo nie jest w stanie płacić czynsz za wynajem i użytkowanie lokalu mieszkalnego. W celu zrozumienia przyczyn tego stanu rzeczy warto sięgnąć nieco do historii do początku transformacji ustrojowej Polski. Na początku lat 90. XX wieku eksploatacja i remonty mieszkań komunalnych, zakładowych oraz spółdzielczych były dotowane przez państwo, ponieważ niskie opłaty ponoszone przez najemców lokali mieszkalnych nie pokrywały kosztów bieżącego utrzymania zasobów mieszkaniowych. Gospodarka mieszkaniowa miała więc charakter socjalny. Czynsze były oderwane od faktycznej wartości odtworzeniowej mieszkań. Przejście z gospodarki centralnie sterowanej na gospodarkę rynkową przyczyniło się do tego, że zaczęto stopniowo urealniać opłaty związane z eksploatacją i remontami lokali mieszkalnych, dostosowując je do rzeczywistych kosztów usług. Wraz ze wzrostem cen usług, a tym samym opłat mieszkaniowych coraz więcej najemców lub właścicieli zalegało z ich ponoszeniem. Zaległości dotyczyły zarówno czynszu, jak i świadczonych usług (np. dostarczonej wody, odbioru nieczystości itp.). Urząd Statystyczny wyliczył, że w 2009 r. w Polsce zaległości w opłatach za mieszkanie miał niemal co drugi najemca mieszkań komunalnych, więcej niż co trzeci właściciel lub najemca mieszkań spółdzielczych i niemal co trzeci najemca lokali mieszkalnych w zasobach Skarbu Państwa, towarzystw budownictwa społecznego i zakładów pracy. Niskie udziały zalegających z opłatami mieszkaniowymi wystąpiły w zasobach innych podmiotów i osób fizycznych w budynkach wspólnot mieszkaniowych, w których zaległości takie miał prawie co siódmy najemca mieszkania 52 (zob. wykres 3). 51 Zjawisko to często jest wynikiem pogarszającej się sytuacji mieszkańców wynajmowanych lokali oraz rosnących cen czynszu i mediów, jak również cen artykułów żywnościowych. W Lublinie np. coraz powszechniej mówi się o tzw. uczciwej biedzie. Dotyka ona osoby lub rodziny, które starają się regularnie płacić czynsze i rachunki za media, ale np. na żywność już im nie starcza. Pomocy szukają wówczas m.in. w Caritasie, Banku Żywności, Polskim Czerwonym Krzyżu czy w jadłodajni prowadzonej przez Bractwo Miłosierdzia im. św. Brata Alberta. Zob. A. Kasperska, Coraz więcej głodnych lublinian przychodzi po żywność, id,t.html [dostęp: ]. 52 A. Myna (oprac.), Gospodarka mieszkaniowa w województwie lubelskim w latach , Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s

52 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Wykres 1. Mieszkania, których lokatorzy zalegali z opłatami mieszkaniowymi według form własności zasobów mieszkaniowych w zasobach: komunalnych zakładowych spółdzielni mieszkaniowych TBS 52

53 III. Charakterystyka próby badawczej osób fizycznych w budynkach wspólnot mieszkaniowych Źródło: A. Myna (oprac.), Gospodarka mieszkaniowa w województwie lubelskim w latach , s. 69. W województwie lubelskim, w latach liczba lokatorów mających zaległości w opłatach za mieszkanie i media zwiększyła się o ponad 15%, do 92,1 tys. osób. Przy czym w zasobach komunalnych wzrost ten wynosił aż o 36,8%, we wspólnotach mieszkaniowych o blisko 25%, a w spółdzielniach mieszkaniowych o 14,5%. W latach , czyli w okresie wysokiego tempa rozwoju gospodarki, gdy PKB wynosił na ogół ponad 5% i wzrastała wysokość zarobków, liczba lokatorów mających zaległości w opłatach mieszkaniowych zmniejszyła się o 19,5% do 74,2 tys. osób 53. W 2009 roku na Lubelszczyźnie z problem zadłużenia z tytułu nie uiszczonych opłat mieszkaniowych zmagało się niemal co drugie mieszkanie spółdzielcze, więcej niż co trzeci komunalny i co trzeci lokal mieszkalny towarzystw budownictwa społecznego (TBS). Z kolei w zasobach zakładów pracy i osób fizycznych w budynkach wspólnot mieszkaniowych z opłatami zalegał odpowiednio niemal co piąty i prawie co szósty najemca lub właściciel mieszkania 54. W Polsce średnie zadłużenie związane z niepłaceniem opłat mieszkaniowych w przeliczeniu na jedno mieszkanie było na ogół wysokie przede wszystkim w zasobach spółdzielczych położonych w zurbanizowanych województwach i powiatach, a zwłaszcza w dużych miastach (w stolicach regionów i powiatów), w których opłaty za mieszkanie są relatywnie wysokie. W województwie lubelskim najwyższym przeciętnym zadłużeniem w przeliczeniu na jedno mieszkanie charakteryzowały się zasoby komunalne. Przeciętne zaległości w opłatach na 1 mieszkanie komunalne przekraczało 1,8 tys. zł i było ono prawie dwu i półkrotnie wyższe niż w zasobach wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych oraz ponad półtorakrotnie wyższe niż w zasobach zakładów pracy (zob. wykres 4). Bardzo wysokie zaległości sięgające od blisko 2 tys. zł do ponad 3 tys. zł w przeliczeniu na jedno mieszkanie występowały szczególnie 53 Por. tamże. 54 Por. tamże. 53

54 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej w zasobach komunalnych w Lublinie, Zamościu i powiecie radzyńskim, a także w zakładowych, w powiatach: parczewskim, lubelskim, bialskim, łęczyńskim i Lublinie 55. W latach na Lubelszczyźnie średnie zadłużenie z tytułu nie ponoszenia opłat mieszkaniowych w przeliczeniu na jeden lokal mieszkalny w zasobach osób fizycznych w budynkach wspólnot mieszkaniowych zwiększyła się o 84%, podczas gdy w komunalnych wzrosła o blisko 130%. W zasobach zakładów pracy i spółdzielni mieszkaniowych wzrost zadłużenia w opłatach mieszkaniowych w przeliczeniu na jeden lokal mieszkalny był mniejszy nie przekroczył 37% (zob. wykres 4). Wykres 2. Przeciętne zaległości w opłatach mieszkaniowych ogółem w województwie lubelskim według form własności zasobów Źródło: A. Myna (oprac.), Gospodarka mieszkaniowa w województwie lubelskim w latach , s. 70. Wśród osób niepłacących czynsz znalazła się część lokatorów, która zalegała z opłatami powyżej 3 miesięcy. Ich liczba w Polsce była jednak niższa niż tych zalegających do 3 miesięcy. W latach odsetek osób niepłacących czynsz przez ponad 3 miesiące wzrósł z 4,6% do 9,2%. W 2009 roku szczególnie wysoki (powyżej 23%) odsetek osób zalegających z opłatami czynszowymi powyżej 3 miesięcy wystąpił w zasobach komunalnych. W zasobach zakładów pracy odsetek takich osób wynosił 12,2%. Natomiast w zasobach mieszkaniowych innych podmiotów zaległości tego typu miało mniej niż 6,5% najemców lub właścicieli mieszkań Por. tamże, s Por. tamże, s

55 III. Charakterystyka próby badawczej W 2009 roku średnie zadłużenie lokatorów w spółdzielniach mieszkaniowych, zalegających z opłatami mieszkaniowymi przez więcej niż 3 miesiące, wynosiło 2,8 tys. zł i było wyższe o ponad 10% niż w zasobach komunalnych (zob. wykres 5). W TBS przeciętna zaległość w opłatach mieszkaniowych powyżej 3 miesięcy nie przekraczała 1,4 tys. zł. Najwyższym zadłużeniem wynoszącym od ponad 2,5 tys. zł do blisko 4,7 tys. zł, spowodowanym zaleganiem z opłatami mieszkaniowymi dłużej niż 3 miesiące, charakteryzowali się najemcy lub właściciele mieszkań spółdzielczych takich powiatów, jak: janowski, łukowski, hrubieszowski, świdnicki, radzyński, kraśnicki oraz Chełm, Lublin i Zamość. Średnie zadłużenie, wynoszące powyżej 2,5 tys. zł występowało także w zasobach komunalnych w powiecie radzyńskim i Zamościu, jak i w zasobach zakładów pracy w powiecie parczewskim, łęczyńskim, bialskim, lubelskim, ryckim, włodawskim, puławskim, łukowskim oraz Lublinie i Chełmie 57. Wykres 3. Przeciętne zaległości w opłatach mieszkaniowych przekraczające 3 miesiące w woj. lubelskim według form własności zasobów Źródło: A. Myna (oprac.), Gospodarka mieszkaniowa w województwie lubelskim w latach , s. 73. W niektórych powiatach wzrost liczby mieszkańców niepłacących czynsz w mieszkaniach komunalnych przez ponad 3 miesiące był wyraźnie wyższy od średniego wskaźnika dynamiki dla województwa lubelskiego (łukowski, rycki trzykrotny wzrost; parczewski, krasnostawski, kraśnicki, łęczyński, zamojski, biłgorajski, opolski dwukrotny wzrost). Wyraźny wzrost zaległości odnotowano w Lublinie i powiecie radzyńskim. Średnia wysokość zaległości w obu powiatach przekroczyła 3 tys. zł w przeliczeniu na jedno 57 Por. tamże, s

56 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej mieszkanie. Oznacza to, że niektórzy mieszkańcy Lublina i powiatu radzyńskiego wpadli w pętlę zadłużenia, z której nie byli w stanie się wydostać 58. Osiedlowe spółdzielnie socjalne są przejawem przedsiębiorczości społecznej realizowanej na najniższym poziomie organizacji administracyjnej. Są one jednym z wymiarów procesu organizowania społeczności lokalnych w tych strukturach, które w płaszczyźnie samorządowej są reprezentowane i zarządzane przez jednostki pomocnicze samorządu terytorialnego (rady i zarządy dzielnic, osiedli na wsiach odpowiednikiem są sołectwa), a na poziomie samoorganizacji obywatelskiej są reprezentowane przez stowarzyszenia lokalne i spółdzielnie (np. mieszkaniowe) podejmujące się inicjatyw na rzecz konkretnej społeczności wyznaczonej terytorialnie. Dopełniają one te działania, które indywidualni obywatele lub ich grupy podejmują na płaszczyźnie wolnej konkurencji w kształtowaniu dobra wspólnego. Osiedlowe spółdzielnie socjalne z jednej strony są mechanizmem dostarczania tanich usług dla społeczności lokalnych, ale przede wszystkim, dzięki świadczeniu tych usług lub produkcji konkretnego asortymentu rzeczy, zapewniają uzyskiwanie podstawowego dochodu, koniecznego do utrzymania się członkom tych społeczności pozbawionych możliwości jego uzyskania. Ważne, aby mechanizmy tworzenia takich spółdzielni i ich funkcjonowania w społeczności (m.in. nisza rynkowa dla ich funkcjonowania) były integralnym elementem funkcjonowania tej wspólnoty. W jakich sytuacjach dla mieszkańców konkretnych społeczności lokalnych możliwość podjęcia pracy w osiedlowej spółdzielni socjalnej przez ich współmieszkańców zagrożonych wykluczeniem społecznym (i zawodowym) jest istotna? Dlaczego i w jakim stopniu osiedlowe spółdzielnie socjalne stanowią realną szansę rozwoju społeczności lokalnej? Najczęstszą sytuacją jest ta, gdy jakaś część mieszkańców danej społeczności bądź nie potrafi w oparciu o zasady wolnej konkurencji podjąć samodzielną inicjatywę gospodarczą zapewniającą mu pracę i godziwe dochody, bądź nie znajduje zatrudnienia w istniejących podmiotach gospodarczych, instytucjach samorządowych lub organizacjach społecznych. Takie osoby zagrożone są skutkami tzw. spirali upadku bezrobotnego (skutki długotrwałego pozostawiania bez pracy). Oprócz ograniczenia relacji społecznych spowodowanych utratą pracy i radykalnym pogorszeniu sytuacji finansowej pojawia się szereg kolejnych konsekwencji (np. zdrowotnych, materialnych). Przy wysokim poziomie wydatków na żywność i pozostałe tzw. podstawowe potrzeby, osoby te i ich rodziny bardzo szybko przestają regulować tzw. opłaty bieżące związane z funkcjonowaniem ich gospodarstw domowych (np. media, czynsz, opłaty eksploatacyjne). W takich sytuacjach niedostateczne zasiłki socjalne (niskie kryterium dochodowe, jako podstawa ich przyznania, jak i niska kwota przyznawanych świadczeń) sprawiają, że osoby te 58 Por. tamże, s

57 III. Charakterystyka próby badawczej bardzo szybko przestają np. opłacać w spółdzielniach koszty eksploatacyjne swoich mieszkań. Nawet jeśli zostaje im przyznana dopłata do pokrycia tych kosztów eksploatacyjnych, to w sytuacji znacznie pilniejszych potrzeb nie są oni zdolni do pokrywania części tej opłaty eksploatacyjnej, co jest warunkiem uzyskania z ośrodka pomocy społecznej dopłaty do pokrycia tych kosztów. Koło się zamyka. Sytuację patologizują ewentualne poświadczania nieprawdy dokonywane przez administrację spółdzielni mieszkaniowych wydających zaświadczenia dla ośrodków pomocy społecznej o uiszczaniu obowiązkowej kwoty przez członka spółdzielni. Proceder tłumaczony przez zarządy tych spółdzielni jako racjonalizowanie sytuacji finansowej de facto jest po pierwsze demoralizowaniem danego członka spółdzielni (czuje się zwolniony z aktywności), po drugie oszukiwaniem pozostałych członków spółdzielni, którym z jednej strony w następnych okresach zostaną podniesione opłaty eksploatacyjne (ktoś musi pokryć różnicę). Z drugiej strony rząd będzie musiał podnieść podatki, aby pokryć wzrastające koszty dopłat świadczonych przez ośrodki pomocy społecznej). Taki sposób tzw. pomocy społecznej w żadnym wypadku nie przyczynia się do rozwiązania faktycznego problemu, którym jest brak możliwości uzyskiwania dochodu potrzebnego dla funkcjonowania gospodarstwa domowego (zasadniczym źródłem powinna być praca zarobkowa). Innymi sytuacjami, które przemawiają za wykorzystywaniem możliwości tworzenia osiedlowych spółdzielni są w równej mierze programy zarówno modernizacji miast, jak i ich rewitalizacji 59. W jednym i drugim wypadku podniesienie standardu życia (odnowienie budynków, polepszenie warunków komunikacyjnych (drogi, ścieżki rowerowe, sieci światłowodowe), polepszenie usług sprawia, że wzrastają również koszty eksploatacyjne, a to podnosi koszty życia w takim miejscu, w tym koszty eksploatacyjne. Mieszkańcy takich osiedli (zwłaszcza ci najubożsi spotykają się ze strony właścicieli budynków mieszkalnych ze znacznym podniesieniem czynszów. Także świadczone usługi zarówno ich ilość, jak i jakość wiążą się z podniesieniem kosztów życia. Jeśli z tym nie idzie w parze wzrost zamożności społeczeństwa, podnoszenie jego kompetencji, które w każdym przypadku związane są z zatrudnieniem, mamy do czynienia z procesem powolnego wykluczania społecznego. W brazylijskich fawelach 60, w których ludzie żyli na dziko, bez żadnego prawa własności do gruntu, mieszkania, bez mediów (woda, kanalizacja, 59 Programy rewitalizacji dobrze realizowane wiążą się również z podjęciem szeregu działań zmierzających do zwiększenia integracji społecznej, jak i zawodowej mieszkańców takich osiedli. Chodzi o dostosowanie się mieszkańców do nowego standardu życia (troska o otoczenie). 60 Domy budowane na dziko z najtańszych materiałów (często odzyskanych z innych domów i ze śmietnisk: tektury, dykty, blachy, desek, itp.). Żyje w nich około 20-30% ludności Brazylii (dane szacunkowe). Por. Fawela, [dostęp: ]. 57

58 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej prąd), władze zaproponowały kompleksowy program poprawy warunków życia. Po pierwsze zaproponowano uwłaszczenie (akt własności do gruntu) i doprowadzono media. Po drugie zaoferowano możliwość otrzymania ziemi na obszarach wiejskich. Podniesiony standard życia w fawelach spowodował z jednej strony wzrost wartości posiadłości, z drugiej wzrost kosztów utrzymania i życia. Możliwość zbycia własności powiązana z możliwością uzyskania ziemi rolniczej jako potencjalnego źródła zarobkowania powodowała naturalny ruch ludności i ograniczania procesów wykluczania społecznego jakie obserwowano w fawelach. W Polsce brak konsekwentnej polityki uwłaszczenia obywateli po 1989 roku, brak integralnej polityki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich powoduje, że procesy modernizacyjne, a w wielu wypadkach i rewitalizacyjne są źródłem wykluczenia społecznego indywidualnych osób, ale i marginalizowania całych grup, osiedli, dzielnic a nawet regionów. Programy rewitalizacyjne, choć zakładają proces uspołecznienia ich zarządzania, to jednak jest on najczęściej fasadowo realizowany. Nie doprowadza to do rewitalizacji życia społecznego, zawodowego, ograniczając się do rewitalizacji infrastruktury. Tworzenie osiedlowych spółdzielni socjalnych połączone z lokalnym partnerstwem na rzecz wspierania rozwoju przedsiębiorczości społecznej jest realnym mechanizmem przyczyniającym się do kompleksowej rewitalizacji doprowadzającej do (re)integracji społecznej i zawodowej mieszkańców danej społeczności. 58

59 III. Charakterystyka próby badawczej Tabela 4. Usytuowanie Osiedlowej Spółdzielni Socjalnej Pokolenie w obszarze ekonomii społecznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań 59

60 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej III.4. Przedsiębiorczość społeczna osób niepełnosprawnych na przykładzie Zakładów Aktywności zawodowej III.4.1. Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej w Łęcznej Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej w Łęcznej ul. Krasnystawska Łęczna www: www. zaz.leczna.pl/ pzazleczna@wp.pl Forma prawna: Zakład aktywności zawodowej Organ prowadzący: Starostwo Powiatowe w Łęcznej Data powstania: 7 lipca

61 III. Charakterystyka próby badawczej Tabela 5. Usytuowanie Powiatowego Zakładu Aktywności Zawodowej w Łęcznej w obszarze ekonomii społecznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań 61

62 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej III.4.2. Zakład Aktywności Zawodowej w Lublinie Zakład Aktywności Zawodowej w Lublinie Biuro ZAZ i Kawiarnia Santiago Cafe ul. Głuska Lublin zazmisericordia@gmail.com Forma prawna: Zakład aktywności zawodowej Organ prowadzący: Charytatywne Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Chorym Misericordia Data powstania: 16 października 2009 rok 61 Geneza przedsięwzięcia: Charytatywne Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Chorym Misericordia, które jest organem prowadzącym ZAZ w Lublinie, zostało założone 23 stycznia 1991 roku. Inicjatorem jego powstania był ks. Tadeusz Pajurek, ówczesny kapelan Szpitala Neuropsychiatrycznego w Lublinie. W czasie swojej posługi ks. Pajurek niejednokrotnie miał okazję zetknąć się z trudnościami z jakimi zmagają się osoby chorujące psychicznie, a zwłaszcza z brakiem pomocy w powrocie do normalnego życia po odbytej hospitalizacji. Brakowało działań, które dzisiaj określamy jako psychiatrię środowiskową. Z kolei środowisko lekarskie zastanawiało się w jaki sposób przerwać zamknięte koło mało skutecznego i kosztownego leczenia stacjonarnego. Inspiracje do działań na rzecz osób psychicznie chorych ks. Pajurek zaczerpnął z doświadczeń niemieckich i holenderskich. Postanowił przenieść je na polski grunt. Nawiązał współpracę z Fundacją Współpracy Polsko-Niemieckiej i uzyskał dotację w wysokości 1 mln marek niemieckich, którą przeznaczył na utworzenie ośrodka rehabilita- 61 Por. Sprawozdanie merytoryczne z działalności statutowej Charytatywnego Stowarzyszenia Niesienia Pomocy Chorym Misericordia za rok 2009, [dostęp ]. 62

63 III. Charakterystyka próby badawczej cyjnego przy ulicy Abramowickiej w Lublinie (1997). Przedsięwzięcie to miało charakter nowatorski tym bardziej, że dopiero rok później powstała ustawa o rehabilitacji, która przyczyniła się do przekształcenia ośrodka w Środowiskowy Dom Samopomocy (1998). W miarę upływu czasu osoby niepełnosprawne zgłaszały potrzeby związane z możliwością podjęcia pracy zawodowej. Stowarzyszenie natomiast poszerzało swoją ofertę otwierając kolejne agendy. W ten sposób w 2006 powstał Warsztat Terapii Zajęciowej (WTZ). W międzyczasie Stowarzyszenie uruchomiło także inne elementy obecnie istniejącego systemu pomocy, a więc Ośrodek Adaptacyjny (2004), Klub Samopomocy Misericordia, Placówkę Opiekuńczo-Wychowawczą (2007). Elementem zwieńczającym działania w ramach systemu kompleksowej pomocy osobom chorującym psychicznie w ich powrocie na otwarty rynek pracy jest Zakład Aktywności Zawodowej, który powstał w 2009 roku. Zakład Aktywności Zawodowej w Lublinie jest elementem kompleksowego systemu pomocy osobom niepełnosprawnym, które opuściły szpital psychiatryczny czy klinikę. Misją instytucji jest stwarzanie osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwości rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia na otwartym rynku pracy. ZAZ w Lublinie już na stałe wpisał się w lokalny rynek usług cateringowych. Postrzegany jest jako instytucja rzetelna i realizująca ważne cele społeczne, a nie jako firma oferująca najniższą cenę na rynku. Cel jaki stawiają przed sobą osoby prowadzące ZAZ przy Charytatywnym Stowarzyszeniu Niesienia Pomocy Chorym Misericordia, to szukanie stałych odbiorców usług (jest to niezwykle ważny element każdego przedsiębiorstwa, nie tylko społecznego żadne przedsiębiorstwo nie przetrwa bez zleceń), w szczególności wśród instytucji publicznych, stowarzyszeń i fundacji, zajmujących się pomocą osobom niepełnosprawnym oraz ubogim. 63

64 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Tabela 6. Usytuowanie Zakładu Aktywności Zawodowej w Lublinie w obszarze ekonomii społecznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań 64

65 III. Charakterystyka próby badawczej III.5. Przedsiębiorczość społeczna na przykładzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Forma prawna: Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Data wpisu do KRS: 18 kwietnia 2007 Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne Sp. z o.o. ul. Bolesława Prusa Biłgoraj www: bps.lbl.pl bps@lbl.pl KRS: REGON: Misja i wizja PES: Misją Biłgorajskiego Przedsiębiorstwa Społecznego jest wsparcie osób wykluczonych społecznie (głównie bezrobotnych, a szczególnie długotrwale bezrobotnych) poprzez umożliwienie im powrotu na rynek pracy. Przedsiębiorstwo społeczne działa na rzecz: a) społecznej reintegracji jej pracowników. PES podejmuje działania, których celem jest odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestnictwa pracowników PES w życiu społecznym i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, czy zamieszkania. Polega ona na wykształceniu u osób, które już od dłuższego czasu znajdują się poza rynkiem pracy, naturalnych cech, wymaganych w pracy zawodowej, np.: punktualności czy rzetelności w wykonywaniu pracy. Społeczna integracja wpływa także na to, co się dzieje poza uczestnikiem PES, w jego rodzinie, w najbliższym otoczeniu. Przykładem może być przypadek pracownika BPS, który wcześniej był zatrudniony przez prywatnego przedsiębiorcę, a jednocześnie pracował dorywczo w urzędzie miasta (w komórce sprzątającej). Nie spełniał się w obu miejscach pracy. Odnalazł się dopiero w BPS, gdzie pracuje od momentu powstania przedsiębiorstwa. W wieku ponad 50 lat zrobił sobie prawo jazdy, kupił samochód i realizuje się zawodowo; 65

66 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej b) zawodowej reintegracji jej pracowników poprzez działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. Przy czym należy podkreślić, iż wykonywane w ramach prowadzonej przez przedsiębiorstwo działania nie należy rozpatrywać jako socjalną stronę działalności gospodarczej. W BPS reintegracja społeczna nigdy nie była rozpatrywana jako coś odrębnego od reintegracji zawodowej. Integracja społeczna w przedsiębiorstwie jest niejako efektem wtórnym i towarzyszącym integracji zawodowej. Osoby, które kiedyś znajdowały się w trudnym położeniu już z racji tego, że otrzymały pracę w przedsiębiorstwie społecznym odnajdują się w społeczeństwie. Środowisko pracy jest dla nich swoistą mikrokomórką, gdzie (oprócz zarabiania środków na własne utrzymanie) tworzą się więzi pomiędzy pracownikami, którzy spotykają się nie tylko w przedsiębiorstwie, lecz także po godzinach pracy. W organizowanie tego typu spotkań włącza się również BPS. BPS jest więc podmiotem ekonomii społecznej, który z jednej strony daje zatrudnienie osobom, mającym trudności z odnalezieniem się na rynku pracy (przede wszystkim osobom długotrwale bezrobotnym). Z drugiej strony świadczy usługi mieszkańcom społeczności lokalnej, na które istnieje zapotrzebowanie, a które nie są świadczone przez typowy sektor biznesu. Na początku BPS świadczyło usługi tylko na terenie miasta Biłgoraj, z czasem obszar oddziaływania PES wykraczał poza miasto (np. obsługa poboczy dróg wojewódzkich). Geneza: Zdaniem Ireny Gadaj rozwój przedsiębiorczości społecznej w Biłgoraju można umownie podzielić na 4 etapy Etap pierwszy (występował szczególnie w lata ), to etap dialogu związany z powstaniem i działalnością organizacji pracodawców pod nazwą Towarzystwo Gospodarcze w Biłgoraju. Niemal każdy pomysł na uruchomienie przedsięwzięcia poprzedzone było długimi dyskusjami i dialogiem z różnymi podmiotami lokalnymi. 2. Etap drugi (występował z dużym nasileniem w latach ), to czas przekształceń i intensywnego wspierania rozwoju gospodarczego. W 1994 roku, z inicjatywy Towarzystwa Gospodarczego i Burmistrza Miasta Biłgoraja, 62 Por. I. Gadaj, Partnerstwo i przedsiębiorczość społeczna na przykładzie doświadczeń biłgorajskich, wrzesień 2009, nozdrzec-skrypt.pdf [dostęp: ]. 66

67 III. Charakterystyka próby badawczej utworzono Biłgorajską Agencję Rozwoju Regionalnego S.A., której zadaniem jest wszechstronne wspieranie rozwoju Biłgoraja i regionu 63. Etap ten był bezpośrednią odpowiedzią na lokalne problemy (bezrobocie w powiecie biłgorajskim było wówczas dwukrotnie wyższe niż średnia krajowa). Symbolicznym punktem zwrotnym kończącym ten etap jest rok 1998, kiedy to bezrobocie w powiecie spadło do poziomu niższego niż średnia krajowa. 3. Etap trzeci (zapoczątkowany został już jesienią 1997 roku), zwany jest etapem poprawy jakości życia społeczności lokalnej. Po stworzeniu na terenie powiatu biłgorajskiego sprzyjających warunków dla stabilnego wzrostu gospodarczego przyszedł czas na inicjowanie przedsięwzięć poprawiających jakość życia społeczności lokalnej, m.in. poprze rozwijanie przedsiębiorczości społecznej. Większą uwagę zwrócono na konieczność rozwoju edukacji, kultury oraz sportu. Dostrzeżono, że rozwój tych dziedzin może generować nowe miejsca pracy i dodatkowe źródła dochodów. Przeprowadzono wówczas szereg rozmów, spotkań i konsultacji, które miały doprowadzić do wypracowania założeń, celów i sposobów działania przyszłego biłgorajskiego funduszu lokalnego. W 1999 roku utworzono lokalną fundację dobroczynną pod nazwą Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej (FLZB). Zadaniem FLZB jest 64 : pomoc donatorom w realizacji ich filantropijnych celów, wspieranie finansowe inicjatyw i przedsięwzięć z zakresu ochrony zdrowia i pomocy społecznej, edukacji, kultury i sztuki, sportu i turystyki, ochrony środowiska, rozwoju gospodarczego i innych ważnych potrzeb społecznych, inicjowanie współpracy wszystkich zainteresowanych osób i instytucji w identyfikowaniu i rozwiązywaniu zmieniających się potrzeb społeczności lokalnej. 4. Etap czwarty (od 2004 roku) związany ze wspieraniem i tworzeniem nietypowych rozwiązań zmierzających do eliminowania wykluczenia społecznego, jak tworzenie przedsiębiorstw społecznych, czy spółdzielni socjalnych. W każdej społeczności lokalnej znajduje się grupa osób, które z różnych przyczyn są marginalizowane na rynku pracy. Nie mogą znaleźć stałego zatrudnienia, a także same nie są zdolne założyć własną działalność gospodarczą. Stąd też zaistniała potrzeba stworzenia dla tej grupy osób szczególnego rodzaju 63 Por. Biłgorajska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. O nas, zakladka&id=14&nazwa=o%20nas [dostęp: ]. 64 Statut Fundacji Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej, [dostęp: ]. 67

68 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej przedsiębiorstwa, w którym znalazłyby one zatrudnienie. W grudniu 2003 roku w Biłgoraju zawiązano partnerstwo na rzecz zatrudnienia, którego celem było inicjowanie działań na rzecz wzrostu zatrudnienia wśród mieszkańców powiatu biłgorajskiego, a zwłaszcza osób zmarginalizowanych. Zawarte wówczas Lokalne Porozumienie na Rzecz Zatrudnienia nie zawierało szczegółowych rozwiązań, lecz stanowiło jedynie forum partnerów lokalnych, które stwarzało możliwość do podejmowania współpracy. W celu wdrażania konkretnych działań wymagane jest zawieranie odrębnych porozumień partnerskich, których skład podmiotów wchodzących w relację partnerską będzie dostosowany do potrzeb planowanego przedsięwzięcia. 68

69 III. Charakterystyka próby badawczej Tabela 7. Usytuowanie Biłgorajskiego Przedsiębiorstwa Społecznego Sp. z o.o. w obszarze ekonomii społecznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań 69

70 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej III.6. Przedsiębiorczość społeczna na przykładzie Spółdzielni Socjalnej Usługowo-Handlowo-Produkcyjnej w Byczynie Spółdzielnia Socjalna Usługowo- Handlowo-Produkcyjna w Byczynie Polanowice Byczyna www: spoldzielnia.socjalna@wp.pl KRS: REGON: Forma prawna: Spółdzielnia socjalna Data wpisu do KRS: 4 sierpnia 2005 roku 70

71 III. Charakterystyka próby badawczej Tabela 8. Usytuowanie Spółdzielni Socjalnej Usługowo-Handlowo- Produkcyjnej w Byczynie w obszarze ekonomii społecznej Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 71

72 IV. Charakterystyka przedsiębiorców społecznych Staram się stworzyć kawałek świata, w którym sam chciałbym mieszkać. Projekt ma dla mnie sens tylko wtedy, gdy uszczęśliwia ludzi, chroni środowisko i tworzy nadzieję na lepszą przyszłość. W tym tkwi dusza moich projektów 65. Fábio Rosa Przedsiębiorcy społeczni są promotorami zmian społecznych oraz pionierami innowacyjności w sektorze społecznym właśnie dzięki przedsiębiorczej zdolności do nowatorskiego myślenia, jak również umiejętności rozwijania możliwości i zdolności do prezentowania swoich idei i oceny ich społecznego oddziaływania. Zasadniczymi stymulatorami pobudzającymi przedsiębiorców społecznych do podejmowania innowacyjnych przedsięwzięć jest pragnienie, aby zmienić społeczeństwo i niezadowolenie z istniejącej sytuacji. Są to osoby posiadające większą wrażliwość na wykorzystanie dostępnych możliwości i zasobów dla działań przedsiębiorczych w celu zaspokojenia potrzeb społecznych występujących na danym terenie. Niezwykle ważna jest u przedsiębiorcy społecznego również zdolność do tworzenia sieci i podejmowania współpracy. Przedsiębiorczość społeczna ma bowiem międzysektorowy charakter. Wymaga umiejętności budowania licznych relacji z ludźmi z sektora publicznego, biznesowego, czy społecznego i zarządzania nimi. Liczne badania, w tym także przeprowadzone na potrzeby niniejszego opracowania, potwierdzają, że istnieje bezpośredni związek między zdolnością do współdziałania, a powodzeniem inicjatyw z zakresu przedsiębiorczości społecznej 66. W tej części opracowania zaprezentowane zostaną cechy skutecznego przedsiębiorcy społecznego według Davida Bornsteina, a następnie przywołane zostaną wyniki badań przeprowadzonych Testem Przymiotnikowym ACL na siedmiu przedsiębiorcach społecznych, którzy są liderami PS lub partnerstwa. 65 Cyt. za: D. Bornstein, Jak zmieniać świat. Przedsiębiorcy społeczni wizjonerzy naszych czasów, s Por. F. Perrini, C. Vurro, Przedsiębiorczość społeczna: innowacyjność i zmiana społeczna w teorii i praktyce, w: Przedsiębiorczość społeczna, red. J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, tłum. K. Dzięciołowicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa 2010, s

73 IV. Charakterystyka przedsiębiorców społecznych IV.1. Cechy skutecznego przedsiębiorcy społecznego W literaturze przedmiotu trudno doszukać się jakiegoś spójnego zbioru cech charakteryzujących przedsiębiorcę, a tym bardziej przedsiębiorcę społecznego. Badacze spierają się zarówno co do zestawu cech, jak konieczności równoczesnego ich występowania. Nie ma również jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy aby być przedsiębiorcą (społecznym), to trzeba się nim urodzić, czy też wystarczy zdobyć określone wykształcenie i doświadczenie w tym zakresie? 67 Przykładowo w opinii Petera Druckera przedsiębiorczość nie jest cechą wrodzoną i można się jej nauczyć. Przedsiębiorczość twierdzi P. Drucker jest cechą danej osoby czy instytucji, ale nie jest cechą osobowości [ ]. Każdy kto potrafi sprostać podejmowaniu decyzji, może nauczyć się być przedsiębiorcą i działać przedsiębiorczo. Przedsiębiorczość jest więc raczej sposobem zachowania niż cechą osobowości. A jej podstawami są raczej koncepcja i teoria aniżeli intuicja 68. Według Davida Bornsteina zasadnicza różnica pomiędzy skutecznymi a przeciętnymi przedsiębiorcami nie przejawia się w bycie pewnym siebie, w uporze czy posiadaniu wiedzy. Zasadniczą zmienną skutecznego przedsiębiorcy jest przede wszystkim jakość motywacji. Najefektywniejsi przedsiębiorcy cechują się zwykle wysokim poziomem determinacji w osiąganiu długoterminowych celów, którym nadawali głębokie, osobiste znaczenie. Wykazywali oni dużo większą systematyczność w poszukiwaniu nowych możliwości, przewidywaniu trudności, monitorowaniu postępu oraz planowaniu strategii danego przedsięwzięcia czy przedsiębiorstwa. Długoterminowe i długofalowe cele stawiali wyżej niż krótkoterminowe zyski. Decyzje, zachowania, działania czy postawy przedsiębiorców uwarunkowane są szerokim zbiorem czynników. D. Bornstein wyszczególnia sześć cech skutecznego przedsiębiorcy społecznego 69 : 1. Gotowość do korygowania własnych błędów skuteczny przedsiębiorca potrafi przyznać się do popełnionego błędu i dążyć do jego wyeliminowania albo przynajmniej jego złagodzenia. Przedsiębiorstwa społeczne muszą niekiedy przejść proces wielokrotnego powtarzania i korygowania swojej strategii lub biznesplanu przedsięwzięcia, szczególnie w sytuacji pojawienia się problemów, możliwości i zmian na rynku. Jeśli ten proces nie zostanie przeprowadzony 67 Por. J. Duraj, M. Papiernik-Wojdera, Przedsiębiorczość i innowacyjność, Difin, Warszawa 2010, s P. F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, tłum. A. Ehrlich, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1992, s Por. D. Bornstein, Jak zmieniać świat. Przedsiębiorcy społeczni wizjonerzy naszych czasów, tłum. L. Kalita, AnWero Wydawnictwo, Gdańsk 2009, s

74 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej wówczas takie przedsiębiorstwo społeczne będzie miało znikome szanse na dokonywanie istotnych zmian w społecznościach lokalnych. Gotowość do autokorekty połączona z otwartością na rynek i ukierunkowaniem na wdrażania innowacyjnych rozwiązań stanowi warunek niezbędnych procesów adaptacyjnych przedsiębiorstwa do zmieniającego się otoczenia. Gotowość do podejmowania zmian dotyczy również przedsiębiorstw społecznych, które zdążyły już ugruntować swoją pozycję na rynku i wymieniane są jako tzw. dobre praktyki. Dobrze prosperujące przedsiębiorstwa mogą bowiem w którymś momencie utracić kontakt z dynamiką rynku. Rozbudowany system zarządzania przedsiębiorstwem może doprowadzić do zatoru całkowitego lub częściowego zablokowania przepływu komunikatów o sytuacji panującej na rynku. Informacje te mogą z coraz większym trudem docierać do osób decyzyjnych, za pośrednictwem coraz to bardziej złożonego systemu zarządzania, co może skutecznie opóźniać dostrzeganie problemów. 2. Gotowość do dzielenia się sukcesem cecha ta jest jednym z podstawowych sposób zapewniających powodzenie pracy przedsiębiorcy. Im więcej osób jest włączonych w budowę wspólnego sukcesu przedsiębiorstwa, tym więcej będzie chciało pomóc. Skuteczny przedsiębiorca społeczny w sposób naturalny będzie dążył do dzielenia się zasługami, a nie do bycia uznanym za jedynego twórcę zmian w przedsiębiorstwie. 3. Gotowość do wyłamania się z istniejących struktur wielu przedsiębiorców społecznych działa w sektorze obywatelskim, gdzie mają możliwość korzystania ze swobody działania, tj. wprowadzania, testowania i sprzedawania nowych idei. Tacy przedsiębiorcy podejmują ryzyko finansowe i zawodowe. Zyskują jednak większą swobodę oraz szerszą i bardziej otwartą perspektywę działania. Przykładem może być postać Mariusza Andrukiewicza prezesa Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej Być Razem w Cieszynie, który na początku swojej kariery zawodowej związany był z cieszyńskim ośrodkiem pomocy społecznej. Po jakimś czasie opuścił MOPS i założył Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej Być Razem a następnie Fundację. Mimo to nie zrezygnował ze współpracy z MOPS w Cieszynie Gotowość do wykroczenia poza dany obszar przedsiębiorcy społeczni powinni zachować niezależność od istniejących struktur, które funkcjonują według określonych reguł, ustaw, rozporządzeń itp.(np. instytucje rynku pracy i pomocy społecznej, jednostki samorządu terytorialnego, uczelnie), dzięki 70 Por. M. Dobranowska-Wittels, Zbudujemy dom Mariusz Andrukiewicz, człowiek renesansu, gazeta.ngo.pl 2007, nr 9 (45), s

75 IV. Charakterystyka przedsiębiorców społecznych czemu będą oni w stanie uwolnić się od utrwalonych przekonań, schematów działań, a także będą mieli większą swobodę w nowatorskim łączeniu różnych zasobów. Rozwiązywanie problemów społecznych wymaga nie tyle działań doraźnych, interwencyjnych, co podejścia całościowego, prewencyjnego. Przedsiębiorcy społeczni powinni być liderami-animatorami, potrafiącymi przekraczać podziały, gromadząc ludzi z różnych środowisk, o różnym doświadczeniach i umiejętnościach, ludzi, którzy będą w stanie wspólnie tworzyć innowacyjne rozwiązania. Jak bowiem zauważa D. Bornstein jednym z podstawowych zadań przedsiębiorcy społecznego jest swoista społeczna alchemia: tworzenie nowych połączeń społecznych; gromadzenie pomysłów, doświadczeń umiejętności i zasobów w sposób, który wykracza poza naturalne zdolności twórcze danej społeczności [ ]. «Twórcze łączenie» stanowi [ ] intuicyjną reakcję na silne pofragmentowanie i specjalizację, obecne we współczesnych społeczeństwach. [ ] ludzkie potrzeby mają charakter całościowy, w związku z czym nie da się ich zaspokoić bez współpracy wielu ludzi z rozmaitych branż Gotowość do pracy bez rozgłosu nieefektywny i nieskuteczny przedsiębiorca społeczny cechuje się m.in. brakiem cierpliwości, która najczęściej przejawia się w chęci uzyskania jak najszybszych rezultatów. Bardziej doświadczeni przedsiębiorcy podkreślali, że uruchamiając swoje przedsięwzięcie nie myśleli o nim w kategoriach przedsiębiorstwa społecznego, a o własnej osobie jako o przedsiębiorcy społecznym. Raczej przez wiele lat zbliżali się do swej koncepcji, przekonując do niej coraz to większe grupy osób, zaś na rezultaty uruchomionych przedsięwzięć musieli czekać kilka, a nawet kilkanaście lat. Ich dokonania zyskały uznanie dopiero po wielu latach niezauważanej pracy. 6. Silny kręgosłup moralny skuteczny przedsiębiorca społeczny nie kieruje się wyłącznie zyskiem. Liczy raczej na realizację długofalowych i innowacyjnych rozwiązań, które pozwolą na rozwiązanie części problemów i przybliżanie wizji lepszego świata. Prawdziwym wyzwaniem intelektualnym i twórczym dla przedsiębiorcy społecznego według Fábio Rosy jest na przykład stworzenie modelu pozostającego na usługach wykluczonych, budowanie samowystarczalnych gospodarstw, włączanie tych osób w życie społeczeństwa 72. Przedsiębiorcy społeczni to ludzie o niezwykle silnym systemie wartości, wrażliwi na krzywdę ludzką i cierpienie innych ludzi. 71 D. Bornstein, Jak zmieniać świat. Przedsiębiorcy społeczni wizjonerzy naszych czasów, tłum. L. Kalita, AnWero Wydawnictwo, Gdańsk 2009, s Cyt. za: tamże, s

76 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej IV.2. Profil przedsiębiorczy społecznego uzyskany na podstawie wyników badań Do opisu osoby przedsiębiorcy społecznego w kategorii jaki jestem wykorzystano Test Przymiotnikowy ACL (Adjective Check List), wykorzystujący zdolność do samooceny oraz umożliwiający zindywidualizowany wybór przymiotników do opisu siebie (osoba wybiera taka liczbę przymiotników 73, która odzwierciedla jej indywidualne preferencje). Już prosta charakterystyka dokonana na podstawie najczęściej wybieranych przymiotników pokazuje istotne cechy lidera przedsiębiorcy społecznego (zob. tabela 9). Jest to tym bardziej istotne, że liderów siedmiu badanych przedsiębiorstw społecznych różni bardzo wiele, nie tylko jeśli chodzi o typ prowadzonego przedsiębiorstwa społecznego (PES), ale również cechy osobowości. Istnieją jednak charakterystyki, które stanowią o tym, co łączy tych ludzi. Są to mianowicie osoby w zdecydowanej większości aktywne, potrafiące wychodzić z inicjatywą w relacjach ze swym otoczeniem, ale także otwarte na rzeczywistość otaczającą i chętne do współpracy z innymi. Cechuje je odwaga w podejmowaniu nowych wyzwań, są w tym pomysłowe i przedsiębiorcze i najczęściej z łatwością przystosowują się do zmieniających się warunków. W swej pracy z innymi przejawiają wiele cech, które sprawiają, że są dobrymi liderami scalającymi zespół, budującymi mosty miedzy ludźmi, łagodzącymi relacje. Choć najczęściej są to osoby bardzo wymagające, to jednak umieją docenić pracę, zaangażowanie innych, a relacje budują na uprzejmości i uczciwości. Rodzi to ze strony otoczenia szacunek zarówno wobec nich samych, jak i w stosunku do inicjatyw, z którymi wychodzą. 73 Lista 300 przymiotników została wybrana w oparciu o kilkudziesięcioletnie badania nad osobowością, a przeprowadzone na jej podstawie badania w kilkudziesięciu krajach świata potwierdziły jej uniwersalność. 76

77 IV. Charakterystyka przedsiębiorców społecznych Tabela 9. Przymiotniki najczęściej wybierane przez przedsiębiorców społecznych (liderów PES) (N=7) Przymiotnik Aktywny 7 Chętny do współpracy 6 Odważny 5 Wymagający 5 Przedsiębiorczy 5 Z inicjatywą 5 Łatwo się przystosuje 4 Umiejący docenić 4 Otwarty 4 Uczciwy 4 Pomysłowy 4 Uprzejmy 4 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań Powyższe cechy znajdują potwierdzenie w wynikach przeliczonych za pomocą tego testu. Opis uzyskany dzięki treściom skal osobowościowych jakie zostały wyodrębnione w teście ACL wskazuje na istotną rolę liderów przedsiębiorców społecznych dla kształtowania z jednej strony innowacyjnych strategii działania, z drugiej zaś strony dla tworzonego kapitału społecznego, dzięki któremu przedsiębiorstwa społeczne i ukształtowane wokół nich partnerstwa tworzą spójną całość. W niektórych przypadkach przedsiębiorstw liderzy mieli słabiej zarysowane pewne cechy, co znajdowało swoje odzwierciedlenie również w kondycji przedsiębiorstwa społecznego, jego zakorzenienia społecznego. Ze względu jednak na małą liczbę badanych przedsiębiorstw społecznych (nie było celem badania maksymalizowanie liczby ankietyzowanych podmiotów) na tym etapie zrezygnowano z głębszej analizy uwarunkowań osobowościowych. N 77

78 Partnerstwo w praktyce przedsiębiorstw ekonomii społecznej Wykres 4. Profil przedsiębiorczy społecznego przedstawiony na 37 skalach Testu Przymiotnikowego ACL (średni wynik siedmiu profili indywidualnych obliczonych dla osób badanych) Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań 78