Netbooki. tyflografiki. Twitter. Zasady redagowania. - ciekawe rozwiązanie dla niewidomych. - kolejny dostępny kawałek Internetu TYFLO{WIAT

Transkrypt

1 Kwartalnik, nr 3 (5) 2009, bezpłatny, ISSN: TYFLO{WIAT Zasady redagowania tyflografiki Netbooki - ciekawe rozwiązanie dla niewidomych Twitter - kolejny dostępny kawałek Internetu

2 W numerze Od redakcji 3 Orientacja przestrzenna... 7 Zasady redagowania tyflografiki 14 Vision Hunt - kolor w zasięgu komórki 17 Netbooki - ciekawe rozwiązanie dla niewidomych 26 O papierze, który puchnie lub pęcznieje 32 Problematyczny podpis 35 Bankowość elektroniczna 45 Twitter - kolejny dostępny kawałek Internetu W numerze, który trzymacie Państwo w rękach, postanowiliśmy opowiedzieć o rozwiązaniach, wprawdzie nie skierowanych bezpośrednio i specjalnie do osób niewidomych, ale niezastąpionych. W tym wydaniu skupimy się na przedstawieniu Czytelnikom kilku rozwiązań z nowej, prężnie rozwijającej się gałęzi rynku informatycznego. W artykule pt. Netbooki ciekawe rozwiązanie dla niewidomych informujemy, czym tak naprawdę one są, a także porównujemy kilka najpopularniejszych modeli. Mamy nadzieję, że publikacją zachęcimy Państwa do zapoznania się z tą ciekawą alternatywą dla ciągle jeszcze kosztownych laptopów. Kolejnym zjawiskiem, które przyciągnęło naszą uwagę jest bankowość elektroniczna. Postanowiliśmy sprawdzić, jak działają kanały dostępu internetowego wybranych banków. Z racji ograniczonej ilości miejsca, przedstawiamy Państwu te, które spełniły nasze oczekiwania. KWARTALNIK NR 3 (5) 2009 WYDAWCA Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego ul. Wybickiego 3a, Kraków tel.: (+48) ; faks: (+48) biuro@firr.org.pl Organizacja Pożytku Publicznego Nr konta Tym samym zachęcamy Czytelników do dzielenia się z nami doświadczeniami, dotyczącymi dostępności banków internetowych. Żywimy nadzieję, że rozpoczęta przez nas dyskusja skłoni banki, do tej pory niedostępne dla niewidomych, do zmiany swojej polityki. REDAKTOR NACZELNY Joanna Piwowońska tel. kom. (+48) joanna.piwowonska@firr.org.pl INTERNET SKŁAD I OPRACOWANIE GRAFICZNE Joanna Mirska Redaktor Naczelny Fotografia na okładce Dimitriy Shironosov DRUK Beltrani NAKŁAD 1000 egzemplarzy Nakład dofinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych i opatrywania nowymi tytułami materiałów nadesłanych do druku. Materiałów niezamówionych nie zwracamy. Przedruk materiałów dozwolony za zgodą Wydawcy, a także pod warunkiem umieszczenia pod artykułem informacji, że jest on przedrukiem z kwartalnika Tyfloświat (z podaniem konkretnego numeru pisma) oraz zamieszczenia adresu naszej strony internetowej ( SPROSTOWANIE Artykuł Orientacja przestrzenna, autorstwa Pana Zbigniewa Jęczmyka, zamieszczony w numerze 2 (4) 2009 Tyfloświata, jest przedrukiem tekstu, który ukazał się w czasopiśmie LASKI, nr 1-2/2009. Serdecznie przepraszamy Redakcję Czasopisma za nieumieszczenie tej informacji w załączeniu do publikacji. 2

3 Orientacja przestrzenna c.d. fot. Stephen Finn W artykule Nowe spojrzenie na naukę orientacji przestrzennej, zamieszczonym w Tyfloświecie 2 (2) 2008, podzieliłam się z czytelnikami informacjami na temat Projektu, zadaniem którego jest opracowanie metody i narzędzi przygotowujących niewidomą osobę do optymalnego rozumienia dźwięków miasta oraz przedstawiłam, w zarysie, zbiór informacji o możliwościach interpretacji otoczenia przy pomocy dźwięków. Alina Talukder* Podkreśliłam jednocześnie, że funkcje informacji akustycznych, jedne z najistotniejszych w przemieszczaniu się (jako dalekosiężne i kierunkowe), w niewielkim jedynie stopniu wykorzystywane są w procesie nauczania poznawania przestrzeni. Z uwagą przeczytałam polemiczny artykuł p. Jęczmyka. Ogarnęły mnie ambiwalentne uczucia zadowolenia, bo omówiony problem skupił uwagę czytającego i skłonił do dyskusji, oraz rozczarowania, bowiem wypowiedź ograniczała się do wyszukiwania w mojej prezentacji uchybień merytorycznych. Nie znalazłam w tej polemice natomiast refleksji nad stanem aktualnego prowadzenia nauki orientacji przestrzennej w naszym kraju, a przede wszystkim istotnych, merytorycznych uwag i wątpliwości dotyczących nowej metody nauczania orientacji. Jestem nauczycielem praktykiem od przeszło 25 lat pracującym z osobami z dysfunkcjami wzroku i doskonale znane jest mi środowisko niewidomych i słabowidzących. Opracowywana przez nas koncepcja jest odpowiedzią na istniejący stan rzeczy. Odpowiedzią na ogromne rozbieżności między teorią wykorzystania słuchu w nauce orientacji, a praktyką, jaka istnieje w naszym kraju. A rzeczywistość zgrzyta Na potrzeby, opracowywanej w ramach prac grantowych, metody przeprowadziliśmy badania wśród niewidomych na terenie całego kraju. Kurs tyflopedagogiczny. Zajęcia z orientacji przestrzennej fot. Alina Talukder NR 3 (5)

4 Orientacja przestrzenna c.d. fot. Alina Talukder Objęliśmy nimi przeszło 200 osób. Były to pierwsze, tak profesjonalnie przeprowadzone, prace badawcze na terenie Polski. Trwały one prawie rok. Ankietowani niewidomi jednoznacznie zwracali uwagę na fakt, iż o wykorzystaniu słuchu przez nauczycieli orientacji przestrzennej na poszczególnych zajęciach co najwyżej się mówi lub wspomina, nie uczy się natomiast profesjonalnie jego wykorzystania. Zasady wprowadzone przez prof. Suterko nijak się mają do rzeczywistości, jaką tworzy większość nauczycieli orientacji. Siedem lat temu przeprowadzałam podobne, jak w przypadku omawianego projektu, badania na populacji przeszło 200 niewi- Poznajemy przestrzeń - nasze małe-wielkie dzieci domych. Wyniki aktualnych prac badawczych potwierdzają te sprzed kilku lat. Moja wiedza na w/w temat bierze się także, oprócz samych badań naukowych, z innych źródeł: z analizy programów nauczania tyflopedagogów na wyższych uczelniach, kursach, z analiz programów nauczania orientacji przestrzennej w Ośrodkach i kołach PZN, przeprowadzonych z absolwentami różnych ośrodków, rozmów, podczas których okazywało się, że badani najczęściej nie potrafią wymienić żadnych ćwiczeń usprawniających odbiór wrażeń słuchowych. Autor polemiki konstruuje swoje wypowiedzi tak, jak gdyby mój artykuł był kierowany tylko i wyłącznie do niego (nie wiem zresztą dlaczego) tymczasem jest on wołaniem do tych nauczycieli, którzy mimo certyfikujących ich dyplomów i dokumentów, źle uczą orientacji przestrzennej. W moim artykule nie obwiniam nikogo za aktualny stan rzeczy, staram się natomiast przedstawić mój punkt widzenia, formułować przyczyny, za które uważam: ewidentny brak wiedzy opiekunów na temat roli słuchu w funkcjonowaniu niewidomej osoby, brak odpowiednich narzędzi do treningu słuchowego, brak właściwych, naukowo opracowanych metod nauczania omawianego problemu. Nigdzie w swoich wypowiedziach nie kwestionowałam poprawności prowadzonych przez p. Jęczmyka zajęć z rozumienia przestrzeni i samodzielnego poruszania się, ani też nie zaprezentowałam mojego programu nauczania tej umiejętności i metod, jakie stosuję. Nie to było celem mojej publikacji Przedstawiłam jedynie zgeneralizowany obraz nauki orientacji w Polsce, gdzie laska pełni najczęściej funkcję przedłużonego dotyku, a prawie nigdy generatora dźwięków. Napisałam Celem Projektu inicjowanego i prowadzonego przez Uniwersytet A. Mickiewicza i Politechnikę Poznańską jest wypracowa- 4

5 Orientacja przestrzenna c.d. Dziecko z małej miejscowości wie, jak wyglądają ulice dużych miast, pojazdy po nich jeżdżące. Czemu odbierać tę wiedzę dzieciom niewidomym? nie właściwych metod i narzędzi, umożliwiających optymalny rozwój dziecka i usprawnienie jego procesów umysłowych w oparciu o odbierane wrażenia słuchowe. Zastanawiam się, czy aby nie ze zwykłego niezrozumienia treści artykułu wynika fakt, iż doświadczony nauczyciel nie może akceptować mojego twierdzenia, że brak odpowiednich narzędzi do treningu słuchowego wpływa na mniejsze jego wykorzystanie w nauczaniu orientacji. W obecnym systemie nauczania, każdy nauczyciel stosuje własne ćwiczenia, uaktywniające ten zmysł. Zważywszy, że większość nie ma wiedzy w tym aspekcie, wachlarz technik aktywujących analizator słuchu jest znikomy praktycznie wręcz nie istnieje! Nie opracowano dotychczas w Polsce programu ani metody kształcenia zmysłu słuchu niewidomych na potrzeby orientacji przestrzennej. Właściwy metodologicznie sposób kształcenia słuchu, w oparciu o nagrania dźwięków typowych dla dużego miasta, pozwoli na ich dokładne przeanalizowanie, co pomoże utrwalić w pamięci odbiorcy wzorcowe obrazy akustyczne, z którymi będzie mógł porównywać odbierane w rzeczywistości wrażenia dźwiękowe. Opracowywana metoda jest propozycją do wykorzystania w dydaktyce przedmiotu. Od środowiska, w którym przebywa dziecko, od jego potrzeb i metod pracy nauczyciela będzie zależał sposób i zakres wykorzystywania tego narzędzia. Techniki wykorzystywania plików dźwiękowych, opracowanych w tej metodzie, po odpowiedniej konwersji przez nauczyciela, będą mogły być również wykorzystywane w pracy z dźwiękiem naturalnym. Zwrócę w tym miejscu jeszcze uwagę na inny poznawczy aspekt nagranych odgłosów miasta. Dziecko mieszkające w małych miejscowościach wie, jak wyglądają ulice dużych miast, pojazdy po nich jeżdżące widziało te obiekty na obrazkach, zdjęciach. Dlaczego niewidome dziecko ma być pozbawione tego rodzaju wiedzy zdobywanej w trakcie zabawy? W jaki sposób mózg ma zdobyć pożywkę do maksymalnej kompensacji braku wzroku? Współczesne technologie zapisu dźwięku i jego odtwarzania idą mu w sukurs. Pan Jęczmyk zarzuca mi nieprawidłowe używanie terminu echolokacja. Według Cz. Puzyny 1 echolokacja to zdolność do lokalizowania różnych obiektów otoczenia na podstawie echa wytwarzanych dźwięków i, idąc dalej za słowami tegoż autora, echo to dźwięk odbity, przychodzący do danego punktu z takim natężeniem i opóźnieniem, że może być wyodrębniony przez słuchacza od dźwięku bezpośredniego, przychodzącego do tego samego punktu. Odbite dźwięki generowane zarówno przez niewidomego, jak i przez inne źródła dźwięku np. stukające buty idącego przed nim przechodnia, dostarczają informacji o strukturze otoczenia. Osoba niewidoma, korzystając właściwie z posiadanych już wzorców słuchowych i własnej wiedzy dotyczącej budowy przestrzeni, zidentyfikuje dany obiekt, lecz może być tak, że stojącą nieruchomo osobę w parku określi jako drzewo. Na pewno jednak stojącego na tym terenie samochodu z drzewem nie pomyli! 1 Cz. Puzyna Wpływ własności akustycznych środowiska na orientację przestrzenną PWN Warszawa 1983 fot. Krivoruchenko Maksim NR 3 (5)

6 Orientacja przestrzenna c.d. fot. Alina Talukder Ogród orientacji w Owińskach - wizualizacja W artykule napisałam, że osoba niewidoma na podstawie odbioru dźwięków odbitych, może trafnie zidentyfikować obiekt, lecz musi to robić korzystając z dotychczasowych wzorców słuchowych. Od nauczyciela orientacji i od możliwości intelektualnych i percepcyjnych ucznia zależy ich ilość. Mój adwersarz w pełne ferworu frazy wplótł zdanie: nie funkcjonuje on (zmysł przeszkód) po to, aby niewidomy przy jego pomocy określał kształty mijanych rzeczy. Moje zdanie w tej kwestii brzmiało: Wykorzystując» zmysł przeszkód «, niewidomy może zlokalizować przedmiot, lecz nie może określić jego kształtu. Gdzie tkwi różnica? Jeżeli chodzi o lokalizowanie krawężników słuchem istotnie, jest to fenomenalna umiejętność, również wśród osób niewidomych, ale możliwa, jak nadmieniłam, przy zaistnieniu określonych warunków (m.in. bardzo dobrze znany teren, sprzyjające warunki akustyczne). Zapraszam do Owińsk na zobaczenie tego kuriozum. I proszę nie spodziewać się widoku niewidomego na czworakach. Będzie szedł z lekko pochylona sylwetką, a dźwięk będzie generował stopami. W artykule nie uwzględniłam zjawisk cienia dźwięku, złudzeń i zakłóceń akustycznych wszystkie są istotne w procesie nauczania - lecz tematem mojej wypowiedzi było zwrócenie uwagi na bogactwo cech akustycznych środowiska miejskiego, w kontekście ich wykorzystania w orientacji przestrzennej. *Alina Talukder jest pracownikiem Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Owińskach, gdzie pełni rolę wychowawcy internatu i nauczyciela orientacji przestrzennej. Zajmuje się szeroko rozumianym rysunkiem niewidomych i graficznymi przedstawieniami rzeczywistości dla niewidomych i słabowidzących. Bierze udział w pracach prowadzonych w ramach grantu Opracowanie metody nauki orientacji przestrzennej w dużym mieście dla osób niewidomych z wykorzystaniem dźwięków środowiska, realizowanego poprzez Uniwersytet A. Mickiewicza, Politechnikę Poznańską i Ośrodek w Owińskach 6

7 Zasady redagowania tyflografiki fot. Ove Tøpfer Osobom mało zorientowanym wydaje się często, że opracowanie taniej i wygodnej techniki przetwarzania powszechnie stosowanej grafiki czarnodrukowej na grafikę dotykową jest kluczem do rozwiązania problemu udostępnienia grafiki niewidomym. Panuje przekonanie, że wystarczy zapewnić niewidomemu możliwość dotykowego odróżniania linii czy faktur od tła. W rzeczywistości technika tworzenia reprezentacji dotykowej to tylko czubek góry lodowej. s. Elżbieta Więckowska FSK* Istota problemu tkwi w dostosowaniu zakresu i sposobu prezentowania informacji graficznej do możliwości zrozumienia jej treści przez niewidomego. Wyjaśni to przykład: przewodniki po obiektach zabytkowych często zawierają widok obiektu z lotu ptaka. Taka prezentacja pozwala w jednej ilustracji zawrzeć dużą ilość informacji o obiekcie. Dla widzącego taki sposób przedstawiania obiektów jest czytelny: soczewka oka patrzącego na ilustrację tworzy na siatkówce obraz istotnie podobny to tego, który powstaje przy bezpośrednim obserwowaniu wzrokiem samego obiektu. Można taką ilustrację powiększyć do odpowiedniego rozmiaru i przetworzyć do postaci dotykowej w jednej ze stosowanych technik. Reprezentacja takiego typu będzie dla niewidomego interesującym przykładem odwzorowania bryły przez soczewkę oka lub aparat fotograficzny, ale nie informacją o tym, jak wygląda obiekt, będący tematem ilustracji. Niewidomy bowiem przy obserwowaniu przedmiotów nie używa żadnej soczewki i taki sposób przedstawiania obiektu jest dla niego nieczytelny. Opisaną ilustrację można zaadaptować, tzn przeredagować do konwencji dostępnej dla niewidomego. Zrozumiałym dla niewidomego sposobem przedstawiania graficznego przedmiotów jest widok narysowany według zasad rzutu prostokątnego. Taką reprezentację czyta on i rozumie w sposób podobny do dotykowego oglądania przedmiotu z określonej strony. A wiec ilustrację zabytkowego obiektu trzeba przedstawić niewidomemu w postaci kilku prezentacji, to znaczy planu i rzutów prostokątnych widoków wszystkich jego fasad. Jeśli NR 3 (5)

8 Zasady redagowania tyflografiki fot. s. Elżbieta Więckowska Plan obiektu jest wartościową informacją dla niewidomego (La Sainte Chapelle, Monum, Éditions du patrimoine, Paris 2005, ilustracje wypukłe, tłoczone w papierze) budynek ma wewnętrzny dziedziniec, to można uzupełnić prezentację widokami jego elewacji. Oczywiście ilość szczegółów zawartych w prezentacji dotykowej będzie istotnie mniejsza niż w ilustracji czarnodrukowej przeznaczonej do odbierania wzrokiem. Z powyższego przykładu wynika w sposób oczywisty, że nie każda grafika dotykowa, wypukła będzie grafiką odpowiednią dla niewidomego przekazującą mu, we właściwy sposób, informacje o zilustrowanym przedmiocie lub pojęciu. Dlatego terminem tyflografika wyróżniamy grafikę użyteczną dla osoby niewidomej lub/i słabowidzącej, wykonaną w dostępnej mu konwencji i zredagowaną w sposób umożliwiający i ułatwiający odczytanie dotykiem lub/i słabym wzrokiem, a przede wszystkim w sposób umożliwiający zrozumienie informacji przekazywanej grafiką. Nie każdy więc przekaz graficzny, odpowiedni dla widzącego, będzie miał wartość dla niewidomego. Doświadczenie wskazuje, że prezentacja graficzna, przekazująca informację przestrzenną, to znaczy informację o kształcie przedmiotów bądź ich rozmieszczeniu w przestrzeni, także o kształcie figur geometrycznych, musi być odpowiednio zredagowana. Do konwencji graficznych, dostępnych dla niewidomych i, po metodycznym wprowadzeniu czytelnika, mogących służyć przekazywaniu użytecznych informacji należą: rysunek geometryczny, przedstawiający figury płaskie oraz rysunek konstrukcyjny na płaszczyźnie, rysunek ilustracyjny w konwencji rzutu prostokątnego (widok), wykonany bez zbędnych szczegółów, rzut przedmiotu na jedną, dwie i trzy płaszczyzny, scena rysunek kilku przedmiotów skomponowany tak, że przedmioty nie zasłaniają jeden drugiego, rysunek przedmiotu w przekroju, plan izby, budynku, terenu, miasta, mapa w dowolnej skali i odpowiednim poziomie generalizacji, wykres zależności funkcyjnej, rysunek wektorowy, schemat obwodu elektrycznego, schemat komunikacyjny, itp. rys schematyczny. Nie jest natomiast celowe przekazywanie niewidomemu informacji obrazem perspektywicznym (np. widok ulicy) ani, jak już pokazano wyżej, w rzucie ukośnym aksonometrycznym (widok z lotu ptaka). Nie jest też zasadne udostępnianie ich za pomocą ideogramu, przedstawiającego powiązania przyczynowe, organizacyjne lub logiczne, gdyż wysiłek czytania rysunku utrudni rozumienie zagadnienia abstrakcyjnego, nie przestrzennego. Nie badano dotychczas, czy użyteczne są dla niewidomych diagramy graficznie, prezentujące dane liczbowe. Być może bardziej odpowiednim sposobem prezentowania takich danych jest tabela. Oczywistym jest już, że nie należy przetwarzać do postaci wypukłej wszystkich rysunków tworzonych dla widzących. Grafiki, w konwencjach nieodpowiednich dla niewidomego, jeśli są mu potrzebne, należy najpierw adaptować, to znaczy przeredagować do konwencji odpowiedniej dla niewido- 8

9 Zasady redagowania tyflografiki mego i dostosować gęstość informacji i sposób jej prezentowania do potrzeb niewidomego i słabowidzącego czytelnika. Niekiedy informację graficzną trzeba zastąpić informacją słowną odpowiedniejszą dla niewidomego. Tylko osoba ociemniała w wieku szkolnym lub później może pamiętać wzrokowy obraz przedmiotów i używane za czasów widzenia konwencje graficzne. Dla takiej osoby dotykowe przetworzenie grafiki dla widzących może mieć wartość. Adaptacja treści grafiki polegać może na: zmianie konwencji sposobu przedstawienia, zmianie skali, zmianie poziomu generalizacji, czyli rezygnacji z mniej istotnych treści, podziale treści na kilka prezentacji tego samego obiektu w tej samej, lub w innej niż oryginał konwencji, na podziale treści mapy na kilka map w jednej lub w różnych skalach, zmianie linii, znaków i kolorów rysunku na oznaczenia wypracowane i sprawdzone wcześniej (opracowanie tyflograficzne), zastąpienie opisem słownym, jeśli rysunek jest zbyt skomplikowany, by go adaptować, a uproszczenie nie jest możliwe bez utraty istotnych informacji. Dopiero po adaptacji należy grafikę przetworzyć, w odpowiedniej technice, do postaci obrazu dotykowego. Jak redagować grafikę dotykową? Używamy terminu redagowanie, gdyż dzieła sztuki komponuje się, a przekaz informacyjny redaguje się zarówno wtedy, gdy jest to przekaz słowny, jak i graficzny. Grafika dla niewidomego powinna być czytelna, co oznacza, że wypukłości punktów, znaków, linii i faktur, określających wyróżnione powierzchnie, powinny być łatwo rozpoznawane przez czytelnika o normalnie działającym zmyśle dotyku palców. Wysokość 1 mm jest zwykle wystarczająca. Pomocą w czytaniu jest kontrast między linią a tłem: gładka linia w technice lakieru lanego jest wyraźnie czytelna na szorstkim papierze, a szorstka linia, z wyszytej kordonkiem formy matrycy, jest wyraźna na gładkim arkuszu odbitki brajlonowej. Do wykonania rysunków dla słabowidzących należy stosować linie o grubości od 2 do 4 punktów w 100% kolorze czarnym. Zastosować należy także odpowiednie odległości między elementami rysunku oraz wyraźnie skontrastowane kolory. Grafika powinna być atrakcyjna, przyjemna w dotyku i w wyglądzie, budząca zainteresowanie. Tylko taka grafika skłoni niewidomego i słabowidzącego do podjęcia trudu czytania. Powinna również być użyteczna nie należy produkować grafiki nieprzekazującej użytkownikowi żadnych informacji. Ozdobniki, cienie i inne urozmaicenia, podnoszące walory estetyczne publikacji dla widzących, dla niewidomego i słabowidzącego są tylko przeszkodą w czytaniu. Do celów dydaktycznych stosuje się rysunki znanych dziecku przedmiotów. Informacją przyswajaną przez dziecko jest wtedy sposób przedstawienia przedmiotu na płaszczyźnie rysunku. Grafika powinna być trwała i nie może ulegać uszkodzeniu przy prawidłowej eksploatacji. Widok obiektu w rzucie prostokątnym niesie dostępną dla niewidomego informację o kształcie obiektu (La Sainte Chapelle, Monum, Éditions du patrimoine, Paris 2005, ilustracje wypukłe, tłoczone w papierze) fot. s. Elżbieta Więckowska NR 3 (5)

10 Zasady redagowania tyflografiki Podstawowe zasady redagowania grafiki czytelnej dla dotyku Dotyk rozróżnia z pewnością punkty odległe od siebie o 2,5 mm. Nie należy bliżej, niż w odległości 5 mm umieszczać linii, które mają być czytane oddzielnie, ani dwóch znaków lub punktów, które mają być czytane jako osobne, a nie, jako części jednego znaku. Punkty litery brajlowskiej czytane są przez sprawnego odbiorcę jako jeden znak. Mniejsza niż 5 mm odległość między znakami pisma punktowego jest wystarczająca, dzięki uporządkowaniu punktów w znaki, a znaków w rządki. Tam, gdzie blisko siebie umieszczamy znaki o wyraźnie kontrastowej treści, np. napis brajlem przy linii ciągłej, odległość nie może być mniejsza niż 3mm. Gęste rozmieszczenie jednakowych, drobnych, niedających się rozróżnić detali może stanowić fakturę dotykową, zastępującą kolor. Jeżeli czytający rozróżnia jakość dotykową dwu różnych faktur, nie wyodrębniając tworzących je elementów, to pozwalają mu one rozróżnić dwa zaznaczone w ten sposób obszary rysunku. Obszary pokryte różnymi fakturami należy rozgraniczyć linią brzegiem obszarów. Jeśli brzeg obszaru jest istotnym znakiem graficznym (ulica, brzeg morza, granica państwa), to może być konieczne zachowanie odstępu między fakturą a linią, by można było czytać linię. Linie ciągłe, punktowe, kreskowe (przerywane) nie powinny być grubsze (szersze) niż jest to konieczne do uczynienia ich czytelnymi, odróżnienia ich od tła, lub do zróżnicowania kilku rodzajów linii. Zasady redagowania rysunku dla niewidomego należy dostosować do techniki wykonywania rysunku. Jeśli dysponujemy techniką o zróżnicowanej wysokości, to na gładkich wypukłych lub płaskowypukłych powierzchniach można umieszczać znaki, linie i faktury. Jeśli stosujemy technikę o jednej wysokości znaków i linii, wtedy na powierzchniach wyróżnionych fakturą nie można umieszczać znaków ani linii. Jeśli jest to konieczne, należy wokół znaku, linii, napisu usunąć fakturę. Jest to możliwe tylko przy wyróżnianiu fakturą odpowiednio dużych powierzchni. W grafice dla słabowidzących obszary różnicujemy, stosując wyraziste, skontrastowane kolory, różniące się wyraźnie intensywnością. W ten sposób umożliwia się rozróżnianie obszarów także czytelnikom nieodróżniającym kolorów. Przy redagowaniu tyflografiki potrzebne jest precyzyjne zróżnicowanie dotykowe linii o różnej treści. Widzący z kontekstu graficznego odczyta, która linia jest bokiem figury, a która przekątną, która jest południkiem, równoleżnikiem, a która ramką. Niewidomemu powinno o tym mówić dotykowe zróżnicowanie linii (np. ciągła gruba i cienka, punktowa z drobnych, z większych punktów), a słabowidzącemu zróżnicowanie linii dostrzegalne słabym wzrokiem. Korzystne może być zastosowanie linii specjalnie skonstruowanych: Brzeg obszaru, którego nie chcemy wyróżniać fakturą, może być zaznaczony linią niesymetryczną, gładką z jednej strony, a z drugiej zbudowaną z ząbków prostokątnych lub trójkątnych. Zależnie od możliwości, jakie daje technika, możemy również linią gładką obwodzić obszar z zewnątrz, a od wewnątrz rysować blisko linię punktową. Dotyk czyta taką strukturę jako jedną, niesymetryczną linię. Linia kierunkowa może być zbudowana z drobnych, niesymetrycznych elementów tak, że przy czytaniu dotykowym inne jest wrażenie, gdy przesuwamy palcami z włosem a inne pod włos. W technice wielopoziomowej linię taką buduje się z niewielkich połówek stożków ustawionych wierzchołkami w jedną stronę. W innych technikach, linie można budować z trójkątów lub innych, niesymetrycznych elementów. Strzałki określające kierunek powinny posiadać grot w postaci pełnego trójkąta. Koniec strzałki musi być odcięty prostopadle, bez rozszerzenia pióra, które myliłoby się z grotem. W rysunkach, pokazujących działania na wektorach, linie pomocnicze muszą być rysowane inaczej - linią cieńszą lub 10

11 Zasady redagowania tyflografiki fot. s. Elżbieta Więckowska Rysunku poglądowego w rzucie ukośnym nie należy przetwarzać do postaci dotykowej. Oświetlenie Ziemi w różnych porach roku typowe ujęcie podręcznikowe przerywaną, niż wektory. Wyróżnioną część płaszczyzny (np. reprezentację przedmiotu, lądu, morza) powinno się oznaczać kolorem oraz uwypukleniem lub fakturą odróżniającą od tła. Dla rozróżnienia np. koła i okręgu, okrąg rysujemy linią, a koło wynosimy conajmniej o 1mm ponad powierzchnię tła lub/i zapełniamy fakturą odróżniającą wnętrze koła od tła zewnątrz koła. Jeśli wewnątrz prostego konturu należy umieścić informację graficzną, to zastosowanie niesymetrycznej linii brzegu obszaru może wystarczyć, by uczynić rysunek czytelnym. Wymaganie wyróżniania obszaru fakturą może ograniczyć możliwość umieszczania informacji jednocześnie na lądzie i na morzu. Jeśli tematem mapy jest ląd, to morze - dla odróżnienia, powinno być pokryte fakturą, i odwrotnie, jeśli tematem mapy jest rozmieszczenie obiektów lub zjawisk na morzu, to ląd musi być dla kontrastu pokryty fakturą. Gdy prezentujemy zjawiska niezbyt skomplikowane, rozwiązaniem może być obwiedzenie konturu odpowiednio skonstruowaną linią brzegową. Rozmieszczenie kilku grafik na jednym arkuszu rysunkowym nie może być dziełem przypadku, musi mieć sens logiczny. Jeżeli są to grafiki, które należy czytać kolejno, to powinny być wyraźnie odległe jedna od drugiej, by czytelnik nie uległ złudzeniu, że są to części jednej reprezentacji. Każda powinna mieć własny numer lub/i podpis. W zbiorach grafik wykonanych na określony temat i w określonej technice należy w miarę możności zachować te same oznaczenia poszczególnych elementów przez określone znaki, linie faktury i kolory. Wspólne objaśnienie legenda - nie tylko uprości opracowanie, ale po jej przyswojeniu istotnie ułatwi czytanie. Na przykład, w kolejnych ilustracjach do opowiadania należy zachować jednakowe faktury i kolory ubrań bohaterów. Ułatwi to ich identyfikację. Na kolejnych rysunkach z optyki należy przyjąć stałe oznaczenia ciała przezroczystego, ciała nieprzezroczystego (zwierciadła), źródła światła, promienia, osi optycznej urządzenia lub układu, ew. innych powtarzających się w serii elementów graficznych. Wspólna legenda ułatwia czytanie map regionów prezentowanych w tej samej lub podobnych skalach. Wielkość grafiki powinna wynikać z kompromisu: im mniejsza grafika, tym łatwiej ją przeczytać, objąć wyobraźnią, im bogatsza treść grafiki, tym większe muszą być jej wymiary. Wygodny do czytania rysunek nie powinien Rysunek poglądowy adaptowany do rzutu prostokątnego informuje niewidomego o zjawisku, a nie o podręczniku dla widzących. Oświetlenie Ziemi w różnych porach roku, szkic odręczny na folii fot. s. Elżbieta Więckowska NR 3 (5)

12 Zasady redagowania tyflografiki fot. s. Elżbieta Więckowska Ilustracja do wiersza Juliana Tuwima Abecadło, wykonana w ramach pracy dyplomowej przez Małgorzatę Malitowską, tłoczona metodą termoplastyczną w aparacie Thermoform Duplikator przekraczać rozmiarów dłoni czytelnika, pojedyncze figury geometryczne mogą mieć wymiary rzędu grubości dwu trzech palców czytelnika i około 8 cm, jeśli zawierają wewnątrz jakąkolwiek informację graficzną (np. wysokości w trójkątach). Grafika o złożonej treści, np. plan lub mapa, musi być znacznie większa. Wielkość arkusza grafiki lub mapy nie powinna jednak przekraczać zasięgu rąk czytelnika siedzącego przy stole. Pamiętać też trzeba o aspekcie praktycznym możliwości przechowywania grafik i przenoszenia ich np. z domu do szkoły. Łączenie grafik w albumy lub atlasy o określonej tematyce może być użyteczne, bo ułatwi zachowanie ładu w zbiorach. Nie powinno się jednak tworzyć grubych i ciężkich tomów, bo utrudni to korzystanie i przenoszenie. Najkorzystniejsze wydaje się gromadzenie zbiorów grafik w formie lub kształcie cienkich zeszytów, których okładki zapobiegną szybkiemu niszczeniu materiałów, a rozmiar zeszytu nie utrudni posługiwania się nimi. Tak zorganizowane zbiory można zaopatrzyć w legendy/ objaśnienia detali oraz dołączyć informację słowną, co może być istotną pomocą w przypadku zbiorów ilustracji dydaktycznej. Etapy redagowania adaptowania tyflografiki Typowa kolejność działań autora/ adaptatora przy redagowaniu, bądź adaptowaniu tyflografiki powinna być następująca: powinno się nie tylko ustalić tytuł, ale przede wszystkim zwerbalizować informację, jaka grafika ma być przekazana niewidomemu lub/i słabowidzącemu czytelnikowi, należy ustalić poziom generalizacji zdecydować, jakie informacje graficzne są w danej prezentacji niezbędne, z jakich należy zrezygnować dlatego, że nie zmieszczą się lub dlatego, że zaabsorbują uwagę czytelnika szczegółem nieistotnym, znając powyższe zasady, powinno się ustalić skalę i rozmiar prezentacji oraz orientację arkusza, a następnie narysować projekt reprezentacji w ołówku lub na komputerze, na etapie projektu, należy samemu lub z pomocą tyflologa, dokonać korekty zastanowić się, czy zachowane są istotne zasady redakcji i zasadnicze przesłanie prezentacji graficznej, powinno się dokonać przetworzenia grafiki do postaci docelowej w tej technice, która jest przewidziana do dalszego tworzenia danej prezentacji, przetworzona wersja próbna, również warstwa słowna (jeżeli towarzyszy prezentacji graficznej) powinna być poddana korekcie przez osoby niewidome lub/i słabowidzące, reprezentujące przyszłych adresatów prezentacji, po otrzymaniu pozytywnego wyniku takiej korekty, prezentacja może być wytwarzana i rozpowszechniana wśród właściwej grupy czytelników. Jeśli autor/adaptator przygotowuje grafikę do przetwarzania w nieznanej jeszcze dobrze technice, powinien zacząć od przetworzenia rysunków próbnych testowych, zawierających 12