Rada Programowa. Wydanie dofinansowano ze środków

Transkrypt

1

2 Rada Programowa Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski, Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (Przewodniczący), Grażyna Klamecka Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko, Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki, Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki Publikację przygotowano w ramach tematu badawczego UWARUNKOWANIA I MECHANIZMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU w Katedrze Gospodarowania Środowiskiem i Turystyki Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku Wydanie dofinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

3

4 recenzent: prof. Eugeniusz Kośmicki Copyright by: Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Białystok 2009 ISBN redaktor: Urszula Stocka tłumacz: Małgorzata Konopko korektor: Urszula Glińska projekt i skład: Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress tel./fax: (085) ; tel ; biuro@ekopress.pl okładka: wykorzystano grafikę Veronique Gauthier 123rf.com druk: SOWA druk na życzenie wydawca: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku ul. Choroszczańska 31, Białystok tel./fax (085) , e mail: wydawnictwo@wse.edu.pl Wyd. I, nakład 300 egz.

5 SPIS TREŚCI WSTĘP Dariusz Kiełczewski, Bożena Dobrzańska... 7 INTRODUCTION Dariusz Kiełczewski, Bożena Dobrzańska... 9 Rozdział 1. Ekologiczne podstawy zrównoważonego rozwoju (red. Dariusz Kiełczewski) 1.1. ANDRZEJ MIZGAJSKI, MAŁGORZATA STĘPNIEWSKA Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonego rozwoju ARTUR MICHAŁOWSKI Badania w zakresie teorii informacji w ekosystemach JACEK JUZWISZYN Od ekonomii dźwięków do ekonomii zrównoważonego rozwoju MARCIN ŁUSZCZYK Koncepcja zrównoważonego rozwoju w polityce ekologicznej państwa JADWIGA GIERCZYCKA Ewolucja wspólnych polityk Unii Europejskiej w kierunku zrównoważonego rozwoju HENRYK SASINOWSKI Zrównoważony rozwój w polityce państwa Rozdział 2 Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju w procesach produkcji, konsumpcji i ochrony środowiska (red. Dariusz Kiełczewski) 2.1. ANNA AUGUSTYN, PIOTR PRZYBYŁOWSKI Zintegrowana polityka produktowa jako narzędzie zrównoważonego rozwoju JAN LEŚNIAK Koncepcja zrównoważonej konsumpcji BOŻENA RYSZAWSKA GRZESZCZAK Zielone zamówienia publiczne jako forma zrównoważonej konsumpcji AGNIESZKA JANIK Szacowanie wartości szkód ekologicznych jako element wyceny terenów poprzemysłowych

6 2.5. ANNA HAKUĆ BŁAŻOWSKA, RYSZARD CYMERMAN Analiza i ocena dotychczasowego stanu uwzględniania uwarunkowań wodnych w procedurze planistycznej JANNA PIEKUTIN Ocena zanieczyszczenia wód powierzchniowych na terenie województwa podlaskiego w świetle wykorzystania środków unijnych JAKUB PĘDZIŃSKI Funkcjonowanie gospodarki odpadami medycznymi w województwie podlaskim Rozdział 3 Ekologiczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju transportu, rolnictwa i rybactwa (red. Bożena Dobrzańska) 3.1. TADEUSZ BORYS Pomiar zrównoważonego rozwoju transportu BARBARA PAWŁOWSKA Inteligentne opłaty transportowe warunkiem zrównoważonego rozwoju STANISŁAW EJDYS Zrównoważony rozwój jako perspektywa funkcjonowania transportu miejskiego ANDRZEJ MISZCZUK Uwarunkowania zrównoważonego modelu komunikacji miejskiej RAFAŁ BAUM, JERZY ŚLESZYŃSKI Trwały i zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego DOROTA KOMOROWSKA Uwarunkowania rozwoju ekologicznej produkcji rolnej w Polsce TOMASZ K. CZARKOWSKI, KRZYSZTOF KUPREN, ANNA HAKUĆ BŁAŻOWSKA, KONDAR TURKOWSKI Rybactwo śródlądowe jako narzędzie ochrony ekosystemów wodnych oraz przykład zrównoważonej gospodarki żywymi zasobami wód KRZYSZTOF KUPREN, KONDAR TURKOWSKI, TOMASZ K. CZARKOWSKI, ANNA HAKUĆ BŁAŻOWSKA Stan obecny oraz możliwości i uwarunkowania rozwoju zrównoważonego rybactwa śródlądowego w Polsce

7 WSTĘP Przedkładana czytelnikowi publikacja dotyczy, najogólniej ujmując, ekologicznych problemów zrównoważonego rozwoju. Bez wątpienia zagadnienie to należy do kluczowych kwestii teorii i aplikacji zrównoważonego rozwoju. Należy pamiętać, że u podstaw tej idei znalazły się kwestie środowiskowe, co znalazło odzwierciedlenie w długotrwałym funkcjonowaniu w polskiej teorii i praktyce określenia ekorozwój jako odpowiednika sustainable development. Wyrazem rangi tych kwestii jest też pojawiający się w literaturze pogląd, że zrównoważony rozwój w swojej istocie jest dalszą, rozwiniętą fazą ochrony środowiska. Treść książki została podzielona na trzy rozdziały. Pierwszy, Ekologiczne podstawy zrównoważonego rozwoju, dotyczy zagadnień teoretycznych i ogólnych merytorycznych podstaw polityki państwa w sferze zrównoważonego rozwoju. Bez wątpienia wdrażanie zrównoważonego rozwoju wymaga rozważenia problemu świadczeń ekosystemów (podrozdział autorstwa A. Mizgajskiego i M. Stępniewskiej) jaka jest ich istota i rola w procesach gospodarczych oraz jak przełożyć teoretyczne podstawy tej koncepcji na praktykę gospodarczą. Niewystarczająco zbadanym problemem jest też kwestia powstawania i przepływu informacji w ekosystemach (podrozdział autorstwa A. Michałowskiego). Słusznie wskazuje się też (artykuł J. Juzwiszyn) na możliwości, jakie w budowie podstaw teoretycznych zrównoważonego rozwoju daje zastosowanie zaawansowanych metod ilościowych. Przedyskutowania wymagają również kwestie istoty polityki zrównoważonego rozwoju (co czyni M. Łuszczyk) oraz jej praktycznego odzwierciedlenia w realnej polityce państw (teksty J. Gierczyckiej i H. Sasinowskiego). Dokumenty międzynarodowe poświęcone kwestiom zrównoważonego rozwoju, przede wszystkim dokumenty końcowe konferencji w Rio de Janeiro oraz konferencji w Johannesburgu podkreślają między innymi, że dla wdrażania zrównoważonego rozwoju konieczne są zmiany w procesach produkcji i konsumpcji; nie należy też zapominać o tradycyjnych celach ochrony środowiska. Czym jednak są procesy zrównoważonej produkcji i konsumpcji? Czy zadania ochrony środowiska są realizowane w sposób skuteczny? Próby odpowiedzi na te pytania zostały podjęte w rozdziale drugim, Ekologiczne problemy zrównoważonego rozwoju w procesach produkcji, konsumpcji i ochrony środowiska. Istota zrównoważonej produkcji została przedstawiona poprzez opis zrównoważonej polityki produktowej realizowanej na poziomie unijnym (P. Przybyłowski i A. Augustyn), natomiast istota zrównoważonej konsumpcji została wyjaśniona na przykładzie Szwecji, gdzie wdrażanie tych wzorców jest realnie czynione i przynosi wymierne rezultaty (tekst J. Leśniaka). W rozdziale wskazano też na szansę jaką we wdrożeniu procesów zrównoważonej konsumpcji daje zazielenienie zamówień publicznych (B. Ryszawska-Grzeszczak). Kolejne podrozdziały próbują odpowiedzieć na pytania: ile są warte zasoby środowiska (A. Janik bazując na przykładzie wyceny wartości terenów poprzemysłowych)? oraz jak skuteczne są 7

8 działania w zakresie ochrony środowiska? Do analizy tych zagadnień wybrano przykład województwa podlaskiego oraz prowadzonej w tym regionie gospodarki wodnej (J. Piekutin) i gospodarki odpadami (J. Pędziński). Na zarysowaną płaszczyznę rozważań nakłada się bardziej zasadnicze pytanie: czy kwestie środowiskowe w sposób właściwy są podejmowane w politykach sektorowych? Odpowiedzi na to pytanie udziela ostatni tekst rozdziału, wnikliwa analiza polityki przestrzennej (autorstwa A. Hakuć-Błażowskiej i R. Cymermana). Trzeci rozdział, Ekologiczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju transportu, rolnictwa i rybactwa jest poświęcony konkretnym formom gospodarowania: zrównoważonemu transportowi oraz zrównoważonemu rolnictwu i rybactwu. Autorzy tekstów zawartych w tym rozdziale starają się odpowiedzieć na pytania o istotę tych dziedzin, uwarunkowania ich rozwoju, ich zalety jako realnie prowadzonych działań o charakterze gospodarczym; analizowane są też możliwości pomiaru tych form gospodarowania w kontekście rozwoju zrównoważonego (wysoki poziom tych analiz gwarantują Autorzy z ośrodków badawczych z całego kraju: T. Borys, J. Śleszyński, R. Baum, D. Komorowska, A. Miszczuk, T.K. Czarkowski, K. Kupren, A. Hakuć- Błażowska, K. Turkowski, B. Pawłowska, S. Ejdys). Redaktorzy i Autorzy publikacji wyrażają nadzieję, że będzie ona przyczynkiem nie tylko do rozwijania teorii ekologicznych podstaw zrównoważonego rozwoju, ale zawarte w niej propozycje przełożą się również na praktyczne działania. Dariusz Kiełczewski Bożena Dobrzańska

9 INTRODUCTION The publication presented to the reader in general concerns environmental problems related with sustainable development. Undoubtedly, this issue is one of key issues concerning the theory of sustainable development and its application. One needs to remember that at the basis of this issue there are environmental issues, which is reflected in the fact that in Polish theory and practical application the term eco-development (ekorozwój) has been functioning for a long time as an equivalent of the term sustainable development. The expression of these issues importance is the view presented in literature according to which sustainable development in its essence is further advanced stage of environmental protection. Depending on the subject of articles the publication has been divided into four chapters. The first one Ecological bases of sustainable development concerns theoretical and general substantial bases of state policy regarding the domain of sustainable development. Without any doubt, implementation of sustainable development requires consideration of the problem of ecosystem services (subchapter by A. Mazgajski and M. Stępniewska), i.e. reflection on what is their essence and role in economic processes and on the way in which theoretical bases of this concept can be reflected in business activity in reality. Another problem that requires more detailed analysis is the issue concerning creation and transfer of information in ecosystems (subchapter by A. Michałowski). It is also proper (paper by J. Juzwiszyn) to draw readers attention to the possibilities created by the usage of advanced quantity methods in construction of theoretical bases of sustainable development. Further discussion is also required as far as the essence of sustainable development policy (article by M. Łuszczyk) and its practical reflection in real policy of states are concerned (papers by J. Gierczycka and H. Sasinowski). International documents devoted to the issues related with sustainable development, including especially the final documents from the conference in Rio de Janeiro and Johannesburg emphasize, among others, that for implementation of sustainable development there are required changes in the processes of production and consumption. Traditional purposes of environmental protection cannot be forgotten as well. The question remains: What are the processes of production and consumption? Are environmental protection purposes realized in an efficient way? The attempts to answer these questions were presented in the second chapter of the publication, Ecological problems related with sustainable development in the processes of production, consumption and environmental protection. The essence of sustainable production was presented by describing sustainable product policy realized at the EU level (P. Przybyłowski and A. Augustyn). Whereas the essence of sustainable consumption was explained using the example of Sweden, where implementation of these models is taking place and yields measurable effects (paper by J. Leśniak). This chapter also focuses on the chances that implementation of sustainable consumption processes are created by greening of public procurement (B. Ryszawska-Grzeszczak). 9

10 Other subchapters include reflections on the following questions: What is the value of environmental resources? (A. Janik on the basis of valuation of post-industrial areas), and To what degree are the activities related with environmental protection efficient? For analysis of these issues as the example was taken Podlaskie province and also water management (J. Piekutin) and waste management in this region (J. Pędziński). In the background of these reflections there has been formulated a more crucial question: Are environmental issues properly handled in sector policies? The answer to this question is formulated in the last article of the chapter, i.e. in the thorough analysis of spatial policy (by A. Hakuć-Błażowska and R. Cymerman). Third chapter, Ecological conditionings of sustainable development of transport, agriculture and fishing is devoted to specific forms of management: sustainable transport and sustainable agriculture and fishing. The authors of articles published in this chapter made the attempt to answer the questions regarding the essence of these domains, conditionings of their development, their advantages as activities of economic character undertaken in reality. There are also analyzed the possibilities of measuring these forms of management in the context of sustainable development (high level of these analyses ensues from participation of scientists from research institutes from the entire country: T. Borys, J. Śleszyński, R. Baum, D. Komorowska, A. Miszczuk, T.K. Czarkowski, K. Kupren, A. Hakuć-Błażowska, K. Turkowski, B. Pawłowska, S. Ejdys). Both editors and authors hope that this publication will contribute not only to developing the theory of ecological bases of sustainable development, but the proposals it offers will be reflected also in practical activities. Dariusz Kiełczewski Bożena Dobrzańska

11 ROZDZIAŁ I EKOLOGICZNE PODSTAWY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU ECOLOGICAL BASES OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT

12 ANDRZEJ MIZGAJSKI, MAŁGORZATA STĘPNIEWSKA prof. dr hab. Andrzej Mizgajski, mgr Małgorzata Stępniewska Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu 1 1 KONCEPCJA ŚWIADCZEŃ EKOSYSTEMÓW A WDRAŻANIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Abstract CONCEPT OF ECOSYSTEM SERVICES VERSUS IMPLEMENTATION OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT The analysis aimed at presenting the possibilities of using the valuation of natural processes for programming development sustaining in a local and regional scale. In the light of the literature devoted to this issue, there has been presented an outline of the concept of ecosystem services and its potential importance for taking into consideration the idea of sustainable development in the decision making process. Theoretical deliberations have been presented by showing what is the impact of ordering the sewage economy on the amount of ecosystem services in the rural areas of Wielkopolska region. It has been shown that systematization of ecosystem services and development of methods serving their quantification may constitute an important factor that makes decisions serving sustainable development more objective. WSTĘP Percepcja przyrody poprzez pryzmat uzyskiwanych korzyści towarzyszy całej historii ludzkości. Członkowie pierwotnych społeczności zbieracko-myśliwskich byli egzystencjalnie zależni od cech ekosystemów, których byli częścią. Rozwój rolnictwa i uzyskanie dostępu do kopalnych źródeł energii wiązały się z rosnącym tempem i zakresem eksploatacji zasobów oraz wykorzystywania procesów przyrodniczych. Wydawało się przy tym, że dostępność zasobów przyrody jest nieograniczona, czego zwieńczeniem było przypisanie niektórym z nich miana dóbr wolnych. Takie przeświadczenie stało się przyczyną narastającego braku równowagi między gospodarką i środowiskiem. W dodatku w gospodarce rynkowej pożytki z przyrody postrzega się w świetle bieżącej wyceny rynkowej jej zasobów, czego konsekwencją jest coraz większa intensywność pozyskiwania wytworów przyrody i powodowanie zakłóceń w funkcjonowaniu ekosystemów. Wycena okazuje się nieadekwatna do rzeczywistej funkcji i rzeczywistej wartości środowiska. W połączeniu z gwałtownym wzrostem zaludnienia świata i włączaniem się rosnącej części populacji w nurt gospodarki rynkowej, zwielokrotnia to presję na zasoby i procesy przyrodnicze. 12

13 Wymienione uwarunkowania ograniczają skuteczność tradycyjnego podejścia do ochrony przyrody, opartego na wprowadzaniu i egzekwowaniu rygorów prawnych i standardów etycznych. Zachowania współczesnego człowieka wobec przyrody są kształtowane przez przesłanki ekonomiczne, dlatego zasadne jest przyjęcie ekonomicznej perspektywy oglądu kwestii środowiskowych. W oparciu o takie podejście w ostatnich latach rozwijana jest koncepcja metodologiczna, która polega na przedstawieniu metabolizmu ekosystemów w kategoriach materialnych lub niematerialnych pożytków wynikających dla człowieka, określanych jako świadczenia ekosystemów. Pewna część świadczeń ma znaczenie egzystencjalne, rozstrzygając o dalszych losach gatunku ludzkiego, przez co nie daje możliwości ich relatywizowania; innym natomiast można przypisać określone wartości ekonomiczne. Uwzględnienie takiej wymowy procesów przyrodniczych ma bezpośrednie znaczenie dla wprowadzania w życie idei zrównoważonego rozwoju, odnoszonej do harmonizowania ekologicznych, ekonomicznych i społecznych aspektów aktywności człowieka. ŚWIADCZENIA EKOSYSTEMÓW W RELACJI DO IDEI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU. UJĘCIE TEORETYCZNE Koncepcja świadczeń ekosystemów stanowi obecnie najbardziej spójne podejście o charakterze operacyjnym, które służy racjonalizacji korzystania przez człowieka z procesów i zasobów przyrodniczych. 1 Obejmuje ono całokształt korzyści osiąganych przez człowieka z metabolizmu ekosystemów. Należy przy tym opierać się pokusie bezrefleksyjnego stosowania określenia usługi ekosystemów jako tłumaczenia anglojęzycznego terminu ecosystem services. Termin świadczenia jest bardziej adekwatny. Jest on pojemniejszy, ponieważ obejmuje, obok pożytków niematerialnych, również dobra materialne powstałe w wyniku metabolizmu ekosystemów. Ponadto, w odróżnieniu od określenia usługi, pojęcie świadczenia nie sugeruje równoprawności usługodawcy i usługobiorcy, o której w relacjach człowieka z ekosystemami nie może być mowy. Pojęcie świadczenia ekosystemów wskazuje, że uzyskiwane korzyści wynikają z samoistnego funkcjonowania układów przyrodniczych (jakkolwiek zwykle modyfikowanego antropogenicznie), nie są one natomiast wynikiem działania ekosystemów na zamówienie człowieka. Poznawcza i aplikacyjna atrakcyjność wyrażania metabolizmu przyrody i jego efektów w kategoriach ekonomicznych jest dostrzegana przez badaczy od kilku dziesięcioleci, jednak w ostatnich latach szybko zwiększa się zainteresowanie tą problematyką. Dla uformowania koncepcji świadczeń ekosystemów szczególne znaczenie miało opublikowanie artykułu na temat ich wartości w skali światowej w kontekście kapitału przyrodniczego Ziemi. 2 Autorzy wyróżnili siedemnaście funkcji ekosystemów, które przypisali do odpowiadających im świadczeń ekosystemów, włączając 1 L. Ryszkowski, Adaptacja działalności ekonomicznej do procesu metabolizmu ekosystemów podstawą zrównoważonego rozwoju, w: Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i w praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2007, s R. Constanza et al., The value of the world s ecosystem services and natural capital, Nature 1997, No. 387, p

14 w ich zakres zarówno pożytki niematerialne, jak i dobra materialne, będące wynikiem metabolizmu układów przyrodniczych. Inną klasyfikację świadczeń przedstawia praca R.S. de Groot i innych 3, w której wyróżnia się funkcje ekosystemów, do których odnosi się oddzielnie świadczenia i dobra uzyskiwane od ekosystemów, a obie kategorie przedstawia się jako przysparzające człowiekowi wartości ekologicznych, społecznokulturowych i ekonomicznych. Wielkości świadczeń nie są stałe, lecz ewoluują wraz z celami społecznymi, które określają, do jakiego stopnia coś jest korzyścią, a co kosztem. 4 Inny aspekt pokazujący złożoność szacowania wysokości świadczeń ekosystemów wiąże się z przyjęciem jednej z zasad trwałości kapitału, a w konsekwencji z określeniem możliwego zakresu substytuowania kapitału naturalnego przez kapitał antropogeniczny. 5 Koncepcja świadczeń ekosystemów została spopularyzowana dzięki jej zastosowaniu do oceny ekosystemów w skali globalnej 6, wykonywanej pod egidą ONZ, z udziałem ponad 2000 badaczy z wielu krajów. W latach przygotowano raport o zmianach ekosystemów, jakie nastąpiły w poprzednich pięćdziesięciu latach, przedstawiono konsekwencje tych zmian dla egzystencji człowieka, w tym scenariusze na następnych pięćdziesiąt lat, a także niezbędne działania dla ochrony ekosystemów, równoważenia ich wykorzystywania i stymulowania świadczeń służących człowiekowi. Treści studium odniesiono do świadczeń ekosystemów rozumianych szeroko, jako całokształt pożytków otrzymywanych od ekosystemów, w podziale na cztery rodzaje: podstawowe (formowanie gleb, fotosynteza, obieg biogenów); regulacyjne (odnoszące się do klimatu, wezbrań wód, chorób, odpadów, jakości wód); zaopatrujące (dostarczanie żywności, wody, drewna, włókien, paliw); kulturowe (zapewniające pożytki estetyczne, duchowe, edukacyjne, rekreacyjne). Nowe pole badawcze dopiero się kształtuje, o czym świadczy poszukiwanie sposobów porządkowania aparatu pojęciowego i zakresu problemowego, jak też brak uznanych metod kwantyfikacji. Podjęcie w Polsce koncepcji świadczeń ekosystemów na gruncie nauk geograficznych wiąże się z poszukiwaniem instrumentarium dla intensywniejszego włączenia sfery przyrodniczej do badań i prac aplikacyjnych dotyczących zrównoważonego rozwoju. 7 Wskazuje się również na perspektywę lepszego określenia znaczenia czynników przyrodniczych przy wycenie nieruchomości dzięki oszacowaniu świadczeń ekosystemów w skali miejscowej. 8 3 R.S. de Groot, M.A. Wilson, R.M.J. Boumans, A typology for the classification, description and valuation of ecosystem functions, goods and services, Ecological Economics 2002, No. 41, p R. Costanza, Social Goals and the Valuation of Ecosystem Services, Ecosystems 2000, No. 3, p B. Fiedor, Wzrost zrównoważony w ekonomii głównego nurtu i w ujęciu ekonomii środowiska, w: Prace Naukowe..., op.cit., s The Millennium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Well being: Synthesis, Island Press, Washington 2005, p A. Mizgajski, Problemy percepcji idei zrównoważonego rozwoju w naukach przyrodniczych, w: Prace Naukowe..., op.cit., s A. Mizgajski, Jakość środowiska jako czynnik jakości miejsca w świetle koncepcji świadczeń ekosystemów, w: Inwestycje liniowe oraz ochrona środowiska jako szczególne obszary działania rze 14

15 Wyrażenie w kategoriach ekonomicznych pożytków z funkcjonowania układów przyrodniczych może przyczynić się do operacjonalizacji idei zrównoważonego rozwoju w zakresie wiązania ładu przyrodniczego z pozostałymi ładami go tworzącymi. 9 Zrównoważony rozwój, mimo popularności tego terminu, nie posiada bowiem statusu powszechnie uznawanego paradygmatu naukowego. Dotychczas nie udało się zbudować całościowych, a jednocześnie operacyjnych koncepcji badawczych wykorzystujących ideę zrównoważonego rozwoju. Wynika to z wielu przyczyn, wśród których można wyróżnić następujące: wykorzystywanie koncepcji zrównoważonego rozwoju jako terminu naukowego jest wtórne w stosunku do jego politycznego znaczenia; powoduje to trudności w uściśleniu tego pojęcia; pojęcie zrównoważonego rozwoju jest bardzo pojemne (nieostre), a w konsekwencji wieloznaczne, co utrudnia wykorzystywanie go jako terminu naukowego; koncepcja zrównoważonego rozwoju prowadzi do postulatu ukształtowania dziedziny naukowej o bardzo wysokiej kompleksowości, łączącej odmienne podejścia metodologiczne i założenia części składowych; potrzeba czasu na integrację i wykształcenie kadry badaczy; wdrażanie zrównoważonego rozwoju wiąże się z działaniami bądź powstrzymywaniem się od działań, których celowość zweryfikuje przyszłość; utrudnia to ocenę poprawności ustaleń badawczych; zrównoważony rozwój jest uniwersalną koncepcją humanistyczną, natomiast ocena jej realizacji może być różna w zależności od cech analizowanej populacji, na przykład jej wielkości, kręgu kulturowego, stopnia samowystarczalności; w języku polskim zrównoważony rozwój funkcjonuje jako określenie prawne, a także terminy stosowane czasem jako jego synonimy na przykład trwały rozwój, ekorozwój sugerują inny zakres pojęciowy niż definiowany prawnie lub naukowo. 10 W obecnej fazie zrównoważony rozwój odzwierciedla ogólną ideę obrazującą sposób podejścia do koncepcji rozwoju na różnych poziomach organizacji społeczeństw. Wspólną cechą najróżnorodniejszych definicji tego pojęcia jest występowanie postulatu trwałości rozwoju oraz harmonizowania jego uwarunkowań społeczno- -politycznych, ekonomicznych i ekologicznych. Takie podejście wymaga uzupełnienia o relacje zewnętrzne systemu terytorialno-społecznego, do którego zrównoważony rozwój ma się odnosić. Chodzi o to, aby równoważenie rozwoju jednego systemu nie odbywało się kosztem zakłócania rozwoju innych, a o takie przykłady łatwo w dobie globalizacji. Można tu przywołać przenoszenie do biedniejszych regionów produkcji generującej duże emisje zanieczyszczeń i wysyłanie do nich odpadów problemowych, czy drenowanie wykwalifikowanych pracowników z terenów mniej zamożnych. Nasuwa się wniosek, że wśród nieodzownych kryteriów uznania, że określony system społeczno-terytorialny znajduje się na ścieżce zrównoważonego rozwoju, jest stwierdzenie braku negatywnego wpływu na poziom zrównoważenia systemów na innych obszarach. czoznawcy majątkowego, Materiały XVII Krajowej Konferencji Rzeczoznawców Majątkowych, Poznań 2008, s Zarządzanie środowiskiem, red. B. Poskrobko, PWE, Warszawa 2007, s A. Mizgajski, Problemy percepcji..., op.cit. 15

16 Naszkicowane tło pozwala rozważyć znaczenie świadczeń ekosystemów dla realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. W ogólnym ujęciu wycenę świadczeń ekosystemów można traktować jako narzędzie wspierające procesy decyzyjne poprzez wyrażenie w kategoriach ekonomicznych znaczenia procesów zachodzących w układach przyrodniczych. Przyjmując najmocniejsze założenia idealizujące można stwierdzić, że adekwatna wycena całości świadczeń ekosystemów, podobnie jak aspektów społecznych i gospodarczych, pozwoliłaby na odpowiednie wyważenie poszczególnych przesłanek i podjęcie najlepiej je harmonizujących decyzji służących zrównoważonemu rozwojowi. Urealniając wiedzę na temat przesłanek przyrodniczych trzeba stwierdzić, że w rachunku uwzględnia się tylko tę ich część, której można nadać i odpowiednio skalkulować wymiar ekonomiczny, natomiast nie bierze się pod uwagę świadczeń niewymiernych, o egzystencjalnym znaczeniu dla naszego gatunku. W praktyce wycenie podlega jedynie ten składnik kapitału przyrodniczego, który uznaje się za możliwy do substytucji kapitałem antropogenicznym. Tylko w takim zakresie uzyskane wielkości świadczeń mogą być traktowane jako ekwiwalent rezygnacji z korzyści osiąganych dzięki funkcjonowaniu układów przyrodniczych. Z tego punktu widzenia dyskusyjna jest wymowa zestawienia kosztów i korzyści sanitacji dla krajów ODCE. 11 Znaczenia kwantyfikacji świadczeń ekosystemów należy upatrywać przede wszystkim jako narzędzia oceny wpływu określonych przedsięwzięć lub zaniechań na wielkość świadczeń ekosystemów, które pozwala określić ich efektywność i wybrać najlepsze rozwiązanie. Daje ona również możliwość porównania skutków różnego rodzaju oddziaływań człowieka na funkcjonowanie układów przyrodniczych. KWANTYFIKACJA ŚWIADCZEŃ EKOSYSTEMÓW STYMULOWANYCH GOSPODARKĄ ŚCIEKOWĄ W najnowszej literaturze światowej wskazuje się wprost na konieczność rozwijania klasyfikacji świadczeń ekosystemów na potrzeby różnych obszarów zarządzania środowiskiem. 12 W zakresie zarządzania zasobami wodnymi, podnoszona jest potrzeba uwzględniania świadczeń ekosystemów przy określaniu całkowitej wartości wody. 13 Prezentowane ujęcie ukazuje efekty ekonomiczne zmian w funkcjonowaniu ekosystemów wynikające z porządkowania gospodarki ściekowej w Wielkopolsce. Autorzy nawiązują do wcześniejszych badań nad gospodarką ściekową tego regionu i jej przyrodniczymi odniesieniami. Pierwsze opracowanie 14 przedstawia typologię gmin województwa wielkopolskiego pod względem potrzeb inwestycyjnych w tej dziedzinie. Wśród kryteriów, oprócz liczby mieszkańców i wytwarzanego przez nich ładunku zanieczyszczeń, uwzględniono udział parków narodowych, parków krajo- 11 Costs of Inaction on Key Environmental Challenges, OECD 2008, p R. Costanza, Ecosystem services: Multiple classification systems are needed, Biological Conservation 2008, No. 141, p Ch. Lant, Water Resources Sustainability: An Ecological Economics Perspective, Water Resources Update 2004, No. 127, p R. Błażejewski, A. Mizgajski, Stan i potrzeby inwestycyjne gmin województwa wielkopolskiego w zakresie gospodarki ściekowej, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań

17 brazowych i obszarów ochrony wód podziemnych (ONO i OWO) w powierzchni gmin. Późniejsze badania objęły relacje między stanem gospodarki ściekowej a przesłankami przyrodniczymi i warunkami ekonomicznymi w gminach 15 oraz analizę struktury osadniczej, stanu i zagrożenia zanieczyszczenia wód 16 i podatności jezior na degradację 17 jako przesłanek do racjonalnej gospodarki ściekami. Tabela 1. Rodzaje świadczeń ekosystemów stymulowanych gospodarką ściekową Podstawowe niezastępowalne elementy kapitału naturalnego Ziemi ŚWIADCZENIA EKOSYSTEMÓW Zaopatrujące: gospodarka rybacka zagospodarowanie osadów ściekowych Regulacyjne: zdrowie ludzkie dostępność wody zdatnej do picia żywotność urządzeń stykających się z wodą samooczyszczanie wód Kulturowe: pożytki rekreacyjne Źródło: opracowanie własne. Wyodrębnione rodzaje świadczeń ekosystemów stymulowanych gospodarką ściekową przedstawiono w tabeli 1, stosując klasyfikację świadczeń zgodną z Millenium Ecosystem Assesment. 18 Podstawowe świadczenia ekosystemów wiążą się przede wszystkim ze skalą globalną i nie różnicują się w zasadzie na poziomie lokalnym. Bezpośredni wpływ na wielkość pożytków w określonym miejscu wywierają świadczenia zaopatrujące, regulacyjne i kulturowe, dlatego one powinny mieć znaczenie przy ustalaniu priorytetów gospodarki ściekowej. Wyposażenie w infrastrukturę kanalizacyjną decyduje o jakości wód i gleb, a to przekłada się na zdrowie ludzkie, dostępność wody zdatnej do picia, pożytki rekreacyjne 19, produkcję rybacką 20, samooczyszczanie wód 21, a także żywotność urządzeń stykających się z wodą. 22 Trze- 15 M. Stępniewska, Rola uwarunkowań przyrodniczych w rozwoju gospodarki ściekowej na przykładzie terenów wiejskich województwa wielkopolskiego, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria A Geografia fizyczna 2007, t. 58, s D. Łowicki, M. Stępniewska, Priorytety w gospodarce wodno ściekowej województwa wielkopolskiego. Przykład zastosowania numerycznej mapy geośrodowiskowej Polski w zarządzaniu środowiskiem, w: Informacja geograficzna w kształtowaniu i ochronie środowiska przyrodniczego, red. B. Medyńska-Gulij, L. Kaczmarek, Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań 2007, s M. Stępniewska, The susceptibility of lakes to degradation as a premise for rational sewage management in the communes of Wielkopolska, Limnological Review 2008, No. 8, p The Millennium Ecosystem Assessment, Ecosystems and..., op.cit. 19 S. Hajkowicz, R. Spencer, A. Higgins, O. Marinoni, Evaluating water quality investments using cost utility analysis, Journal of Environmental Management 2008, No. 88, p J. Guziur, M. Woźniak, Produkcja ryb w małych zbiornikach wodnych, Oficyna Wydawnicza HOŻA, Warszawa 2006, s W. Chełmicki, Woda. Zasoby, degradacja, ochrona, WN PWN, Warszawa 2002, s

18 ba przy tym wskazać, że na efekt ekonomiczny porządkowania gospodarki ściekowej, oprócz korzyści i unikniętych kosztów związanych ze stymulowaniem świadczeń ekosystemów, składają się również korzyści pozaprzyrodnicze, których nie uwzględniano w niniejszej analizie. Chodzi tu o podniesienie wartości nieruchomości dzięki wybudowaniu na danym terenie kanalizacji zbiorczej. Za podstawowe pole badawcze w zakresie świadczeń stymulowanych gospodarką ściekową przyjęto gminę, gdyż odprowadzanie i oczyszczanie ścieków należy do jej obowiązkowych zadań własnych 23, a ponadto dla jednostek administracyjnych tego szczebla dostępnych jest szereg danych statystycznych. Kwantyfikacji poddano świadczenia możliwe do wyrażenia w jednostkach fizycznych oraz monetarnych. Wskaźniki przyjęte dla poszczególnych świadczeń oraz przypisane im jednostkowe wartości pieniężne przedstawiono w tabeli 2. Zastosowane metodyki szacowania poszczególnych świadczeń omówiono w innej publikacji autorów 24, dlatego tu przedstawiono je w sposób syntetyczny. Świadczenia związane z zagospodarowaniem osadów ściekowych obliczono jako przychód uzyskany ze sprzedaży kompostu wytworzonego z osadów. Przyjęty kierunek zagospodarowania wynika z jego popularności na analizowanym obszarze w odniesieniu do osadów nieskładowanych. 25 Świadczenia z tytułu dostępności wody zdatnej do picia odniesiono do unikniętych dodatkowych kosztów uzdatniania nadmiernie zanieczyszczonych wód pobieranych na potrzeby gospodarki komunalnej. W przeprowadzonych rachunkach za podstawę strat przyjęto różnicę między maksymalnymi a bazowymi kosztami uzdatniania wód. Świadczenia dotyczące żywotności urządzeń stykających się z wodą oszacowano jako uniknięte straty z tytułu przyspieszonej korozji. Jako miarę strat przyjęto 1% różnicę między zwiększoną, na skutek skróconego okresu użytkowania urządzeń i budowli wodnych, stawką amortyzacyjną a jej wartością normatywną. 26 Pożytki rekreacyjne oszacowano w oparciu o obliczony jednostkowy wskaźnik przychodów z turystyki i rekreacji uzyskiwanych na analizowanym obszarze w przeliczeniu na 1 ha zbiorników wodnych. Przy wycenie świadczeń ekosystemów podjęto próbę porównania roli ścieków komunalnych z terenów wiejskich i zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego, jako dwóch form presji na środowisko. Przyjęto wskaźnik udziału ładunku azotu i fosforu w ściekach komunalnych w łącznej ilości tych biogenów pochodzących ze ścieków i rolnictwa. Dzięki przeprowadzonym wyliczeniom można było oszacować udział gospodarki ściekowej w stymulowaniu świadczeń regulacyjnych i kulturowych związanych z ekosystemami wodnymi. 22 S. Takasaki, Y. Hamada, Effects of temperature and aggressive anions on corrosion of carbon steel in potable water, Corrosion Science 2007, No. 49, p Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, Dz.U. z 2006 r. nr 123 poz. 858, z późn. zm.; Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, Dz.U. z 2001 r. nr 142 poz. 1591, z późn. zm. 24 A. Mizgajski, M. Stępniewska, Zastosowanie koncepcji świadczeń ekosystemów i świadczeń infrastrukturalnych w programowaniu gospodarki ściekowej. Przykład Wielkopolski, w: Ekonomia i Środowisko tekst złożony do druku. 25 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych A. Symonowicz, Bilans strat powstałych wskutek degradacji środowiska, Wyd. SGGW-AR, Warszawa 1990, s

19 Tabela 2. Wskaźniki i wartości jednostkowe przyjęte do wyceny świadczeń stymulowanych gospodarką ściekową Typ świadczeń Wskaźnik Wartość jednostkowa Zagospodarowanie osadów ściekowych Dostępność wody zdatnej do picia Żywotność urządzeń stykających się z wodą ilość kompostu wytwarzanego z osadów ściekowych (t/rok) zużycie wody na potrzeby gospodarstw domowych (m 3 /rok) wartość majątku trwałego stykającego się z wodą (zł) 100 zł/t 2,3 zł/m 3 1% wartości majątku/rok Pożytki rekreacyjne powierzchnia zbiorników wodnych (ha) zł/ha/rok Źródło: opracowanie własne. Rysunek 1. Udział azotu i fosforu wprowadzanego do środowiska ze ściekami komunalnymi w łącznej ilości tych biogenów pochodzących ze ścieków i rolnictwa na terenach wiejskich Wielkopolski Źródło: opracowanie własne. Rozkład przestrzenny analizowanego wskaźnika przedstawia rysunek 1. Kartogram wyraźnie wskazuje, że w zdecydowanej większości gmin wiejskich gospodarka ściekowa jest drugorzędnym źródłem biogenów wprowadzanych do środowiska, gdyż zasadnicze znaczenie ma chów zwierząt oraz spływy powierzchniowe z pól. 19

20 Ścieki odgrywają istotną rolę w gminach silnie zurbanizowanych i odznaczających się małym udziałem użytków rolnych, w powiatach: poznańskim, konińskim, kępińskim, słupeckim, kaliskim, tureckim oraz ostrowskim. Zastosowane metody obliczenia wielkości świadczeń ekosystemów nie pretendują do precyzyjnej wyceny pożytków dla człowieka, dają jednak ogólny pogląd na ich ekonomiczne znaczenie. Pozwalają przy tym porównywać wielkość poszczególnych świadczeń pomiędzy sobą oraz hierarchizować jednostki przestrzenne pod względem wartości świadczeń wynikających z uporządkowania gospodarki ściekowej. WPŁYW GOSPODARKI ŚCIEKOWEJ W WIELKOPOLSCE NA ŚWIADCZENIA EKOSYSTEMÓW JAKO PRZESŁANKA RÓWNOWAŻENIA ROZWOJU Wyniki oszacowania świadczeń ekosystemów stymulowanych gospodarką ściekową na terenach wiejskich całego województwa zestawiono w tabeli 3. Największe znaczenie mają świadczenia kulturowe, związane z pożytkami rekreacyjnymi (61,2% ogółu świadczeń). Dotyczy to szczególnie powiatów poznańskiego (2,7 mln zł/rok), słupeckiego (2,0 mln zł/rok), konińskiego (1,8 mln zł/rok), gnieźnieńskiego i międzychodzkiego (po 1,3 mln zł/rok), jako obszarów o wysokim wskaźniku jeziorności. Tabela 3. Wycena świadczeń ekosystemów stymulowanych gospodarką ściekową na terenach wiejskich Wielkopolski (stan na 2006 rok) Typ i rodzaj świadczeń Wartość świadczeń (zł) Zaopatrujące Zagospodarowanie osadów ściekowych Regulacyjne Dostępność wody zdatnej do picia Żywotność urządzeń stykających się z wodą Kulturowe Pożytki rekreacyjne Razem Źródło: opracowanie własne. Udział świadczeń regulacyjnych wynosi 38,2%. Świadczenia związane z dostępnością wody zdatnej do picia osiągają najwyższe wartości w powiatach poznańskim (4,1 mln zł/rok), konińskim i kaliskim (po 0,7 mln zł/rok) oraz ostrowskim (0,4 mln zł/rok), co wynika z największego poboru wody w tych regionach na cele komunalne. W przypadku świadczeń dotyczących żywotności urządzeń stykających się z wodą, najwyższe kwoty, ze względu na największą wartość majątku trwałego stykającego się z wodą, otrzymano dla powiatów poznańskiego (109 tys. zł/rok) i konińskiego (35 tys. zł/rok). Znikomy jest udział świadczeń zaopatrujących, dotyczących zagospodarowania osadów ściekowych (0,6%). Ponieważ ilość wytwarzanych osadów jest pochodną zużycia wody, świadczenia te mają taki sam rozkład przestrzenny jak związane z dostępnością wody zdatnej do picia, choć ich wartości są zdecydowanie niższe (najwięcej 25 tys. zł/rok, zanotowano w powiecie poznańskim). 20

21 Wielkość sumy świadczeń ekosystemów stymulowanych gospodarką ściekową na terenach wiejskich w gminach Wielkopolski przedstawiono na rysunku 2. Ogólne prawidłowości zróżnicowania świadczeń to wyższe wartości w obszarze pojeziernym (wysokie pożytki rekreacyjne) oraz w gęsto zaludnionych gminach podmiejskich (większe zapotrzebowanie na wodę zdatną do picia). Największą wartość osiągają świadczenia w powiecie poznańskim (6,9 mln zł/rok); stanowią one 24% ogółu świadczeń uzyskiwanych w województwie. Następne w kolejności są powiaty: koniński (2,6 mln zł/rok), słupecki (2,3 mln zł/rok) oraz gnieźnieński (1,6 mln zł/rok). Rysunek 2. Rozkład przestrzenny świadczeń ekosystemów stymulowanych gospodarką ściekową na terenach wiejskich województwa wielkopolskiego Źródło: opracowanie własne. Wyniki badań ujawniły specyfikę terenów wiejskich w stosunku do dużych skupisk ludności, gdzie stopień uporządkowania gospodarki ściekowej decyduje o jakości ekosystemów wodnych. W ponad 80% wiejskich gmin Wielkopolski, udział biogenów (związki azotu i fosforu) wprowadzanych do środowiska ze ściekami jest niewielki (poniżej 9%), a dominująca część to zanieczyszczenia rolnicze. Wyższy udział wystąpił tylko w gęsto zaludnionych, zurbanizowanych gminach podmiejskich. Fakt ten ma zasadnicze znaczenie dla interpretacji wartości najwyżej wycenionych świad- 21

22 czeń ekosystemów, to jest pożytków rekreacyjnych i dostępności wody zdatnej do picia. Wyniki wskazują, że kilkakrotne większy potencjał wzrostu świadczeń łączy się z eliminowaniem wprowadzania do ekosystemów biogenów w związku z produkcją rolną. Znaczenie uzyskanych wyników jest związane z oszacowaniem i uszeregowaniem poszczególnych rodzajów wymiernych korzyści wynikających z uporządkowania gospodarki ściekowej. Przedstawiony przykład kwantyfikacji świadczeń ekosystemów pokazuje, że możliwe jest oparcie decyzji na ilościowych przesłankach służących równoważeniu rozwoju na poziomie lokalnym i regionalnym. W dziedzinie zarządzania środowiskiem w województwie może to być istotne narzędzie wyłaniania priorytetów i uzasadnienia rozkładu strumieni finansowego wsparcia inwestycji ze środków publicznych. Na poziomie gmin dokonane obliczenia pozwalają urealniać rachunek ekonomiczny planowanych przedsięwzięć inwestycyjnych w gospodarce ściekowej. Jest to możliwe dzięki wyrażeniu części korzyści ekologicznych w kategoriach efektów ekonomicznych. Z punktu widzenia społeczno-politycznego, dokonana wycena świadczeń ekosystemów wzbogaca argumentację przemawiającą za celowością nakładów na zmniejszenie presji na środowisko o aspekt wymiernych korzyści lokalnych. ZAKOŃCZENIE Dokonana analiza przedstawia koncepcję świadczeń ekosystemów jako atrakcyjne badawczo i aplikacyjnie podejście, pozwalające na ukazanie pożytków dla człowieka wynikających z procesów zachodzących w systemach przyrodniczych. Można stwierdzić, że jego rosnąca popularność jest przejawem powtórnego odkrywania ścisłych relacji między człowiekiem a jego środowiskiem przyrodniczym. Powiązanie, przynajmniej w części, skuteczności ekologicznej inwestycji w gospodarkę ściekową z efektywnością ekonomiczną może być traktowane jako operacyjne narzędzie wdrażania kluczowych zasad polityki ekologicznej państwa. Zaprezentowana wycena dla Wielkopolski ukazuje wzrost wielkości świadczeń ekosystemów w wyniku redukcji presji ścieków komunalnych z terenów wiejskich na układy przyrodnicze. Koncepcja świadczeń ekosystemów ma znamiona kształtującego się podejścia naukowego, a zrównoważony rozwój powstał jako idea w sferze polityki globalnej, która poddawana jest obecnie różnym próbom naukowej operacjonalizacji. Kwantyfikacja pożytków z funkcjonowania układów przyrodniczych powinna przyczynić się do ukazania oceny skutków wpływu człowieka na układy przyrodnicze w kontekście społecznym i ekonomicznym. Można stwierdzić, że usystematyzowanie świadczeń ekosystemów i rozwój metod ich kwantyfikacji prowadzi do obiektywizowania decyzji służących równoważeniu rozwoju. Jest to szczególnie istotne dla społeczności lokalnych, gdyż suma lokalnych oddziaływań na układy przyrodnicze składa się na globalny stan układu środowisko człowiek. Literatura Błażejewski R., Mizgajski A., Stan i potrzeby inwestycyjne gmin województwa wielkopolskiego w zakresie gospodarki ściekowej, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań Chełmicki W., Woda. Zasoby, degradacja, ochrona, WN PWN, Warszawa

23 Costanza R., Ecosystem services: Multiple classification systems are needed, Biological Conservation 2008, No Costanza R., Social Goals and the Valuation of Ecosystem Services, Ecosystems 2000, No. 3. Costanza R. et al., The value of the world s ecosystem services and natural capital, Nature 1997, No Costs of Inaction on Key Environmental Challenges, OECD de Groot R.S., Wilson M.A., Boumans R.M.J., A typology for the classification, description and valuation of ecosystem functions, goods and services, Ecological Economics 2002, No. 41. Fiedor B., Wzrost zrównoważony w ekonomii głównego nurtu i w ujęciu ekonomii środowiska, w: Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i w praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych Guziur J., Woźniak M., Produkcja ryb w małych zbiornikach wodnych, Oficyna Wydawnicza HOŻA, Warszawa Hajkowicz S., Spencer R., Higgins A., Marinoni O., Evaluating water quality investments using cost utility analysis, Journal of Environmental Management 2008, No. 88. Lant Ch., Water Resources Sustainability: An Ecological Economics Perspective, Water Resources Update 2004, No Łowicki D., Stępniewska M., Priorytety w gospodarce wodno ściekowej województwa wielkopolskiego. Przykład zastosowania numerycznej mapy geośrodowiskowej Polski w zarządzaniu środowiskiem, w: Informacja geograficzna w kształtowaniu i ochronie środowiska przyrodniczego, red. B. Medyńska-Gulij, L. Kaczmarek, Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań Mizgajski A., Jakość środowiska jako czynnik jakości miejsca w świetle koncepcji świadczeń ekosystemów, w: Inwestycje liniowe oraz ochrona środowiska jako szczególne obszary działania rzeczoznawcy majątkowego, Materiały XVII Krajowej Konferencji Rzeczoznawców Majątkowych, Poznań Mizgajski A., Problemy percepcji idei zrównoważonego rozwoju w naukach przyrodniczych, w: Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i w praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław Mizgajski A., Stępniewska M., Zastosowanie koncepcji świadczeń ekosystemów i świadczeń infrastrukturalnych w programowaniu gospodarki ściekowej. Przykład Wielkopolski, w: Ekonomia i Środowisko tekst złożony do druku. Ryszkowski L., Adaptacja działalności ekonomicznej do procesu metabolizmu ekosystemów podstawą zrównoważonego rozwoju, w: Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i w praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław Stępniewska M., Rola uwarunkowań przyrodniczych w rozwoju gospodarki ściekowej na przykładzie terenów wiejskich województwa wielkopolskiego, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria A Geografia fizyczna 2007, t. 58. Stępniewska M., The susceptibility of lakes to degradation as a premise for rational sewage management in the communes of Wielkopolska, Limnological Review 2008, No. 8. Symonowicz A., Bilans strat powstałych wskutek degradacji środowiska, Wyd. SGGW-AR, Warszawa Takasaki S., Hamada Y., Effects of temperature and aggressive anions on corrosion of carbon steel in potable water, Corrosion Science 2007, No. 49. The Millennium Ecosystem Assessment, Ecosystems and Human Well being: Synthesis, Island Press, Washington Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, Dz.U. z 2006 r. nr 123 poz. 858, z późn. zm. Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym, Dz.U. z 2001 r. nr 142 poz. 1591, z późn. zm. Zarządzanie środowiskiem, red. B. Poskrobko, PWE, Warszawa

24 ARTUR MICHAŁOWSKI dr Artur Michałowski Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Białymstoku 1 2 BADANIA W ZAKRESIE TEORII INFORMACJI W EKOSYSTEMACH Abstract RESEARCH ON INFORMATION THEORY IN ECOSYSTEMS Managing the processes of economy, which takes into consideration resources of information within ecosystems, is essential for the foundations of knowledge based economy that depends on reaching sustainable development. The purpose of this work is to present the issues related with the theory of information within ecosystems as an integral part of economy of sustainable development. Analysis of information within the ecosystems should be handled with scientific methodology in order to strengthen the processes of economy towards sustainable development. In this form, it will allow us to understand phenomena, processes and streams of data within the ecosystems, as well as in the interface between ecosystems and economy. As such, it will also encompass understanding of whether the given processes of economy will be compatible with sustainable development. Analysis of information within the ecosystems will therefore not only help making decisions towards actions that lead to preservation of ecosystems, but will also allow having better control over estimates and increase in economic effectiveness of managing sustainable development. WSTĘP Tofflerowska fala industrializacji przyniosła niebywały postęp naukowo-techniczny, rozwój wielu obszarów świata, wysoki poziom życia jednej piątej ludności globu, a równocześnie niebywałe zagrożenia środowiska na wszystkich poziomach organizacji przyrody. Nie objęła jeszcze wszystkich obszarów świata, a już ustępuje miejsca nowej nazywanej falą gospodarki opartej na wiedzy. Tylko dzięki wiedzy można bowiem przezwyciężyć zagrożenia, które przyniosła industrializacja: globalne ocieplenie, obniżanie się poziomu wód gruntowych na kontynentach, globalne zanikanie różnorodności biologicznej i inne. Wydaje się, że dzięki wiedzy i jej konsiliencji 1 możliwe będzie nie tylko utrzymanie przyrodniczych warunków życia i rozwoju lu- 1 A. Michałowski, Konsiliencja wiedzy a zrównoważony rozwój, w: Problemy interpretacji i realizacji zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, G. Dobrzański, WSE, Białystok 2007; por. E.O. Wilson, Konsiliencja. Jedność wiedzy, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań

25 dzi, ale także rozwinięcie produkcji i usług niezagrażających ekosystemom i umożliwiających istotne podniesienie poziomu życia. Należy stwierdzić, iż sterowanie procesami gospodarowania, które uwzględnia zasoby informacji w ekosystemach jest jedną z podstaw gospodarki opartej na wiedzy, uwarunkowanej osiągnięciem zrównoważonego rozwoju. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problematyki badań w zakresie teorii informacji w ekosystemach jako obszaru ekonomii zrównoważonego rozwoju. TEORIA INFORMACJI Etymologicznie termin informacja pochodzi od łacińskiego wyrażenia informatio, który wyraża wyobrażenie, wyjaśnienie, zawiadomienie. Pojęcie informatio w starożytnej łacinie oznaczało ponadto nadawanie formy i kształtowanie, a także instruowanie, nauczanie i formowanie umysłu. Od czasów sformułowania teorii informacji i zaprezentowania ogólnej teorii systemów komunikacji, powstało szereg różnych określeń pojęcia informacja. Podejmuje się je na gruncie różnych dyscyplin, między innymi teorii systemów, cybernetyki, nauk przyrodniczych czy nauk o zarządzaniu. Odwołują się one do pojęcia informacji rozumianej jako dane o procesach i zjawiskach oraz eksponują jej rolę w procesie podejmowania decyzji. Mimo wszystko dziś termin informacja nie jest ściśle określony i w poszczególnych naukach jest różnie rozumiany. Interesujący jest w tym kontekście zwłaszcza dialog między matematyczną i biologiczną teorią informacji. W 1948 roku matematyk i inżynier Shannon opublikował monografię zatytułowaną The Mathematical Theory of Communication jako część badań przeprowadzonych w Bell Systems. W następnym roku monografia została opublikowana przez Uniwersytet Illinois wraz z komentarzami Wavera, który koordynował badania na wielkich kalkulatorach podczas drugiej wojny światowej. Prace Shannona pozwoliły rozwinąć hipotezę opartą na matematycznej teorii komunikacji, która odgrywała podstawową rolę w przekształcaniu modeli obecnych w naukach ścisłych i przenoszeniu ich na pole komunikacji. Definiował on informację jako oczekiwaną wiadomość, wybraną ze zbioru wiadomości możliwych. Im większy jest zbiór możliwości, tym więcej informacji dostarcza wybrana wiadomość. Ilość informacji mierzy zaś logarytm dwójkowy (binarny). Matematyczna formuła informacji oparta jest na wzorze matematycznej wartości oczekiwanej, zwanej dawniej nadzieją matematyczną. Na podstawie powyższych założeń zdefiniowano znak (symbol), nośnik informacji, kod, kanał, transformację (translację) kodu i komunikat. Komunikacja w języku angielskim oznacza łączność, czyli transport informacji, a nie transport materii. Pojawienie się pojęcia informacja nie może być jednak oddzielane od badań biologicznych. Gdy Shannon formułował swoją matematyczną teorię komunikacji, do biologii już zaczęto włączać język informacji i kodów. W 1943 roku Schrödinger stosował go do wyjaśnienia modeli rozwoju jednostkowego zawartego w chromosomach. Od tego czasu siła analogii informacyjnej stała się częścią największych odkryć na tym polu: odkrycie DNA przez amerykańskiego uczonego Avery ego w 1944 roku jako podstawy dziedziczności, wskazanie struktury podwójnej spirali przez biologów: Cricka z Wielkiej Brytanii i Watsona ze Stanów Zjednoczonych oraz badania nad kodem genetycznym prowadzone przez francuskich noblistów: Jacoba, Lwoffa i Mono- 25

26 da. Przy formułowaniu swej teorii Shannon korzystał z osiągnięć biologii i systemu nerwowego. I odwrotnie, matematyczna teoria komunikacji dostarczała specjalistom w dziedzinie biologii molekularnej ram pojęciowych dla uchwycenia biologicznej swoistości lub wyjątkowości jednostki. Można wyróżnić następujące określenia informacji: treść zaczerpnięta ze świata zewnętrznego w procesie naszego dostosowania się do niego i przystosowania się do niego naszych zmysłów; wiadomość uzyskiwana przez człowieka poprzez obserwację lub czynność umysłową, podlegająca przekazowi w układzie nadawca odbiorca; właściwości sygnału lub wiadomości polegające na zmniejszeniu nieokreśloności sytuacji lub jej dalszego rozwoju; treść zaczerpnięta ze świata zewnętrznego, która zwiększa wiedzę lub zmniejsza niewiedzę decydującego, niepewność i nieokreśloność sytuacji decyzyjnej; treść o określonym znaczeniu o czymś, dla kogoś i ze względu na coś, wyrażona za pomocą znaków językowych lub/i pozajęzykowych; odbicie tego, co istnieje w rozumieniu materialnym (tzw. relacja odbicia) oraz czynnik określający w pewnym stopniu formę (postać) przyszłych rzeczy i zjawisk (tzw. relacja realizacji); dane o procesach i zjawiskach gospodarczych, wykorzystywane w procesie podejmowania decyzji. Informacja może być zatem rozpatrywana w szerokim i w wąskim zakresie. Szerokie ujęcie informacji oznacza, że jest nią nie tylko wiadomość o czymś, ale także każda decyzja, zakaz, sugestia czy polecenie. Może ona być przekazana nie tylko w układzie człowiek człowiek, ale także w innych systemach, w których funkcje nadawcy i odbiorcy mogą pełnić istoty żywe, maszyny bądź inne obiekty. Odnaleźć tu można też szczególny przypadek informacji, to jest metainformację, czyli informację o informacji. W wąskim znaczeniu informacja oznacza natomiast wiadomość uzyskaną przez odbiorcę poprzez obserwację lub czynność umysłową, podlegającą przekazowi w układzie nadawca (człowiek) odbiorca (człowiek). Pojęcie informacji w tym przypadku ulega ograniczeniu co do treści i układu odniesienia. W każdym jednak przypadku strukturę informacji tworzą treść, nośnik, symbol, za pomocą którego informacja jest utrwalona oraz sposób jej przenoszenia. Interesujące studium informacji przeprowadził Berman. 2 Badacz ten rozpatruje informację w czterech znaczeniach, jako: rzecz informacja jest produktem określonego procesu posiadającym wykonawcę (źródło informacji) oraz użytkownika (odbiorcę), może ona być poddawana operacjom, takim jak wytwarzanie, magazynowanie, przesyłanie, przetwarzanie, wymiana, kupno, sprzedaż; wielkość mierzalna występują sytuacje, w których przekazana wiadomość zawiera za dużo lub za mało informacji, stąd jednym z problemów podejmowanych na gruncie ilościowej teorii informacji jest optimum informacji w procesach komunikowania; potencjał wiąże się z ilościowym aspektem informacji zawartym w wiadomości i utożsamia się ze zdolnością do określonej zmiany rzeczy, to jest zmniejszenia lub eliminacji niepewności odbiorcy w odniesieniu do rozważanych przez 2 C. Berman, Informacja i aspekty komunikacji, Zagadnienia Naukoznawstwa 1991, nr

27 niego stanów, wybranych z możliwych (takie ujęcie ma szczególną rolę w procesie podejmowania decyzji); zmiana znaczenie to odnosi się do roli informacji w kształtowaniu postaw i zachowań, a więc ściśle koresponduje z komunikowaniem. W literaturze z zakresu teorii informacji i systemów informacyjnych wyodrębnia się różne klasy informacji. Do najważniejszych klas należą: informacje o zjawiskach tworzą je dane o systemach; dotyczą najczęściej zjawisk i systemów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych, zewnętrznych w stosunku do odbiorcy lub użytkownika informacji; informacje do podejmowania decyzji są to wszelkie informacje, niezależnie od ich treści i formy, które decydent wykorzystuje do podjęcia decyzji; informacje sterujące są to wszelkie decyzje, polecenia, dyrektywy wpływające na zjawiska i procesy społeczne, ekonomiczne i ekologiczne; informacje stanowiące zasoby systemu są to informacje obiegające systemy społeczne, ekonomiczne i ekologiczne, niezbędne do ich prawidłowego funkcjonowania; informacje te zwykle są zorganizowane w formie podsystemów funkcjonujących jako integralne elementy systemów; powstające i obiegające je informacje są skutkiem podjętych decyzji oraz narzędziem ich realizacji; informacje powodujące skutki są to wszelkie informacje, niezależnie od treści i formy, których pojawienie się, zmiana lub brak w systemie społecznym, ekonomicznym i ekologicznym powoduje określone skutki. Informacja jest czynnikiem zmniejszającym nieokreśloność, wpływającym na zachowanie się systemu oraz realizację różnych jego funkcji. Zmiana stanu odbiorcy dokonana przez informację przebiega w różny sposób: bezpośrednio przez jej odniesienie do zamierzonej zmiany, w postaci zalecenia, instrukcji, ostrzeżenia; pośrednio przez jej odniesienie do stanu rzeczy będącego przedmiotem poznawania czy opisu, co wiąże się z podnoszeniem poziomu wiedzy i tworzenia podstaw do racjonalnego działania; informacja ma więc związek z komunikacją, którą można traktować jako szczególny przypadek informowania, zorientowanego na wywołanie określonej zmiany. 3 Większość autorów jest zgodna co do tego, iż pełne wyjaśnienie istoty informacji może być dokonane na gruncie teorii informacji i powinno uwzględniać jej podstawowe aspekty: ilościowy, semantyczny, jakościowy i pragmatyczny. Pojęcie teoria informacji używane jest w literaturze naukowej i fachowej zazwyczaj w trzech znaczeniach, jako: teoria przesyłania wiadomości na odległość metodami technicznymi; rozwój nowoczesnych technik i systemów telekomunikacyjnych wymagał stworzenia teoretycznych podstaw transmisji danych; teoria kodowania, dział matematyki stosowanej, zaliczany do cybernetyki ogólnej; nurt ten powstał na gruncie zastosowań statystyki matematycznej w łączności; teoria informacji zajmuje się podstawami kodowania informacji, zakłóceń i szumów w procesie przekazywania informacji; 3 J. Czekaj, Metody zarządzania informacją w przedsiębiorstwie, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków

28 teoria systemów informacyjnych, zajmująca się badaniem wszelkich aspektów procesów informacyjnych; opiera się na założeniu istnienia pewnych ogólnych procesów informacyjnych możliwych do sformalizowania i wspólnych wszelkim systemom: biologicznym, społecznym, ekonomicznym i technicznym. Teoria informacji, rozpatrywana w ostatnim rozumieniu zajmuje się między innymi następującymi zagadnieniami: analizą i oceną właściwości samej informacji, na przykład jej ilości, jakości, wartości, użyteczności; problemami i metodami transformacji informacji, zwłaszcza badaniem zakłóceń procesów transformacji (przetwarzania, przekazywania, przechowywania informacji); problemami i metodami odwzorowywania informacji w różnych kodach, informacyjnymi aspektami kodów, relacjami między językami. Próby ujęcia problematyki informacji w systemy teoretyczne podjęto w latach czterdziestych XX wieku, w okresie gdy dynamiczny rozwój technologii telekomunikacyjnych wymagał solidnych podstaw teoretycznych. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte stanowiły okres rozwoju teorii informacji w ramach cybernetyki, jako ogólnej teorii sterowania. Powstało wówczas wiele opracowań, które ukształtowały aparaturę pojęciową i podejścia metodyczne do analizy oraz syntezy informacji, procesów i systemów informacyjnych. Te koncepcje teoretyczne nazywa się teoriami informacji. Nie istnieje jedna teoria informacji, natomiast wyodrębnia się wiele pojęć i podejść teoretycznych, które łącznie dają możliwość analizy i syntezy procesów oraz systemów informacyjnych. Niektóre opracowania odegrały ważną rolę w ukształtowaniu aparatury pojęciowej wykorzystywanej do badania zjawisk informacyjnych. Dzisiaj jednak sięga się do nich z rzadka, mimo że przyczyniły się do rozwoju wiedzy i rozumienia procesów informacyjnych. Na potrzeby niniejszego opracowania ograniczono się do przedstawienia istotnych elementów wybranych teorii informacji, które powinny być wykorzystywane w analizach informacji w ekosystemie. Są to: ilościowa teoria informacji; semantyczna teoria informacji; pragmatyczna wartość informacji; jakościowa teoria informacji. 4 Najsilniej rozwinięte w modelowaniu ekosystemów jest ujęcie syntaktyczne. Podstawy syntaktycznej teorii informacji wywodzą się z matematycznej teorii łączności. Zdaniem wielu badaczy informacja w tym ujęciu jest powszechną właściwością materii i energii można ją utożsamiać ze wszelkimi formami zróżnicowania. 5 Zasoby informacji należą do podstawowych zasobów wewnętrznych ekosystemów (systemów ekologicznych), obok zasobów materialnych i energetycznych. 4 J. Oleński, Standardy informacyjne w gospodarce, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa A. Richling, J. Solon, Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa

29 TEORIA INFORMACJI W EKOSYSTEMACH System jest koncepcją teoretyczną wyrażającą złożoność zjawisk. Systemy można poznawać, sterować nimi i rozwijać je na drodze modelowania i dokonywania operacji na modelach. W celu zbudowania modelu systemu, należy zdefiniować jego założenia jako układ odniesienia. Przede wszystkim trzeba określić cele oraz poziomy organizacji (samoorganizacji) modelowanej rzeczywistości. W dalszej kolejności należy zaprojektować zmienne wykorzystywane do budowy modelu. Modelowanie rzadko wyraża się w pojedynczym zbiorze operacji. W praktyce jest to proces, który określa się ścieżką modelowania. Jej etapy można przedstawić następująco: budowa modelu abstrakcyjnego; budowa modelu bardziej szczegółowego osiąga się to poprzez sprowadzenie modelu do postaci mniej abstrakcyjnej; zwykle dokonuje się tego nakładając pewne ograniczenia na dotychczasowy model; dzięki temu język, w jakim wyrażony jest model, zbliża się do poziomu języka empirii; czasem trzeba też podzielić model na kompatybilne względem siebie modele cząstkowe. Znane są dwa typowe podejścia w modelowaniu i badaniu systemów: metoda czarnej skrzynki i metoda białej skrzynki, które powinno się traktować jako metody komplementarne. Metoda pierwsza opiera się na zdefiniowaniu zbioru wejść i wyjść systemu, które mogą być interpretowane jako zbiór argumentów i wartości funkcji przejścia. Można to potraktować jako prostą koncepcję matematyczną bez wprowadzania czynnika czasu (funkcji czasu). W przypadku poznania formuły matematycznej przekształcającej argumenty funkcji przejścia w jej wartości można określić strukturę systemu i zastosować z powodzeniem metodę białej skrzynki identyfikując i opisując parametry systemu można go modelować. Pojęcie ekosystemu wprowadzono jeszcze w latach trzydziestych XX wieku. Z początkiem lat czterdziestych postawiono postulat badania zależności troficznych w ekosystemach metodami bioenergetycznymi. Międzynarodowy entuzjazm dla takich badań w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zaowocował ogromną liczbą publikacji. Mimo to dotychczas nie powstała spójna teoria ekosystemu. Wiedza podręcznikowa ma przeważnie charakter opisowy. 6 W niniejszym opracowaniu przyjęto następującą definicję ekosystemu: jest to dowolny fragment biosfery, w którym grupa organizmów realizuje procesy przekształcania wiązań chemicznych zgodnie z prawami termodynamiki, przy, chociaż częściowo, zamkniętym obiegu materii, energii i informacji. 7 W ujęciu teorii informacji, strukturę ekosystemów tworzą jego elementy i ich powiązania. Podstawowymi elementami ekosystemów są osobniki poszczególnych gatunków. Osobniki tworzą populacje, które mogą przekształcać się w większe zgrupowania. Można je traktować jako podsystemy ekosystemów. Powiązania informacyjne opierają się na różnych sposobach przekazywania informacji w ekosystemach za pomocą parametru środowiska. Jest on jednocześnie sygnałem przekazywanym między elementami ekosystemu. W przypadku, gdy sygnał w ekosystemie jest przenoszony od jednego do wszystkich jego elementów możemy stwierdzić, że zachowuje się on jako całość i wykazuje maksymalną koherentność. Na podstawie powyższych 6 J. Weiner, Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, PWN, Warszawa A. Michałowski, Informacja w ekosystemach, Wyd. EkoPress, Białystok 2007, s

30 założeń można przyjąć następującą definicję informacji w ekosystemach (informacji wewnątrzekosystemowej): są to występujące w ekosystemach strumienie materialne i energetyczne, które umożliwiają transmisje informacji, a także istnienie strumieni informacyjnych. Strumienie informacyjne dzielą się na dwa rodzaje. W pierwszym z nich informacja jest przenoszona razem ze swoim nosicielem, bez jej przekształcenia w specjalną formę. W drugim informacja jest transformowana przed jej przesłaniem (na przykład sygnały dźwiękowe i impulsy elektryczne). Działanie strumieni informacyjnych nie prowadzi do osłabienia i zaniku zasobów informacyjnych ekosystemów. Dzieje się tak, ponieważ przenoszona do odbiorcy informacja w pełnym wymiarze pozostaje w nadajniku. Występują jedynie straty informacji wynikające z błędów i opuszczeń w trakcie jej powielania. 8 Z założeń termodynamicznych wynika, że wzrost poziomu informacji wewnątrzekosystemowej wiąże się ze zmniejszeniem jego entropii. Zawsze odbywa się to kosztem bezpośredniego otoczenia. W ekosystemie istnieją bariery fizyczne uniemożliwiające swobodne przemieszczanie się informacji. Zapewniają one jego sprawne funkcjonowanie. Warunkiem ich istnienia jest stały dopływ energii o wysokim stopniu uporządkowania, ponieważ są to struktury dyssypatywne. Funkcjonują one w obszarze świata ożywionego i na granicy elementów biotycznych i abiotycznych ekosystemów. Funkcjonowanie ekosystemów, w świetle teorii informacji, oparte jest na występujących kanałach transmisyjnych informacji. Może nim być ekosystem jako całość lub poszczególne jego elementy. Są one jednocześnie nadajnikami sygnałów. Odbiornikami przekazywanych informacji są osobniki, które następnie je gromadzą, przetwarzają i transmitują do innych osobników, czyli komunikują się. W porównaniu z ludzkimi standardami, liczba sygnałów używanych w celu transmisji informacji (komunikacji) przez inne gatunki wydaje się bardzo ograniczona. Aby ustalić ilościowe miary stosowne do tego uogólnienia, należy zdefiniować sygnał jako każde zachowanie przenoszące informację od jednego osobnika do innego, niezależnie od tego, czy spełniałoby ono jakiekolwiek inne funkcje. Komunikacja między zwierzętami zachodzi głównie poprzez pokazy, które w przebiegu ewolucji wyspecjalizowały się w przenoszeniu informacji. Pokaz jest sygnałem, który uległ zmianie wzmacniającej wyłącznie jego funkcję sygnałową. Najnowsze badania ujawniły, że nawet najbardziej społeczne kręgowce nie mają w swoim repertuarze więcej niż odrębnych pokazów. Dane zgromadzone przez Moynihan wskazują, że liczba pokazów występujących u różnych gatunków różni się co najwyżej trzy- lub czterokrotnie. To znaczy, że liczba tych zachowań zmienia się od 10 u niektórych ryb do 37 u rezusa, jednego z naczelnych najbliższych człowiekowi pod względem złożoności organizacji społecznej. Wynika z tego, że maksymalna liczba pokazów potrzebnych zwierzęciu do przetrwania w dowolnym ekosystemie, nawet w przypadku gatunków społecznych, wynosi od 10 do 40. Liczba ta może również odpowiadać maksymalnej różnorodności sygnałów, jaką mózg danego zwierzęcia może efektywnie opanować na tyle, aby sprostać szybko zmieniającym się interakcjom społecznym. 9 8 Ibidem, s M.H. Moynihan, Comparative aspects of communication in New World primates, in: Primate ethology: essays on the socio sexual behavior of apes and monkeys, ed. D. Morris, Anchor Books, Doubleday, Garden City, New York

31 Niewielkie zróżnicowanie sygnałów w komunikacji zwierzęcej kontrastuje z, wydawałoby się nieograniczoną, wytwórczością języka ludzkiego. Mimo to istnieją pewne zbieżności między człowiekiem a innymi organizmami. Sygnały parajęzykowe każdej ludzkiej kultury są porównywalne co do liczebności z manifestacjami zwierząt. Język ludzki powstaje przy ustawieniu dźwięków we wznoszącej się hierarchii słów i zdań charakteryzujących się wystarczającą redundancją, by można je było rozróżnić. Chociaż liczba pokazów spisanych przez ekologów wynosi co najwyżej 50 na gatunek, to rzeczywista liczba przekazów jest o wiele wyższa. W najprostszych systemach pokaz może mieć tylko jedno znaczenie. Jednak u niektórych bezkręgowców i w większości systemów kręgowców ilość informacji przenoszonej przez pojedynczy sygnał może wzrastać dzięki mechanizmom wzbogacającym. Sygnał może być stopniowany, łączony z innym sygnałami symultaniczne bądź w różnych sekwencjach. Jego sens jest zmienny w zależności od kontekstu środowiskowego. Szczególną formą złożonych sygnałów jest metakomunikacja, czyli komunikacja dotycząca znaczenia innych aktów komunikacji. Wiele z najlepiej zorganizowanych systemów komunikacyjnych u owadów społecznych zawiera zasoby informacji, które nie mogą być przekazane przez jednego osobnika innemu osobnikowi, lecz przez jedną grupę innej. Jest to zjawisko nazwane komunikacją zbiorową. 10 Względnie łatwo można wyobrazić sobie analizę transmisji informacji (komunikacji), lecz znacznie trudniej jest jej dokonać. Rozpada się ona na trzy główne części: opisanie ewolucyjnego lub kulturowego pochodzenia informacji; wyznaczenie kanału transmisji od procesu neurofizjologicznego, inicjującego zachowanie sygnalizujące, poprzez mechanizmy, dzięki którym sygnał jest emitowany, przewodzony, odbierany i interpretowany; ustalenie funkcji przekazu jego znaczenie dla komunikujących się i rola w funkcjonowaniu ekosystemu. Porównując komunikację blisko spokrewnionych gatunków, można czasem powiązać stopnie ewolucyjne prowadzące do powstania złożonych systemów komunikacyjnych. Każdą zmianę ewolucyjną wzbogacającą funkcje komunikacyjne określa się jako semantyzację. Procesy semantyzacji mogą dotyczyć odpowiedzi, to znaczy aparat czuciowy i zachowanie gatunków zmienia się tak, aby zapewnić bardziej adaptatywną reakcję, która już istnieje i sama nie ulega przeobrażeniom. Przeważająca większość znanych przypadków przeobrażeń semantycznych polega na rytualizacji procesie ewolucyjnym, w wyniku którego wzorzec staje się efektywniejszy jako sygnał. 11 W krańcowych przypadkach wzorzec jest tak zmodyfikowany w stosunku do postaci początkowej, że niemożliwe jest odtworzenie jego historii ewolucyjnej. Rytualizacja i jej następstwa warunkują ewolucję systemów komunikacyjnych, podczas której sygnały są tworzone niemal w każdym procesie biologicznym. Można stwierdzić, że gatunki ewoluują w kierunku zestawu możliwości komunikacyjnych maksymalizujących wydajność informacyjną i/lub energetyczną. Uzasadniona jest więc analiza kanałów sensorycznych tak jakby współzawodniczyły o pierwszeństwo w przenoszeniu informacji. Główne kanały transmisyjne tworzy: komunikacja chemiczna; 10 E.O. Wilson, Sociobiology: The new synthesis, Belknap Press of Harvard Univeristy Press, Cambridge J.R. Krebs, N.B. Davies, An Introduction to Behavioural Ecology, Blackwell Science Ltd, Oxford

32 komunikacja słuchowa; komunikacja wzrokowa; komunikacja dotykowa; komunikacja elektryczna. Procesy formowania się komunikacji, uczenia się i tworzenia systemów społecznych powtarzały się w kolejnych grupach organizmów, co doprowadziło do znacznych różnic w specjalizacji i złożoności. Cztery grupy zwierząt wyróżniają się pod tym względem: kolonijne bezkręgowce, owady społeczne, ssaki i ludzie. Podstawowe cechy życia społecznego każdej z tych czterech grup są dla niej swoiste. Chociaż powyższy szereg grup taksonomicznych prowadzi od form prymitywniejszych do doskonalszych, to kluczowe właściwości społecznej organizacji, w tym spoistość, altruizm i skłonność do współpracy, tracą swe natężenie. Bardziej skomplikowana budowa ciała poszczególnych organizmów pociąga za sobą mniejszą skłonność do ewolucji społecznej. TEORIA INFORMACJI W EKOSYSTEMACH A EKONOMIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Analizując wzajemne oddziaływania środowiska (ekosystemów) i systemu globalnej gospodarki, należy pamiętać, że nie każde dwa systemy mogą być połączone funkcją informacyjną. Kompatybilność dwu różnych systemów komunikacji lub sterowania określa się jako interfejs. Zachodzi on wtedy, gdy kod jednego systemu może być odebrany i zdekodowany przez drugi system. W celu wstrzymania komunikacji lub sterowania należy częściowo zamknąć lub zmienić interfejs. Jeżeli interfejs jest całkowicie odcięty, komunikacja lub sterowanie ustaje. Problem interfejsu, jako powszechnej łączności środowiska z systemem gospodarki, ma szczególne znaczenie dla cywilizacji, ponieważ decyduje o jej trwałości. Informacja istnieje tylko dla tych społeczeństw, które posiadają interfejs, czyli są zdolne do zdekodowania, zrozumienia i wykorzystania informacji wewnątrzekosystemowej. Komunikacja i sterowanie uruchamiają całe środowisko, umożliwiając reakcje chemiczne, metabolizm, rozwój istot żyjących i współzależność życia systemów ekologicznych, społecznych i gospodarczych. Jeżeli systemy mają wspólny interfejs, mogą się łączyć jednopoziomowo lub hierarchicznie. Agregatem jednopoziomowym może być łańcuch elementarnych systemów opisany przez: liczbę elementów, z których składa się dany system; kolejność elementów w łańcuchu; zwrot (kierunek) funkcji informacyjnej. Jednopoziomowy agregat jest postacią sterowania pośredniego. Jeżeli w łańcuchu są elementy słabsze i silniejsze, łańcuch pracuje na poziomie najsłabszego ogniwa. Dlatego w praktyce projektuje się podwójne (równoległe) łańcuchy, co zwiększa niezawodność. Większy wymiar złożoności osiąga się przez projektowanie systemów hierarchicznych: każdy system niższego poziomu staje się elementem systemu poziomu wyższego. Ten sposób osiągania złożoności jest powszechnie stosowany w biosferze, zarówno przez przyrodę, jak i przez cywilizację. Każda istota żyjąca jest syste- 32

33 mem hierarchicznym. Każdy wyższy poziom w hierarchii prezentuje wyższą jakość informacyjną. Jeżeli systemy hierarchiczne kooperują lub konkurują, można mieć do czynienia ze sterowaniem nadwymiarowym lub podwymiarowym. Sterowanie nadwymiarowe ma miejsce zawsze, gdy poziom sterujący reprezentuje wyższy wymiar złożoności od sterowanego. Sterowanie nadwymiarowe jest zawsze skuteczne, a ponadto niemożliwe do obserwowania przez sterowanego i nazywamy je zwykle manipulacją. Ten rodzaj sterowania jest używany między innymi w polityce i marketingu. Sterowaniem podwymiarowym nazywamy nieskuteczne, z definicji, próby sterowania systemu wyżej zorganizowanego przez niżej zorganizowany. Sterowanie podwymiarowe bywa czasem prostą drogą do katastrofy lub śmierci systemu. Identyfikacja efektu sterowania tworzy informację zwrotną, zwaną w cybernetyce sprzężeniem zwrotnym. Stosownie do Zadeha, identyfikację definiuje się jako spełnienie przez informację zwrotną kryterium identyfikacji. Jeżeli kryterium nie jest spełnione, informacja podlega odrzuceniu jako obca dla systemu. Zdolność systemu do identyfikacji informacji zwrotnej nazywamy obserwowalnością. Obserwowalność jest niezbędna do skutecznego sterowania, jakkolwiek ma pewne ograniczenia: podsystem sterujący nie może identyfikować samego siebie; wyższy poziom w systemie hierarchicznym jest nieidentyfikowalny dla poziomu niższego; w otoczeniu są pewne pola nieobserwowalne. Obserwowalność może być wspierana lub nie przez pamięć systemu. W pierwszym przypadku mówimy o obserwowalności pamięciowej, w drugim o bezpamięciowej. Każda informacja zwrotna w systemie otwartym ma dwojaką zawartość: dotyczącą własnego podsystemu sterowanego; dotyczącą odpowiedzi otoczenia systemowego. Otoczenie systemu rzadko jest bierne. Skutek sterowania zaburza otoczenie, które może odpowiedzieć procesami wzajemnego sterowania. Tak więc informacja zwrotna obejmuje informację o naszym świecie wewnętrznym i zewnętrznym. Informacja zwrotna o skutku sterowania może być pewna lub niepewna. Jeżeli jest pewna, mówimy, że zbiór skutków sterowania jest zdeterminowany: statyczny lub dynamiczny. Obserwowalność jest tutaj zapewniona przez obieg sygnału, który wyraża wypełnienie (1) lub nie (0) danego kryterium identyfikacji. Tego typu obserwowalność wymaga jedynie kodu binarnego, który składa się z dwu znaków: 1 i 0 ( tak i nie ). Kod binarny dostarcza informacji tylko o cyklu sterowania. Jeżeli kryterium to jest spełnione, cykl uważa się za zakończony, jeżeli zaś nie, cykl zaczyna się od nowa. W niniejszej opracowaniu przyjęto, że podstawowy podział wyjściowy systemu środowiska dotyczy podziału na systemy będące przyczyną oddziaływań informacyjnych na inne systemy poddawane tym oddziaływaniom (ekosystemy). Systemy powodujące oddziaływania stanowią realizowane przedsięwzięcia i procesy gospodarowania w warunkach zrównoważonego rozwoju. Pomiędzy wyodrębnionymi systemami występuje transmisja informacji poprzez wejścia i wyjścia systemów. Dotychczas w teorii ekonomii nie podejmowano problemu transmisji informacji pomiędzy ekosystemami a gospodarką. Środowisko i jego ekosystemy wraz z systemem gospodarki tworzą system cybernetyczny. Jego cechą, poza sprzężeniem zwrotnym, jest analiza procesów przyczynowo-skutkowych. Powinna ona obejmować pro- 33

34 blemy przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne, socjologiczne i kulturowe. Jej celem powinno być wypracowanie nowych wzorców zrównoważonego rozwoju. Brak lub niedostateczna znajomość związków przyczynowo-skutkowych jest w dalszym ciągu pierwotnym źródłem negatywnych skutków powodowanych w ekosystemach. Jest to także związane z tym, że nadal niewiele problemów ekologicznych-ekonomicznych analizuje się poprzez systemowe postrzeganie środowiska. Wprowadzenie problematyki gospodarczego znaczenia informacji wewnątrzekosystemowej w gospodarowaniu w warunkach zrównoważonego rozwoju wiąże się z uwzględnieniem przesłanek wynikających z termodynamiki systemów fizycznych (teoria entropii) i dynamicznej równowagi makrosystemu środowisko społeczeństwo gospodarka. Pierwsza grupa przesłanek wykazuje, że część praw ekonomicznych i zależności leżących u podstaw modeli ekonomicznych jest niezgodna z prawami termodynamiki. W obrębie drugiej grupy przesłanek znajduje się stwierdzenie, że dynamika makrosystemu zależy od skali zjawiska oraz, że reakcje koewolucyjne nie mają charakteru liniowego, to znaczy, że małe zmiany adaptacyjne lub relatywnie małe zakłócenia mogą być przyczyną potężnych przekształceń. Wynika z tego wymóg pełnego wprowadzenia zagadnień informacji w ekosystemach do teorii ekonomicznych i traktowania ich na równi z innymi zmiennymi rządzącymi procesami rozwoju. W zrównoważonym rozwoju należy podkreślić względność tego pojęcia. Termin ten powinien być definiowany dla określonej skali działalności w czasie i przestrzeni, ponieważ zrównoważony rozwój w skali kontynentu lub regionu może mieć zupełnie inny charakter niż w skali lokalnej. W wielu pracach teoretycznych próbuje się określić charakterystyczne dla różnych skal czasowo-przestrzennych wartości progowe zmiennych ekologicznych, przy których przekroczeniu ekosystemy zaczynają zachowywać się w sposób nieprzewidywalny. Istnieją liczne dowody na występowanie nieciągłości funkcjonalnych (bifurkacji) w tych systemach jako efektu stopniowego i powolnego wzrostu oddziaływań antropogennych w czasie. Występowanie tych nieciągłości wynika z tego, iż w procesach gospodarowania nie dostrzega się informacji płynącej z wnętrza ekosystemów (informacji wewnątrzekosystemowej) do systemu społeczeństwa i gospodarki. Z powyższego ujęcia przepływów informacji z wnętrza ekosystemów do systemu społeczeństwa i gospodarki, a także odbioru informacji płynącej z tych systemów do ekosystemów i ich elementów wynikają zastosowania teorii informacji wewnątrzekosystemowej w projektowaniu ekonomii zrównoważonego rozwoju, w szczególności procesów gospodarowania środowiskiem. 12 Ekonomia środowiska opiera się współcześnie przede wszystkim na internalizacji kosztów zewnętrznych, której podstawą jest koncepcja optymalnego podatku Pigou i teoremat Coase a. Prawidłowe funkcjonowanie obu koncepcji w praktyce wymaga rzetelnych sposobów i metod wyceny korzyści i strat ekologicznych, które uwzględniałyby płynącą do systemu społeczeństwa i gospodarki informację wewnątrzekosystemową. Wymóg ten powoduję, iż niezbędna stała się modyfikacja systemu metod wyceny korzyści i strat w ekosystemach. Zdaniem Autora artykułu, zastosowanie wyceny ekonomicznej w odniesieniu do ekosystemów jest obecnie ograniczone wskutek braku pełnego wykorzystania informacji wewnątrzekosystemowej. Ekonomiści koncentrują się raczej na identyfikowaniu rożnych typów wartości dóbr środowiska, w mniejszym stopniu zajmują się 12 A. Michałowski, Informacja w..., op.cit. 34

35 zaś próbami analizy parametrów poszczególnych elementów ekosystemów i płynących z nich strumieni informacji gospodarczych. W sterowaniu zrównoważonym rozwojem społeczno-gospodarczym uwzględnia się zasady przyjęte w Karcie Ziemi na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro. Odnoszą się one do czterech ładów: środowiskowego, gospodarczego, społecznego, instytucjonalno-politycznego. Spośród 27 zasad Karty aż 18 odnosi się do ładu środowiskowego. Ich wdrożenie ma przyczynić się do wprowadzenia zrównoważonego rozwoju w życie. Zasady zrównoważonego rozwoju zostały także określone w kilku innych dokumentach europejskich i krajowych. Borys na podstawie analizy zbiorów tych zasad formułuje następujące wnioski: większość zasad koncentruje się wokół dwóch filarów rozwoju: podtrzymywania równości pokoleniowej w dostępie do zasobów środowiska oraz podtrzymywania wydolności środowiska; wiele zasad prośrodowiskowych podkreśla integralność wszystkich ładów, niektóre zbiory zasad istotnie różnią się restrykcyjnością ochrony ekosystemów i ich zasobów; reguły te w zasadzie są wystarczające jako kryterium wyboru wskaźników określających stopień osiągnięcia czy zmian w ładzie środowiskowym. 13 Zgodnie z powyższymi wnioskami, Borys przyjmuje środowiskowe wskaźniki w odniesieniu do wszystkich poziomów sterowania zrównoważonym rozwojem: krajowego, regionalnego i lokalnego. Przegląd tych wskaźników pozwala na stwierdzenie, iż należy uzupełnić wskaźniki związane z gospodarczą informacją wewnątrzekosystemową. Na potrzeby systemowego sterowania zrównoważonym rozwojem należy przyjąć wskaźniki, których charakterystyki odwzorowywałyby realne zmiany w ekosystemach z odpowiednią dokładnością, wymaganą dla efektywnego ekonomicznie sterowania zrównoważonym rozwojem. W praktyce sterowania rozwojem, wskaźniki takie należy pogrupować w trzy zbiory wskaźników: fizyczne, chemiczne i biologiczne. 14 Źródłem danych dla tych wskaźników powinny być badania naukowe oraz wiedza i doświadczenie praktyków zajmujących się gospodarowaniem środowiskiem, między innymi leśników, rolników, biologów-ochroniarzy i menedżerów. ZAKOŃCZENIE W epoce gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego coraz częściej wspomina się o potrzebie zarządzania informacją i wiedzą. Zarządzanie wiedzą staje się nową dziedziną nauki, która charakteryzuje się bardzo różnorodnymi 13 Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa- Białystok A. Michałowski, Informacja w..., op.cit. 35

36 korzeniami. Nie posiada ona jeszcze w pełni rozwiniętej metodologii. Część autorów publikacji skupia się na systemach informacyjnych, inni kładą nacisk na ludzki aspekt generowania i przepływu wiedzy, sprowadzając problematykę do poziomu polityki kadrowej. Jednak zarządzanie wiedzą posiada charakter interdyscyplinarny, a jego cykl opiera się na odkrywaniu wiedzy, generowaniu wiedzy, wartościowaniu wiedzy, upowszechnianiu wiedzy i wykorzystaniu wiedzy. Końcowym przedmiotem zarządzania wiedzą jest więc dążenie do ideału organizacji i pomnażania kapitału intelektualnego. Wiedza w takim podejściu jest postrzegana jako kluczowy czynnik warunkujący zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy. Dotychczas w systemach zarządzania w nikłym stopniu uwzględniano wiedzę ukształtowaną dzięki badaniu strumieni informacji wewnątrzekosystemowej. Jej wprowadzenie do cyklu zarządzania wiedzą w organizacjach w znacznym stopniu zwiększyłoby efektywność sterowania zrównoważonym rozwojem społeczno-gospodarczym i kształtowania jego ładów. Konwencjonalny model wskaźników środowiskowych zrównoważonego rozwoju koncentruje się wyłącznie na wskaźnikach dotyczących przepływów zasileniowych materii i energii w ekosystemach. Niezbędne więc jest rozszerzenie wskaźników środowiskowych na wskaźniki informacji wewnątrzekosystemowej, której analiza jest jednym z podstawowych uwarunkowań trwałego i zrównoważonego gospodarowania w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. Analizę informacji wewnątrzekosystemowej powinno się traktować jako metodologię postępowania naukowego, wspomagającego procesy gospodarowania w warunkach rozwoju trwałego i zrównoważonego. W takim ujęciu polega ona na poznawaniu struktury zjawisk, procesów i strumieni informacyjnych we wnętrzu ekosystemów i w układzie cybernetycznym ekosystemy gospodarka. Obejmuje także swoim zakresem czynności badawcze mające na celu wyjaśnienie, czy dane procesy gospodarowania zaistniały bądź będą realizowane zgodnie z zasadami rozwoju trwałego i zrównoważonego. Wyniki analiz informacji wewnątrzekosystemowej służyć więc mogą nie tylko podejmowaniu decyzji dotyczących kierunków i sposobów działań na rzecz zachowania ekosystemów, ale pozwalają także na kontrolę, ocenę oraz zwiększenie skuteczności i efektywności ekonomicznej sterowania zrównoważonym rozwojem. Informacja wewnątrzekosystemowa w systemie gospodarki opartej na wiedzy i warunkach zrównoważonego rozwoju wymaga dalszych prac teoretycznych, w tym także dotyczących jej rozpoznania, oceny wartości, użyteczności, jakości i znaczenia ekonomicznego. Literatura Berman C., Informacja i aspekty komunikacji, Zagadnienia Naukoznawstwa 1991, nr 3-4. Czekaj J., Metody zarządzania informacją w przedsiębiorstwie, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków Krebs J.R., Davies N.B., An Introduction to Behavioural Ecology, Blackwell Science Ltd, Oxford Michałowski A., Informacja w ekosystemach, Eko-Press, Białystok Michałowski A., Konsiliencja wiedzy a zrównoważony rozwój, w: Problemy interpretacji i realizacji zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, G. Dobrzański, WSE, Białystok

37 Moynihan M.H., Comparative aspects of communication in New World primates, in: Primate ethology: essays on the socio sexual behavior of apes and monkeys, ed. D. Morris, Anchor Books, Doubleday, Garden City, New York Oleński J., Standardy informacyjne w gospodarce, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Richling A., Solon J., Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa Weiner J., Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, PWN, Warszawa Wilson E.O., Konsiliencja. Jedność wiedzy, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań Wilson E.O., Sociobiology: The new synthesis, Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa- Białystok

38 JACEK JUZWISZYN dr Jacek Juzwiszyn Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 1 3 OD EKONOMII DŹWIĘKÓW DO EKONOMII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Abstract FROM THE ECONOMICS OF SOUNDS TO THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT The idea for this article was conceived on my subsequent visit in August 2007 at Ludwig van Beethoven s Museum at Bonngase 20 in Bonn. At present Beethoven s House in Bonn Museum and Digital Beethoven Haus Bonn, make up one institution, located in the complex of today s buildings, once inhabited for several years by the Beethovens. The Association Beethoven Haus set up in 1889 assembled in the above mentioned location the greatest collection of Beethoveniana in the world. Since 2004 in The Digital Beethoven s House there has been an opportunity to listen to and watch Beethoven s works, in totally new threedimensional interpretation. This 3D computer visualisation of Beethoven s works is expressed with the use of three dimensional rotary spiral trajectories. Their shape is strikingly similar to economic trajectories which designate vectors of goods with such components as: price, quality, and time. The 3D visualisation of the master s works was possible due to equations which change the notation of sounds of music (of any instrument) onto the location of a point in R 3 +. For example, 20 different instruments utter the sounds of a composition In des Lebens Frűhlingstagen ( In the spring of life ) which when visualised create 20 colourful harmonious rotating trajectories. The shape and character of instrumental trajectories is strikingly similar to the shape of rotary spiral trajectories which designate companies (vectors belonging to R 3 + =P Q T of Cartesian product: price, volume, and time) included in the index WIG 20 of the Stock Exchange in Warsaw. If we assume the existence of the reverse mappings, i.e. the ones which enable to note unambiguously the location of a point in R 3 + =P Q T, by menas of music, then we can hear instrumental playing of economic vectors, with the above mentioned components. Harmonious musical pieces are marked by unusual melodiousness. When we listen to and are affected by them for the first time, then in the moment the piece is stopped, we can imagine the sounds in the moment when our sense of hearing does not catch any sounds (the state of deep silence). Is it possible to forecast the value of WIG 20 for tomorrow, hearing its sounds emitted up till today? Pomysł artykułu zrodził się podczas sierpniowych roku odwiedzin Muzeum Ludwiga van Beethovena przy Bonngasse 20 w Bonn. Aktualnie dom Beethovena w Bonn Muzeum i Cyfrowy Beethoven Haus Bonn, to jedna instytucja, która mieści się w zespole dzisiejszych budynków, niegdyś przez kilka lat zamieszkałych 38

39 przez rodzinę Beethovenów. Powołane w 1889 roku Stowarzyszenie Beethoven Haus Boon, zgromadziło we wspomnianym powyżej miejscu, największy w świecie zbiór beethovenaliów. Od 2004 roku w cyfrowym domu Beethovena istnieje możliwość odsłuchania i obejrzenia utworów Beethovena, w całkowicie nowej trójwymiarowej interpretacji. Trójwymiarowa komputerowa wizualizacja utworów Beethovena jest wyrażana przy pomocy spektakularnych trójwymiarowych trajektorii wirowospiralnych. Ich kształt jest uderzająco podobny do trajektorii ekonomicznych, jakie wyznaczają wektory dóbr o składowych: cena, ilość, czas. Trójwymiarowa wizualizacja utworów Beethovena, była możliwa, ponieważ zastały napisane równania 1, które zamieniają zapis muzycznych dźwięków (dowolnego instrumentu) na położenie punktu w R +3. Przykładowo dwadzieścia różnych instrumentów uwalnia dźwięki utworu pod tytułem: In des Lebens Frűhlingstagen (W wiośnie życia), które zwizualizowane tworzą dwadzieścia różnokolorowych harmonijnie wirujących trajektorii. Kształt i charakter trajektorii instrumentalnych jest uderzająco podobny do kształtu trajektorii wirowo-spiralnych, jakie wyznaczają spółki (wektory należące do R + 3 = P Q T produktu kartezjańskiego: ceny, wolumenu i czasu), wchodzące na przykład w skład indeksu WIG20 Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Jeżeli teraz założymy istnienie odwzorowań odwrotnych, czyli takich, które pozwalają zapisać jednoznaczne położenie punktu w R + 3 = P Q T, przy pomocy nut, to wówczas jesteśmy w stanie uwolnić dźwięki płynące z instrumentów muzycznych. Usłyszymy więc instrumentalną grę ekonomicznych wektorów o powyżej wymienionych składowych. Harmonijne (zrównoważone) utwory muzyczne nacechowane są niezwykłą melodyjnością. Jeśli słuchamy i przeżywamy takie utwory po raz pierwszy, to w momencie, kiedy utwór zostaje przerwany, jesteśmy w stanie wyobrażać sobie dźwięki jeszcze w momencie, kiedy nasz zmysł słuchu już żadnych dźwięków nie wychwytuje (mówiąc kolokwialnie w stanie głuchej ciszy). Czy słysząc ekonomiczne dźwięki w chwili t n, które wydaje na przykład amerykański DJIA (Dow Jones Industrial Average), jesteśmy w stanie efektywnie prognozować jego wartość w chwili t n+1? Słysząc ekonomiczne dźwięki, można zapytać, jak bardzo różnią się dźwięki giełdowej bessy od dźwięków hossy? Które z tych dźwięków są bardziej harmonijne zrównoważone? Od czasów pitagorejczyków wiadomo, że wysokość dźwięku zależy od długości wytwarzającej ten dźwięk struny. Współbrzmiące interwały skali odpowiadają prostym proporcjom liczbowym: 2:1 oktawa, 3:2 kwinta, 4:3 kwarta. Obecnie odkrycie uczniów Pitagorasa uważa się za pierwszą epokową próbę sprowadzenia jakości do ilości. Ten pierwszy uwieńczony sukcesem krok w kierunku matematyzacji ludzkiego doświadczenia miał wielkie znaczenie w rozwoju nauki. Dla pitagorejczyków matematyzacja doświadczenia oznaczała jego wzbogacanie. Liczby były dla nich święte, traktowano je jako najczystsze idee, bezcielesne i eteryczne. Zaślubienie muzyki z liczbami mogło ją tylko uszlachetnić. Ludzie zdolni i wrażliwi zawsze potrafili przekształcić religijną i emocjonalną ekstasis w ekstazę intelektualną, kontemplację boskiego tańca liczb. Same struny od strony materialnej nie miały dla pitagorejczyków większego znaczenia. Można je wykonywać z różnych materiałów, mogą one mieć różną długość i grubość. Ważne, by zachowywały podstawowe proporcje. Muzykę wytwarzają stosunki liczbowe, liczby, schemat skali. To właśnie za pitagorejczykami liczby uważa się za wieczne i niezniszczalne, zaś wszystko inne za zniszczalne. 1 Tak uważa autor artykułu. 39

40 Liczby nie pochodzą z materii, lecz z ludzkiego umysłu. Pozwalają dokonywać najbardziej zaskakujących działań naukowych. Połączenie form geometrycznych i praw matematycznych często wydaje się najskuteczniejszym sposobem na oczyszczenie duszy z ziemskich namiętności oraz najważniejszym łącznikiem ułatwiającym podążanie człowieka do ideału. Tak więc trajektoria łącząca muzykę z liczbami stała się linią systemu pitagorejskiego. Linia ta została przedłużona w obu kierunkach: z jednej strony ku gwiazdom, z drugiej ku człowiekowi. Łożyskami, w ogniskach których wirowała oś i cały system, były dwa podstawowe pojęcia: harmonia (gr. armonia) oraz oczyszczenie (gr. katharsis). Pitagorejczycy byli przez współczesnych uważani za uzdrowicieli. Powiada się, że do uzdrawiania ciała używali lekarstw, a do uzdrawiania duszy używali muzyki. Głównym efektem leczenia muzyką było doprowadzanie chorego (często tylko zmęczonego) umysłu do stanu równowagi i porządku. Dzisiaj ta metoda leczenia uważana jest za pierwowzór psychoterapii i polega na wtrąceniu pacjenta w stan tanecznego transu, po którym następuje wyczerpanie i hipnotyczny leczniczy sen pozwalający osiągać stan równowagi umysłowej. Odpowiednio skomponowane proporcje liczbowe powodują harmonijne drgania strun. Te z kolei wydają dźwięki, które mogą pomagać w osiąganiu na ogół pożądanych stanów równowagi. Liczby nie wzięły się znikąd, nie zostały również wrzucone do naszego świata jak popadnie. Układają się one w wyważone wzory i piękne naturalne formy. Przykład takiego uniwersalnego wzoru opisującego formy i różnorodność kształtów w geometrii natury podał Johan Gielis 2 : k l 1 m 1 m ϕ ϕ r( ϕ ) = f ( ϕ ) cos + sin (1) a 4 b 4 Wzór Gielisa opisuje krzywą we współrzędnych biegunowych r i φ, gdzie r jest promieniem odległością punktu od pozycji środka układu kartezjańskiego, φ jest zmieniającym się kątem, n, k, l są tzw. współczynnikami kształtu, m jest współczynnikiem symetrii, zaś a, b to wymiary opisywanej formy (poziomy i pionowy). I tak, dla: a=b=1, n=250, k=l=100, m=6 (otrzymujemy wirowy kształt kryształu grafitu), a=b=1, n=k=l=100, m=4 (wirowy kształt kryształu bizmutu), a=b=1, n=k=l=2, m=4 (kształt spirali). Wzór Gielisa pozwala matematycznie opisywać przeróżne (płaskie dwuwymiarowe) formy wirowe, które w naturze występują jako formy trójwymiarowe. Wiadomo, że zarówno muzyka, jak i ekonomia (ekonomia wektorów o składowych: cena, ilość, czas) tworzą również formy wirowe helisy. Ich ortogonalne rzuty to oczywiście płaskie wykresy: czasowo-cenowe i czasowo-wolumenowe. W momentach, gdy formy wzory oraz odpowiednie interwały skali współbrzmią, rodzą się dźwięki zgodnie z powszechnymi prawami harmonii. Czy wszak istnieje matematyczna formuła łącząca trójwymiarowe formy wirowe tych pozornie rozłącznych światów? Pitagorejczycy twierdzili, że Ziemia jest kulą, wokół której po koncentrycznych kręgach wędrują Słońce, Księżyc i Planety, z których każda jest przypięta do sfery lub 1 n 2 Johan Gielis (ur. 1962), belgijski inżynier, matematyk i przedsiębiorca. W 1997 roku opublikował swój wzór superformułę (uogólnienie wzoru superelipsy). Wzór ten pozwala odtworzyć różne płaskie kształty występujące w naturze. 40

41 koła. Kres ich poglądom zadał dopiero M. Kopernik publikując De Revolutionibus Orbium Coelestium w 1543 roku. Szybkie okrążanie Ziemi przez te ciała sprawia, że pojawia się szelest (dźwięczne buczenie). Oczywiście, buczenie każdej planety ma, według pitagorejczyków, inną wysokość, zależną od stosunków liczbowych pomiędzy orbitami tak samo jak ton struny zależy od jej długości. Orbity, po których poruszają się planety, tworzą instrument w rodzaju przeogromnej liry o kolistych strunach. Interwałami między orbitalnymi strunami muszą rządzić prawa harmonii. Pitagoras nazwał interwał tworzony przez Ziemię i Księżyc tonem. Interwały utworzone przez inne ciała niebieskie przedstawiały się następująco: przez Księżyc i Merkurego półton, przez Merkurego i Wenus półton, przez Wenus i Słońce półtora tonu, przez Słońce i Marsa cały ton, przez Marsa i Jowisza półton, przez Jowisza i Saturna półton, przez Saturna i sferę gwiazd stałych półtora tonu. Wynikała z tego odpowiednia skala pitagorejska : C, D, be, G, A, bb, B, D. 3 Marzenia pitagorejczyków o muzycznej harmonii rządzącej kinematycznymi ruchami planet do dnia dzisiejszego nie utraciły nic ze swej magicznej siły oddziaływania. Dowodem tego mogą być badania prowadzone przez NASA 4 związane z analizą pozaziemskich dźwięków. Jak się okazuje, pitagorejska harmonia sfer nie jest tylko i wyłącznie poetyckim konceptem. W 2007 roku pojawiła się praca kosmologów, którzy rejestrują mikrofalowe promieniowanie kosmicznego tła za pomocą detektora Acbar (zbudowanego w najcichszym miejscu naszej planety na biegunie południowym w bazie Amundsena Scotta). Praca dotyczyła tak zwanej muzyki sfer dźwięków, jakie wydaje rozszerzający się wszechświat, i została okrzyknięta przez prasę odkryciem dekady! Był to kolejny dowód po odkryciach Boomeranga i Maxima z 2001 roku na to, że kosmos gra tak, jak się tego spodziewali pitagorejczycy. Jeszcze przed pitagorejczykami, kiedy do wymiany handlowej został wprowadzony pieniądz, ludzie bardzo szybko zorientowali się, że za tą samą ilość pieniędzy w zmieniających się okresach czasu można nabywać różne ilości tego samego dobra. Zasadniczy wpływ na tego typu zawirowania ilościowo-cenowe mają zmieniające się w czasie wielkości popytu i podaży oraz inflacja. Czynniki, które powodują zmiany popytowo-podażowe są różnorodne i na ogół nie do końca są znane. Zwykle podczas omawiania przykładów takich zmian zwraca się uwagę na te czynniki, które miały zasadniczy wpływ na wzrost lub spadek cen (lub inflacji). Nie omawia się wszystkich, bo jest to po prostu niemożliwe. Nikt z poważnych ekonomistów nie zaryzykuje wypowiedzi, w której na przykład z pełną stanowczością będzie twierdzić, że cena jednego metra kwadratowego nowo wybudowanego mieszkania nieruchomości położonej w centrum dużego miasta w przyszłym półroczu nie ulegnie zmianie, czy też, że cena jednej baryłki ropy naftowej będzie w najbliższym miesiącu stała. Powszechnie wiadomo, że chociaż dbałość większości państw o względną stabilność (równowagę) cenowo-ilościową (inflacyjną) w obecnej chwili jest ogromna, to i tak w gospodarkach państw występują stale zawirowania cenowo-ilościowe. Prawdopodobnie w chwili 3 Istnieją źródła, w których autorzy przedstawiają nieco odmienną wersję skali pitagorejskiej. 4 Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej, NASA (National Aeronautics and Space Administration) wydział administracji rządowej USA zajmujący się amerykańskim programem kosmicznym oraz rozwojem techniki lotniczej. NASA została ustanowiona przez Kongres Stanów Zjednoczonych dnia 29 lipca 1958 roku. Agencja prowadzi między innymi zaawansowane badania polegające na analizach dźwięków pochodzących z nasłuchu kosmosu. 41

42 obecnej jest jeszcze za wcześnie na precyzyjną odpowiedź na pytanie: dlaczego wektory dóbr ekonomicznych cena ilość czas dosłownie wirują w R 3 +? Tak samo w astronomii nikt do tej pory (po odkryciach M. Kopernika, T. Brahe, J. Keplera, I. Newtona i in.) nie odpowiedział precyzyjnie na zasadnicze pytanie: dlaczego nasza planeta Ziemia wykonuje podwójny ruch wirowy (wokół własnej osi i Słońca)? Wprawdzie zostały wyjaśnione ruchy precesji i nutacji Ziemi, skutki oddziaływania siły Coriolisa, ale odpowiedzi na zasadnicze pytanie nie ma do dnia dzisiejszego. Rysunek 1. Płaskie dwuwymiarowe trajektorie wirowe spółki x Prostopadłe rzuty trójwymiarowej trajektorii wirowo spiralnej spółki x, wyznaczające w R3+ precesujące powierzchnie obrotowe stopnia drugiego. Zmodyfikowany model pajęczynowy (Cobweb Model). Dostosowywanie się poziomów cen i ilości dóbr ekonomicznych do poziomów równowagi w czterech różnych przedziałach czasowych. Składowe wektora (p, q, t) є R 3 + = P Q T. Trajektoria ruchu wirowego bąka. Źródło: opracowanie własne. 42

43 Zakładając, że w dwuwymiarowym układzie współrzędnych mamy zobrazowane zmieniające się w czasie ceny (wartości) giełdowej spółki x, to niezależnie od panującego w czasie obserwacji giełdowego trendu, na wykresie ukażą się płaskie zygzaki przedstawiające wzrost lub spadek wartości spółki x. Podobnie będzie w przypadku zmieniającego się wolumenu. Można więc oglądać dwa różne wykresy (dwa różne zygzaki), które niezależnie od siebie przestawiają dynamikę zmian wektora x w dwóch różnych układach współrzędnych (układzie cenowo-czasowym lub wolumenowo-czasowym). Obserwacja spółki x, jako wektora o składowych: cena i wolumen, jest bardzo trudna w momencie, gdy analizuje się dużą liczbę notowań spółki. Praktycznie pewne wirowe regularności są dostrzegalne tylko w przypadkach, gdy obserwacji w układzie cenowo-wolumenowym jest niewiele (rysunek 1). Dla dużej ilości notowań spółki x, płaskie trajektorie wektora o składowych: cena, wolumen, praktycznie bardzo gęsto nakładają się na siebie, tworząc w efekcie obraz nieczytelny. Dostrzeżenie na takim obrazie jakiekolwiek regularności jest wręcz niemożliwe. Zasadniczo inaczej wygląda trajektoria spółki x w momencie, gdy przestrzeń, w której dokonujemy obserwacji, zostanie podniesiona o jeden wymiar. W układzie trójwymiarowym płaskie trajektorie zostają rozciągnięte w czasie (można też powiedzieć, że płaskie kinematyczne trajektorie zostaną dosłownie oderwane od płaszczyzny cena wolumen) jednocześnie odkrywając swoją prawdziwą, kinematycznie wirową naturę. Identyczny wizualnie wirowy efekt osiągnie się w momencie, gdy dokona się rozciągnięcia (wzdłuż osi czasu, położonej prostopadle do płaszczyzny cena ilość) zmodyfikowanego modelu pajęczynowego (Cobweb Model). W takim przypadku otrzyma się bryły, które swoim kształtem zbliżone są do brył obrotowych, z linią śrubową nawiniętą na ich powierzchnie boczne. Najprawdopodobniej w latach trzydziestych ubiegłego wieku, takie trójwymiarowe eksperymenty związane z dosłownym rozciąganiem mechanizmu pajęczynowego nie były dokonywane przez jego trzech niezależnych od siebie twórców i propagatorów modelu: J. Timbergena, R. Ricciego i T. Hanau. Gdyby tak było, to modelowa próba wyjaśnienia ekstrapolacyjnego dostosowania się cyklicznych wahań cen i ilości wytwarzanych dóbr do poziomów równowagi ekonomicznej mogłaby już wtedy podążyć w kierunku problematyki związanej z trójwymiarowymi wirami ekonomicznymi. Powyższe rozważania prowadzą do koncepcji wirowej równowagi ekonomicznej. Jej słuszność została przez Autora zweryfikowana. Wykazał On też jej kompatybilność z walrasowską hipotezą nadwyżkowego popytu oraz z marshallowską hipotezą nadwyżkowej ceny. Weryfikacja empiryczna polegała na wizualnych obserwacjach amerykańskiego indeksu DJIA giełdy papierów wartościowych w Nowym Jorku NYSE (New York Stock Exchange), z okresu ponad stu lat. Dodatkowo, trójwymiarowe trajektorie wirowo-spiralne zostały dostrzeżone również w dynamicznych układach, które przedstawiały na przykład: wolumeny i wartości polskich indeksów giełdowych, indeksów ekologicznych, ilości i ceny sprzedawanych zbóż, ilości kupowanych mieszkań uzależnione od średniej ceny m 2 powierzchni, ceny i ilości wydobycia węgla kamiennego itp. Wartym zaznaczenia w tym miejscu jest również przykład występowania trajektorii wirowo-spiralnej w momencie przedstawiania zależności między bezrobociem a inflacją. Reasumując, jednym zdaniem, w gospodarce wolnorynkowej w ekonomicznym kartezjańskim układzie R + 3 = P Q T, wektory dowolnych dóbr lub usług wirują, tworząc helisy. 43

44 Ruch wektoróww ekonomicznych jest skutkiem zasady równowagi. 5 Można po- wiedzieć, że wszystkie sekrety równowagi są ukryte w ruchu. Zdaniem Autora, skręty równowagi ekonomicznej są ukryte w ruchu wirowym wyznaczającym poziomy ce- nowe i ilościowe dowolnych wektorów ekonomicznych. Ruch wspomnianych wekto- podaży i popytu. Trójwymiarowe zawirowania ekonomiczne zwykle obserwuje się w postaci ich ortogonalnych rzutów na płaszczyzny, na których są one obrazami przecinających się wykresów funkcji liniowych (zygzaki; patrz rysunek 1). Dwuwy- miarowe zygzaki były przedmiotemm badań R.N. Elliotta. Zbudował on intuicyjną teo- rię fal, w której integralnymi elementami są liczby zygzaków, odpowiadające liczbom Fibonacciego, oraz złota proporcja. To właśnie na bazie tych dwóch elementów doko- nywane są również obecnie prognozy giełdowe. Jednak ani Elliott, ani żaden z licz- nych propagatorów jego teorii nie wyjaśnili istoty pojawiania się w analizie technicz- nej liczb Fibonacciego, czy też złotej liczby χ = ( 5-1)/2. Należy sadzić, iż ich częste pojawianie się na dwuwymiarowych wykresach indeksów giełdowych, to tylko i wy- łącznie geometryczny efekt ortogonalnych rzutów na płaszczyzny helis jakie tworzy rynek w R 3 + = P Q T. Pojawianie sięę złotej proporcji na wykresach przedstawiających płaskie zygzaki jest możliwe tylko i wyłącznie wtedy, gdy na powierzchnie obrotowe (oprócz walca) 6 rynek dosłownie nawija spiralę logarytmiczną, czego efektem są rów w ekonomii jest efektem oddziaływania na owe wektory dwóch głównych sił: właśnie trójwymiarowe helisy. To one (helisy, które powstają z rozciągnięcia na po- wierzchnie boczne brył obrotowych złotej spirali), zrzutowane ortogonalnie na płaszczyzny, zachowują w swojej podstawowej konstrukcji złotą liczbę. Każda gieł- dowa spółka (indeks), traktowana jako zbiór punktów (p i, q i, t i ) є R 3 + = P Q T, posia- da swój własny indywidualny trójwymiarowy wir (helisę). Różnorodność helis tra- z nich miała inny wirowy kod genetyczny (rysunek 2b). jektorii wirowych spółek (indeksów) giełdowych sprawia takie wrażenie, jakby każda Rysunek 2 a) Trójwymiarowa wizualizacja utworu Ludwiga van Beethovena; b) Trójwymiarowa trajektoria wirowa indeksu DJIA (Dow Jones Industrial Average) w okresie układu dziennego. Źródło: opracowanie własne na podstawie Mathematica Wolfram 3.0. a) b) 5 Por. A. Smoluk, Giełda, fale Elliotta, stożki i walce, w: Dynamiczne modele ekonometryczne, red. T. Kufel, M. Piłatowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s Pisząc o powierzchniach brył obrotowych mam na myśli takie jak: stożek, sferę, paraboloidę, hiperboloidę i elipsoidę. 44

45 Na rysunku 2 przedstawione zostały dwa różne trójwymiarowe zawirowania. Trajektoria wirowa widoczna na rysunku 2a) to wizualizacja utworu Ludwiga van Beethovena, natomiast rysunek 2b) to wirowa trajektoria giełdowego indeksu DJIA. Przedstawienie kompozycji Ludwiga van Beethovena jako trójwymiarowej trajektorii wirowej jest możliwe ponieważ istnieje wzór arbitralna formuła pozwalająca zamieniać dźwięki na różne położenia punktu (wektora) w R 3 +. Prowadząc badania na utworach muzycznych stwierdzono, że w kompozycji piątej symfonii Ludwiga van Beethovena, bardzo często, jako podstawowa proporcja występuje złota liczba. 7 Translacja dźwięków na ruch punktów w R 3 + powoduje, że pojawiają się muzyczne helisy, są one zdumiewająco podobne do ekonomicznych helis jakie tworzy rynek. Oczarowany ruchem wirowym wektorów ekonomicznych w R 3 + obserwator, może dojść wprost do wniosku, że fortuna nie kołem się toczy tylko wiruje. Zwizualizowane dźwięki, przedstawiane jako wirujące punkty w R 3 +, bardzo dobrze oddają dynamikę utworu muzycznego, jak również jego: melodyjność, rytm i metrum, harmonię, agogikę oraz barwę dźwięku. Załóżmy, że znamy wzór przekształcenia dokonującego zamianę dźwięków na położenie punktu w R 3 +. W momencie, gdy wyznaczymy wzór przekształcenia odwrotnego, będziemy w stanie wirującym trójwymiarowym punktom przyporządkować dźwięki muzyczne. Przechodząc teraz do ekonomicznych układów współrzędnych, możemy w identyczny sposób przypisać jednoznaczne dźwięki do położenia wektora o składowych p i, q i, t i cena, ilość czas. Mechanizm przypisywania położeniom wektorów ekonomicznych dźwięków może posiadać nieskomplikowaną konstrukcję. Zauważmy, że jeżeli za podstawowe parametry numeryczne (jednoznacznie opisujące dźwięk) przyjmiemy jego częstotliwość f oraz amplitudę a, to wektorowi o składowych f i, a i, t i, gdzie i = 1,2,...,n; przypiszemy dźwięk wytworzony przez jeden instrument muzyczny w czasie i tej sekundy wykonania utworu t i. Dzieląc kompozycję muzyczną na trzysekundowe sekwencje, możemy cały skomponowany (na jeden instrument) 8 utwór, przedstawić jako tzw. ciąg macierzy dźwięków: D 3, D 4,..., D n, gdzie: fk 2 fk 1 fk D k = ak 2 ak 1 ak, 3 k n. t k 2 t k 1 t k Położenia wektorów (f i, a i, t i ) macierzy D k, utworzą w R 3 + helisy dźwięków (rysunek 2a). Oczywiście zaproponowana konstrukcja jest możliwa do zrealizowania przy jednoczesnym założeniu, że wszystkie wektory (f i, a i, t i ) macierzy D k są niezależne linowo 9 D k są nieosobliwe. Mając na uwadze to założenie, możemy wyznaczyć 7 Złotą liczbę dostrzeżono również w większości dzieł Mozarta, okazało się bowiem, że zostały one podzielone dokładnie na dwie części, których iloraz daje złotą proporcję. Stwierdzono również, że złota liczba pojawia się w dziełach takich wielkich kompozytorów jak na przykład: Bartók, Debussy, Schubert, Satie i inni. 8 W przypadku utworów komponowanych na wiele różnych instrumentów, dla każdego instrumentu tworzymy indywidualny ciąg macierzy dźwięków. 9 Kombinacje wektorów linowo zależnych pomijamy, traktujemy je jako łatwo rozpoznawalne regularności, w których składowe tworzą postępy geometryczne, arytmetyczne postępy łatwo prognozowane. 45

46 ciąg macierzy odwrotnych: D 3-1, D 4-1,..., D n -1. Znając składowe wektorów (f i *, a i *, t i *) macierzy D k -1, możemy, postępując identycznie, zamienić położenia ekonomicznych wektorów (p i, q i, t i ) na muzyczne dźwięki. Prawdopodobnie odtworzone przez komputer dźwięki, jednoznacznie przypisane do składowych wektora (p i, q i, t i ) indeksu DJIA 10, miałyby niewiele wspólnego z kompozycjami muzycznymi, do których słuchania przywykliśmy, ponieważ dowolny ciąg dźwięków to jeszcze nie muzyka. Jednak nie należy wykluczać faktu, że wirowe trajektorie ekonomiczne jakie tworzy rynek, w pewnych przedziałach czasu tworzą bardzo regularne formy, takie jak na przykład spirale i odpowiadające im w R 3 + helisy. 11 To właśnie one skrywają w swojej geometrycznej konstrukcji złotą liczbę. Wydaje się, że w momencie utworzenia przez rynek regularnej trajektorii wirowej, pozyskane z jej kształtu dźwięki powinny być harmonijne zrównoważone. Dźwięki odtworzone z różnych instrumentów (komputerów) wykazujące się dużą harmonijnością, odpowiednią dynamiką, melodyjnością oraz barwą, w efekcie tworzyłyby fragmenty swoistej symfonii rynku. Ekonomiczna symfonia muzyczna, z założenia powinna być łatwo rozpoznawalna jak również łatwiejsza w prognozowaniu jej trwania lub zakończenia. Aktualnie istnieje niewiele prób badania zawirowań ekonomicznych. Prawdopodobnie jest to spowodowane tym, że do obecnej chwili nie zbudowano teorii prognostycznej, u której podstaw leżałyby ekonomiczne wiry, i która by trafnie prognozowała zjawiska ekonomiczne. Matematyczny opis zjawisk wirowych jest bardzo skomplikowany i trudny, czego dowodem są na przykład problemy związane z opisem (równaniami różniczkowymi): ruchu cząsteczek cieczy, gazów, czy też ruchu elektronów swobodnych. Na przykład w hydrodynamice 12 istnieje tzw. liczba Reynoldsa, której wyliczona wartość pozwala określić rodzaj przepływu konkretnej cieczy (spokojny laminarny, burzliwy turbulencyjny), ale jak dotąd nie udało się opracować takiego wskaźnika dla gazów 13, który znalazłby zastosowanie w aerodynamice. Wiadomo natomiast, że tzw. turbulencyjne zawirowania (obserwowane w dowolnych układach) mają niezwykle dużą siłę ich niszczenia. W ekonomii najbardziej niebezpieczne (dla zrównoważonych poziomów równowagi ogólnej) są zawirowania wektorów o bardzo dużej dynamice powodują one wzrosty dynamiki innych wektorów, które w krótkim czasie wywołują efekt powstawania wirów turbulencyjnych w całym układzie ekonomicznym. Skala i siła oddziaływań turbulencyjnych jest przeogromna, można ją porównywać z niszczącą siłą huraganów (gigantycznych rozmiarów trąb powietrznych), jednak dzisiejsza wiedza na temat ich powstawania jest nadal niekompletna. Wiemy co prawda, że nasi przodkowie (w nieodległej przeszłości) przewidywali zmiany meteorologiczne na podstawie różnorodnych zjawisk naturalnych: ogólnej obserwacji nieba, zmian przyrodniczych, wahań temperatury, siły wiatru, zachowań zwierząt oraz odczuwalnych zmian zachodzących w ludzkich organizmach. Obecnie sporządzane prognozy meteorologiczne uzupełniane są wiedzą dotyczącą struktury wirów trajektorii, jakie wyznaczają przemieszczające się masy powietrza i wody. Precyzyjnie 10 Lub dowolnego wektora ekonomicznego o składowych (pi, qi, ti). 11 λϕ λϕ l λϕ ( pi, qi, t i ) = ( x ϕ, yϕ, zϕ ) = ( ae cos ϕ, ae sin ϕ, a e ) s Równanie wektorowe spirali logarytmicznej nawiniętej na stożek w R J. Juzwiszyn, A. Krzywicki, Równania hydrodynamiki a modele ekonomiczne, Wrocław 2005, s R. Antoniewicz, J. Juzwiszyn, Giełdowa liczba Reynoldsa, Szczecin 2006, s

47 analizowane są: ich rozmiary, wahania ciśnienia atmosferycznego, jak również prędkości i kierunki przemieszczania się wirów sąsiadujących z badanymi. Trafność dzisiejszych prognoz meteorologicznych jest zdumiewająco wysoka. Praktycznie wszyscy z nich korzystamy. Wprawdzie, nie potrafimy (jeszcze) znacząco wpływać na rozmiary owych wirów, ale potrafimy je trafnie przewidywać i ostrzegać przed ich skutkami, co daje nam możliwości poczynienia odpowiednich zabezpieczeń. W świecie ekonomii natomiast, mamy pełną paletę możliwości wpływania na skalę zawirowań trójwymiarowych helis. Co istotniejsze, wydaje się, że również posiadamy odpowiednią wiedzę i wyobraźnię pozwalającą szacować skutki niekontrolowanych zawirowań. Rodzi się więc w sposób naturalny pytanie: czy jesteśmy w stanie ją racjonalnie (nie spekulacyjnie) wykorzystać dla dobra ogółu populacji? Wydaje się, że tak, skoro udało nam się nauczyć badać wiry meteorologiczne i budować ich trafne prognozy. Jeśli tak, to być może w nieodległym czasie zdobędziemy niezbędną wiedzę dotyczącą istoty i natury wirów ekonomicznych, którą rozważnie i umiejętnie wykorzystamy w celu ochrony konsumentów przed kryzysami ekonomicznymi, zdając sobie jednocześnie sprawę z faktu, że fortuna nie toczy się kołem, tylko wiruje. Literatura Antoniewicz R., Juzwiszyn J., Giełdowa liczba Reynoldsa, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Ciesielski K., Pogoda Z., Bezmiar matematycznej wyobraźni, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa Cieśliński P., Muzyka ciemnych sfer, Gazeta Wyborcza, Famielec J., Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, PWN, Warszawa-Kraków Gielis J., A generic geometric transformation that unifies a wide range of natural an abstract shapes, American Journal of Botany, Gielis J., Inventing the circle. The geometry of nature, Geniaal Press, Antwerpen Jakimowicz A., Od Keynesa do teorii chaosu, PWN, Warszawa Juzwiszyn J., Eassy on econopysical formulation of the Elliott s waves, Mathematical Economics 2(9), red. A. Smoluk, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław Juzwiszyn J., Krzywicki A., Równania hydrodynamiki a modele ekonomiczne?, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław Juzwiszyn J., Krzywicki A., Zagadnienia hydromechaniki i ośrodków sprężystych u L. Eulera. Antiquitates Mathematice, Roczniki Polskiego Towarzystwa Matematycznego, red. W. Więsław, Seria VI, Vol. 2, Warszawa Juzwiszyn J., Precesja i nutacja jako mechanizmy zrównoważonego rozwoju, w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Juzwiszyn J., Wirowy model równowagi ekonomicznej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne artykuł zgłoszony na Kongres Ekonomistów Polskich Warszawa IX 2007 praca w druku. Koestler A., Lunatycy, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań Krawczyk J., Wielkie odkrycia ludzkości, Rzeczpospolita, Newton R., Zrozumieć przyrodę, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa Opera J., Geometria różniczkowa i jej zastosowania, PWN, Warszawa Panek E., Ekonomia matematyczna, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań

48 Penrose R., Droga do rzeczywistości. Wyczerpujący przewodnik po prawach rządzących Wszechświatem, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa Smoluk A., Giełda fale Elliotta, stożki i walce, red. T. Kufel, M. Piłatowska, Dynamiczne modele ekonometryczne, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń Wojtyna A., Czy ekonomia nadąża z wyjaśnianiem rzeczywistości? Tom 1, red. A. Wojtyna, Bellona, Warszawa Wróblewski A.K., Historia fizyki, PWN, Warszawa [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 48

49 MARCIN ŁUSZCZYK dr inż. Marcin Łuszczyk Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie 1 4 KONCEPCJA ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO W POLITYCE EKOLOGICZNEJ PAŃSTWA Abstract SUSTAINABLE DEVELOPMENT CONCEPT IN STATE ENVIRONMENTAL POLICY The concept of sustainable development, which was presented for the first time almost forty years ago at the UN forum, still remains essential. For many years it has remained the subject of discussion involving economists both worldwide and in Poland. This ongoing dispute aims on the one hand at specification of economic growth path in accordance with sustainable development principles, and on the other hand, its purpose is to make society aware of how important the problem is. Owing to involvement of many scientists, sustainable development concept has been in Polish legislative system since the beginning of transformation period. As environmental barriers of socio economic development are becoming more intense, it is reflected in state ecological policy. However, it may appear that global financial crisis will slow down the process of full implementation of sustainable development principles in the country. Funkcjonujące od ponad ćwierćwiecza w języku polityków, ekonomistów i ekologów pojęcie rozwoju zrównoważonego wciąż stawia pytania o bilans korzyści i kosztów realizacji tej idei oraz o możliwość jej wdrożenia. Niezależnie od toczących się dyskusji, wzorem międzynarodowych organizacji uzasadniających i promujących zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy, wiele państw w szczególności wysoko rozwiniętych przyjęło tę koncepcję jako podstawę strategii rozwoju własnych gospodarek. Wśród nich jest także Polska. GENEZA ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO Problem zanieczyszczenia środowiska został zauważony już w XIX wieku na terenach przemysłowych i gęsto zaludnionych. Wówczas źródłem zanieczyszczenia było spalanie węgla. Z czasem coraz intensywniejsze wykorzystanie zasobów, zagrażające trwałości środowiska naturalnego, powodowało rosnące straty społeczne, które w efekcie hamowały dalszy rozwój gospodarczy. W rezultacie w latach sześćdzie- 49

50 siątych XX wieku problem zanieczyszczeń został uznany przez ekonomistów za poważne zagrożenie dobrobytu społecznego. Dyskusja dotycząca kierunków dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego świata została zapoczątkowana przez sekretarza generalnego ONZ U Thanta w 1969 roku, który w swoim Raporcie zwrócił uwagę na konieczność podjęcia wysiłków na rzecz ochrony środowiska, zahamowania wyścigu zbrojeń oraz ograniczenia presji demograficznej. Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego została przedstawiona w latach siedemdziesiątych, w czasie toczących się wówczas dyskusji na temat celów i barier wzrostu gospodarczego. Podczas konferencji Szczytu Ziemi w Sztokholmie w 1972 roku wyrażono potrzebę uwzględnienia ochrony środowiska w dalszym rozwoju społeczno-gospodarczym świata. Zakwestionowano tradycyjną koncepcję rozwoju gospodarczego, pojmowanego wyłącznie jako wzrost dochodu narodowego, na rzecz działań zmierzających do realizacji konkretnych celów społecznych. Na naczelne miejsce wysunięto wartości ogólnoludzkie, zapewniające wszechstronny rozwój i dobro człowieka. Szczególną uwagę zwrócono na poprawę stanu zdrowotnego społeczeństwa, podniesienie poziomu wyżywienia, upowszechnienie ogólnego, w miarę szerokiego wykształcenia, wzrost dochodu realnego i swobodny dostęp do zasobów naturalnych. 1 Podkreślono nietrwałość czynników warunkujących rozwój gospodarczy, wśród nich szczególnie ograniczoność i wyczerpywalność zasobów naturalnych, do których mają prawo także następne pokolenia, i to na poziomie nie gorszym od obecnego. Dotyczy to nie tylko ilości znajdujących się w środowisku zasobów naturalnych, ale również ich dostępności, czystości i rozlokowania przestrzennego. Biorąc pod uwagę powyższe można uznać, że pojęcie sustainable development oznacza rozwój zrównoważony, trwały (stabilny) i samopodtrzymujący się. Ujęta w definicji zrównoważoność oznacza potrzebę uzyskania oraz trwałego utrzymania najlepszych efektów gospodarowania, zarówno w sensie ilościowym, jak i jakościowym. 2 W ślad za przyjętymi tezami dotyczącymi rozwoju gospodarczego, w następnych latach, pod auspicjami ONZ, opracowano dalsze dokumenty odnośnie do ochrony środowiska. W 1980 roku ukazała się Światowa strategia ochrony przyrody. Zwrócono w niej uwagę na ochronę i zabezpieczenie podstawowych procesów ekologicznych oraz systemów będących ostoją życia, a także zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej. 3 W 1982 roku przyjęto Światową kartę przyrody, w której zawarto następujące zasady: 1. Przyroda musi być szanowana, a jej istotne procesy nie powinny ulegać pogorszeniu. 2. Zdolność genetyczna życia ludzkiego na Ziemi nie może być zagrożona; populacja każdego gatunku dzikiego lub udomowionego powinna być utrzymana na poziomie wystarczającym do przeżycia, a środowisko potrzebne do tego celu chronione. 1 Report of the United Nations Conference on the Human Environment, A/CONF.48/14/Rev.1, Stockholm, Sweden, June 1972 [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. 2 B. Poskrobko, Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa 2007, s S. Kozłowski, Ekologiczne problemy przyszłości świata i Polski, Komitet Prognoz Polska XXI wieku przy prezydium PAN, Warszawa 1998, s

51 3. Zasady ochrony muszą być przestrzegane w każdej części powierzchni globu, lądu lub morza; specjalna ochrona będzie przyznana obszarom, które są unikatowe, wzorcom reprezentatywnym całych, zróżnicowanych typów ekosystemów oraz siedliskom gatunków rzadkich lub zagrożonych. 4. Ekosystemy i organizmy, tak samo jak zasoby lądowe, morskie i atmosferyczne, użytkowane przez człowieka, będą zachowane w taki sposób, aby zapewnić i utrzymać ich optymalną i ciągłą produktywność, ale bez narażania innych ekosystemów lub gatunków, z którymi one współistnieją. 5. Przyroda powinna być zabezpieczona przed pustoszeniem powodowanym przez wojnę lub inne wrogie działania. 4 Także Światowa Organizacja Wyżywienia (Food and Agriculture Organization FAO) uznała za słuszne wprowadzenie w życie zasad ekorozwoju. Jej zdaniem, ekorozwój polega na wyborze metod gospodarowania i ochrony zasobów naturalnych, stymulowaniu technologii bez- i małoodpadowych oraz wdrażaniu odpowiednich zmian społeczno-administracyjnych, które mogłyby zaspokoić podstawowe potrzeby ludzkie, zarówno obecnego, jak i przyszłego pokolenia. Przedstawiciele FAO jednomyślnie wyrazili pogląd, że ekorozwój jest strategią przyjazną dla środowiska, technicznie poprawną, społecznie akceptowalną i ekonomicznie efektywną. 5 Milowym krokiem w doprecyzowaniu i zrozumieniu pojęcia trwałego wzrostu był Raport przygotowany przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju pod przewodnictwem Gro Harlem Brundtland dla Światowej Konferencji do spraw Rozwoju Ekonomicznego w 1987 roku. W Raporcie stwierdzono: Trwałość wzrostu oznacza, że potrzeby teraźniejsze nie są zaspakajane kosztem zmniejszania możliwości przyszłych generacji do zaspakajania swych potrzeb. Trwałość i samopodtrzymywanie się wzrostu implikuje zatem nie tylko krótkookresową, ale również międzygeneracyjną sprawiedliwość. 6 Transformacja rzeczywistego rozwoju gospodarczego na opisany w Raporcie Brundtland modelowy rozwój zrównoważony i trwały jest procesem wieloetapowym. W pierwszym etapie rozwój gospodarczy powinien być tak zaprogramowany, aby w trakcie jego realizowania nie naruszać równowagi ekonomiczno-ekologicznej. W następnych etapach powinno nastąpić zwiększenie efektywności gospodarowania środowiskiem, a w szczególności zwiększenie adaptacyjności środowiska zgodnie ze zmieniającymi się warunkami zewnętrznymi. Realizacja przedstawionego programu wstępnego ma pozwolić na dalszą ewolucję rozwoju gospodarczego w kierunku pełnego rozwoju zrównoważonego i trwałego, który ma zagwarantować całkowite dostosowanie podejmowanych działań gospodarczych do zmian zachodzących w środowisku. W perspektywie przyszłych pokoleń powinno to doprowadzić do wyeliminowania wszelkich sprzeczności między obciążeniami a korzyściami z tytułu użytkowania środowiska naturalnego. Promowanie takiej trwałości rozwoju jest możliwe na 4 World Charter for Nature, General Assembly Resolution A/RES/37/7, New York, October 1982 [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. 5 K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, PWE, Warszawa 1998, s B. Fiedor, Zasoby odnawialne i nieodnawialne w teorii trwałego rozwoju, Referat z konferencji pod nazwą: Polskie lasy i leśnictwo w Europie, Kraków 29 listopada 2004 roku, s. 4 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. 51

52 drodze konsekwentnej realizacji następujących celów polityki ekologicznej i gospodarczej: ożywienie wzrostu gospodarczego; zmiana jakości wzrostu gospodarczego; dążenie do zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkości; zapewnienie stabilnej liczby ludności; ochrona i wzrost zasobów naturalnych; wymiana dotychczas stosowanych technologii i metod zarządzania ryzykiem; uwzględnienie zarówno potrzeb środowiska, jak i reguł ekonomii przy podejmowaniu decyzji. Potrzeba osiągnięcia globalnej równowagi ekonomicznej i ekologicznej, a następnie kontynuacji rozwoju gospodarczego świata, zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego i trwałego, została po raz kolejny mocno podkreślona na Konferencji ONZ w Nowym Jorku w 1989 roku. Wyrażono wówczas zaniepokojenie ciągłym pogarszaniem się stanu środowiska i kontynuacją działalności człowieka, która może powodować zakłócenia w globalnej równowadze ekologicznej, obniżyć jakość życia na Ziemi i w dalszej perspektywie doprowadzić do katastrofy ekologicznej. 7 Kolejnym potwierdzeniem tych tendencji była Konferencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Środowiska i Rozwoju w Rio de Janeiro w 1992 roku. We wspólnej deklaracji przyjętej dnia 14 czerwca 1992 roku przez jej uczestników, potwierdzono konieczność dążenia do realizacji rozwoju społeczno-gospodarczego zgodnego z zasadami zrównoważonego rozwoju. Zaakcentowano wówczas między innymi następujące zagadnienia: 1. Istoty ludzkie stanowią centrum zrównoważonego rozwoju mają one prawo do zdrowego życia w harmonii z przyrodą. 2. Prawo człowieka do rozwoju musi być zagwarantowane w ten sposób, aby sprawiedliwie zapewnić potrzeby rozwojowe i środowiskowe obecnych i przyszłych pokoleń. 3. Ochrona środowiska stanowi integralną część procesu zrównoważonego rozwoju i nie może być rozpatrywana oddzielnie. 4. Aby osiągnąć rozwój zrównoważony i wyższą jakość życia dla wszystkich ludzi, państwa powinny wyeliminować lub ograniczyć niezrównoważoną produkcję i konsumpcję oraz wspierać odpowiednią politykę demograficzną. 8 Kierunki działań na najbliższe lata określił wówczas programowany dokument, określany potocznie jako Agenda 21. Do szczególnych problemów poruszonych w Agendzie 21 należy zaliczyć: dysproporcje gospodarcze, ubóstwo, analfabetyzm oraz degradację środowiska przyrodniczego. Zwrócono w niej również uwagę na konieczność integracji polityki gospodarczej, społecznej i ekologicznej w celu realizacji rozwoju zrównoważonego świata. 7 UN Conference on Environment and Development, General Assembly Resolution A/RES/44/ 228, New York December 1982 [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. 8 Rio Declaration on Environment and Development, United Nations Conference on Environment and Development. Rio de Janeiro, Brazil June 1992, A/CONF.151/26, Vol. I, 1989, 1982 [Electronic document]. Access mode: [Accessed ]. 52

53 Jednak kolejne lata, mimo starań społeczności międzynarodowej, nie przyniosły znaczącej poprawy stanu środowiska. Nie zdołano również zrealizować postulatów zawartych w deklaracji z Rio. W 2002 roku, w dziesiątą rocznicę Rio, zorganizowano kolejną konferencję w Johannesburgu, podczas której podkreślono aktualność potrzeby rozwoju świata zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. W deklaracji końcowej uczestnicy potwierdzili zobowiązanie do rozwoju zrównoważonego, budowania humanitarnego, sprawiedliwego i opiekuńczego społeczeństwa globalnego oraz zapewnienia godności ludzkiej dla wszystkich. Zwrócono również uwagę na zły stan środowiska, zanik bioróżnorodności, wyczerpywanie się światowych zasobów ryb, postępujące pustynnienie. Widoczne negatywne skutki zmian klimatycznych powodują coraz częstsze i bardziej niszczycielskie klęski żywiołowe, szczególnie w krajach rozwijających się. Zanieczyszczenie powietrza, wody, mórz pozbawia miliony osób nadziei na godne życie. Zwrócono też uwagę na proces globalizacji. Za wynikającą z niego szansę na zatrzymanie negatywnych zjawisk uznano ciągłą integrację rynków, mobilność kapitału i znaczący wzrost inwestycji na całym świecie, które otworzyły nowe możliwości dla realizacji rozwoju zrównoważonego. Jednak koszty i korzyści wynikające z globalizacji są rozłożone nierównomiernie, co sprawia, że kraje rozwijające się mają trudności w przeciwdziałaniu pojawiającym się negatywnym zjawiskom. 9 POLSKA DROGA DO REALIZACJI KONCEPCJI ROZWOJU ZRÓWNOWAŻONEGO W Polsce historia idei rozwoju społeczno-gospodarczego kraju uwzględniającego potrzeby środowiska przyrodniczego sięga początków lat sześćdziesiątych XX wieku. Zdefiniowany wówczas przez Goetla termin sozologia był sprzeczny z obowiązującym w gospodarce centralnie sterowanej poglądem o podrzędnej roli środowiska naturalnego w procesie rozwoju ekonomicznego. Na przełomie siedemdziesiątych i osiemdziesiątych lat XX wieku ponownie zwrócono uwagę na problemy środowiska. W opracowaniu pod tytułem Raport o stanie zagrożenia środowiska przyrodniczego w Polsce wskazano na ciągłe pogorszenie stanu środowiska i konieczność zmiany dotychczasowej polityki państwa względem środowiska przyrodniczego i zasobów naturalnych. Następne lata przyniosły z jednej strony nasilenie negatywnych zjawisk wynikających ze złego stanu środowiska, z drugiej zaś w coraz liczniejszych publikacjach doprecyzowano pojęcie ekorozwoju. W wydanej w 1986 roku monografii pod tytułem Ekorozwój szansą przetrwania cywilizacji opisano sposoby realizacji przyjaznego dla środowiska rozwoju społeczno-gospodarczego. Tak określone zasady ekorozwoju stały się jednym z postulatów podczas obrad Okrągłego Stołu w 1989 roku. 10 Znalazły one wyraźny oddźwięk w prawodawstwie i polityce polskiej w początkowym okresie transformacji gospodarczej. Jeszcze przed konferencją w Rio de Janeiro, w maju 1991 roku, Sejm przyjął uchwałę w sprawie polityki ekologicznej państwa 11, 9 Johannesburg Declaration on Sustainable Development World Summit on Sustainable Development, Johannesburg, South Africa, September A/CONF. 199/ [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. 10 S. Kozłowski, Ekologiczne problemy, op.cit., s Uchwała Sejmu RP z dnia 10 maja 1991 roku w sprawie polityki ekologicznej państwa, M.P. 1991, nr 18, poz

54 która stała się podstawą do opracowania późniejszych programów rozwojowych. Wśród przesłanek nowej polityki ekologicznej wskazano z jednej strony zagrożenia wynikające z nieracjonalnej gospodarki środowiskiem, w szczególności zahamowanie funkcji biologicznej środowiska, w wyniku czego następuje systematyczne pogarszanie się stanu zdrowotnego polskiego społeczeństwa; z drugiej zaś strony zwrócono uwagę na korzyści, jakie wypływają z realizacji zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Zauważono bowiem, iż występuje zbieżność między polityką ekorozwoju a interesem ekonomicznym kraju i gospodarki. Istniejąca luka technologiczna w pozyskiwaniu, przetwarzaniu i użytkowaniu zasobów naturalnych, rodząca marnotrawstwo oraz wysokie koszty i niską jakość produkcji, wskazuje na rozmiary potencjalnych korzyści ekonomicznych. Szanse uzyskania tych korzyści rosną, zwłaszcza w dobie prywatyzacji gospodarki. Tym samym szeroko rozumiana ochrona środowiska będzie sprzymierzeńcem nowoczesnej, efektywnej i oszczędnej gospodarki. 12 W konsekwencji uznano, że proces transformacji gospodarki narodowej musi uwzględniać, oprócz celów ekonomicznych i społecznych, także cele ekologiczne. Polityka ekologiczna państwa zapoczątkowała proces dopasowywania istniejących przepisów prawnych do nowych warunków. Znowelizowana została Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska 13, w której wyraźnie podkreślono, że Rzeczpospolita Polska kieruje się zasadami zrównoważonego i trwałego rozwoju gospodarczego, co w rezultacie prowadzi do takiego planowania rozwoju społeczno-gospodarczego, aby: zachować możliwość odtwarzania się zasobów naturalnych; racjonalnie użytkować zasoby nieodnawialne i, o ile to tylko możliwe, zastępować je substytutami; ograniczać uciążliwość dla środowiska i nie przekraczać wyznaczonych granic jego odporności na zanieczyszczenia; zachować różnorodność biologiczną; zapewnić obywatelom bezpieczeństwo ekologiczne; stworzyć podmiotom gospodarczym warunki do uczciwej konkurencji w dostępie do ograniczonych zasobów i możliwość odprowadzania zanieczyszczeń. Realizacja powyższych zadań wymagała zastosowania w życiu społeczno-gospodarczym następujących zasad: ekorozwoju w gospodarce, uznającej obowiązek ochrony środowiska za podstawowy element gospodarowania, a jego naruszanie za działanie nielegalne; uwzględniania wymogów ochrony środowiska w planowaniu gospodarczym; praworządności; zanieczyszczający płaci; likwidacji zanieczyszczeń u źródła; ekonomizacji działań w dziedzinie ochrony środowiska poprzez wprowadzenie określonych mechanizmów rynkowych (opłat za korzystanie ze środowiska, preferencyjnych kredytów i subwencji inwestycyjnych, różnicowania podatków ekologicznych, systemu depozytowego, rynku uprawnień); regionalizmu; uspołeczniania; 12 Ibidem. 13 Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz.U. 1994, nr 49, poz

55 wspólnego rozwiązywania europejskich i międzynarodowych problemów ochrony środowiska. Przytoczone postulaty znalazły odzwierciedlenie w art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który między innymi głosi, iż: Rzeczpospolita Polska... strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. 14 Końcowe słowa cytowanego artykułu stanowią bezsporne potwierdzenie priorytetowej roli, jaką w strategii rozwoju państwa odgrywa ochrona środowiska, skoordynowana z koncepcją zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Ustawa zasadnicza na wszystkie instytucje publiczne nakłada bowiem obowiązek dbałości o stan środowiska oraz zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego obecnym i przyszłym pokoleniom. 15 Kolejnym krokiem była przygotowana w 2000 roku II Polityka ekologiczna państwa na lata Opierając się na zapisach Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, uznaje człowieka i zapewnienie mu godziwych warunków życia za nadrzędną wartość. Zapewnienie zdrowia społeczeństwa jako całości, komfortu środowiska, w którym żyją i pracują społeczności lokalne oraz życia i zdrowia każdego obywatela było głównym celem nowej polityki ekologicznej państwa, realizowanej zgodnie z wymogami rozwoju zrównoważonego. 16 Realizacją Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska 17 była Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , przyjęta Uchwałą Sejmu RP. 19 Stanowiła ona uzupełnienie i aktualizację wcześniejszej polityki ekologicznej państwa, również pod kątem realizowanego od 2002 roku VI Programu działań Unii Europejskiej w dziedzinie środowiska naturalnego. 20 Stwierdzono w niej, że...polityka ta powinna być elementem równoważenia rozwoju kraju i harmonizowania z celami ochrony środowiska celów gospodarczych i społecznych. 21 W tym znaczeniu realizacja polityki ekologicznej państwa powinna prowadzić do uzupełnienia powszechnie dotychczas stosowanych działań ochronnych, tak zwanych końca rury, takich jak: oczyszczanie gazów odlotowych i ścieków, unieszkodliwianie odpadów, zmiany modelu produkcji i konsumpcji przyjaznej środowisku, zmniejszania materiałochłonności, wodochłonności i energochłonności gospodarki oraz szerszym wykorzystaniem w działalności człowieka najlepszych dostępnych technik i dobrych praktyk gospodarowania. Polityka ekologiczna państwa na lata zakładała również włączenie aspektów ekologicznych do 14 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, art Ibidem, art Polityka ekologiczna państwa, MOŚ, Warszawa Art. 14 i 15 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz.U. nr 62, poz. 627) mówi, że politykę ekologiczną państwa przyjmuje się na 4 lata, a perspektywicznie przewidziane działania obejmują kolejne 4 lata. Politykę ekologiczną państwa uchwala Sejm RP na wniosek Rady Ministrów. 18 Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , Rada Ministrów, Warszawa, grudzień Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 maja 2003 roku w sprawie przyjęcia Polityki Ekologicznej Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , M.P. 2003, nr 33, poz Decyzja nr 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2002 roku ustanawiająca szósty wspólnotowy program działań w zakresie środowiska naturalnego. 21 Polityka ekologiczna państwa na lata , op.cit., s

56 polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach gospodarowania, a także do strategii i programów rozwoju na szczeblu regionalnym i lokalnym. Kolejna aktualizacja polityki ekologicznej państwa została przygotowana w grudniu 2006 roku. Powstała wówczas Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata Dokument, uwzględniający już uwarunkowania związane z członkostwem Polski w Unii Europejskiej, obok bieżących zadań, wynikających ze stanu środowiska i rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, prezentował także niezbędne do realizacji zobowiązania w dziedzinie ochrony środowiska związane z akcesją Polski do UE. Przyjęcie prawa wspólnotowego spowodowało, że realizowane cele są zgodne zarówno z zgodne są z celami VI Programu, jak i Odnowioną strategią UE dotyczącą trwałego rozwoju. Również i w tym przypadku strategicznym celem polityki ekologicznej państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego kraju oraz rozwój społeczno-gospodarczy, zgodny z ideą rozwoju zrównoważonego. Jako cele szczegółowe zostały wymienione: wzmacnianie systemu zarządzania ochroną środowiska; ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody; zrównoważone wykorzystanie materiałów, wody i energii; dalsza poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego dla ochrony zdrowia mieszkańców Polski; ochrona klimatu. 22 Przedłożony Sejmowi RP przez Radę Ministrów projekt Polityki ekologicznej państwa na lata z perspektywą do roku 2014 nie został, z uwagi na skrócenie kadencji parlamentu, uchwalony. Kolejny rząd w 2008 roku podjął prace związane weryfikacją i uzupełnieniem przygotowanego dokumentu. W wyniku tych działań opublikowana została w grudniu 2008 Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku Do najważniejszych, w dalszym ciągu aktualnych, zadań w ochronie środowiska zaliczono: działania na rzecz zapewnienia realizacji zasady rozwoju zrównoważonego; poprawę jakości życia i bezpieczeństwa ekologicznego; przystosowanie do zmian klimatu; ochronę różnorodności biologicznej; ochronę zasobów naturalnych; redukcję emisji gazów cieplarnianych i przemysłowych; usprawnienie systemu gospodarowania odpadami; renaturalizację i udrażnianie rzek. 23 Według stanu prawnego na dzień 20 marca 2009 roku, w Polsce w dalszym ciągu obowiązuje uchwalona przez Sejm RP w 2003 roku Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata Należy jednak 22 Polityka ekologiczna Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień 2008, s Dnia 16 grudnia 2008 roku nowa Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku 2016 została przyjęta przez Radę Ministrów, a dnia 4 marca 2009 roku 56

57 przypuszczać, że już w najbliższym czasie, z uwagi na obowiązek uchwalenia polityki ekologicznej państwa, nowy dokument będzie jednak przyjęty przez Sejm RP. Rysunek 1. Ewolucja polskiej polityki ekologicznej w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport końcowy z realizacji pracy Opracowanie mierników realizacji polityki ekologicznej państwa w oparciu o wskaźniki Unii Europejskiej, red. T. Borys, Regionalny Ośrodek Ekorozwoju Fundacji Karkonoskiej, Jelenia Góra-Warszawa 2004, s. 11 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. rekomendowana przez Sejmową Komisję Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa do przyjęcia przez Sejm Rzeczypospolitej. 57

58 Każda z przygotowanych wersji polityk ekologicznych państwa (rysunek 1), obok zaakcentowania bieżących problemów wynikających ze stanu środowiska, obejmuje także zadania wynikające bezpośrednio z członkostwa w UE lub w przypadku wcześniejszych dokumentów z dążenia do członkostwa w UE. Konieczność realizacji celów wyznaczonych w VI Programie, jak i Odnowionej strategii UE dotyczącej trwałego rozwoju, przekłada się w praktyce na uwzględnieniu w polityce narodowej i ponadnarodowej celów operacyjnych zgodnych z ideą rozwoju zrównoważonego. Dlatego też w każdej krajowej polityce ekologicznej znajdują się zadania bezpośrednio związane z ochroną środowiska, dotyczące w szczególności: zwiększania udziału produkcji energii w oparciu o źródła odnawialne, wzrostu lesistości, ekstensyfikacji wykorzystania przestrzeni użytkowanej rolniczo, zmniejszania emisji gazów powodujących negatywne skutki lokalne czy globalne. Inna grupa zadań, mająca zawsze swoje odzwierciedlenie w polityce ekologicznej, związana jest z finansowaniem oraz logistycznym i naukowym wsparciem ochrony środowiska. Dotyczą one prowadzenia w ośrodkach naukowych i laboratoriach prac badawczych nad ekologicznie przyjaznymi technologiami i produktami, zwłaszcza w dziedzinie energetyki odnawialnej, biotechnologii, inżynierii materiałowej. Działania te powinny doprowadzić do postępu technicznego przyjaznego środowisku. Proces taki charakteryzuje się innowacjami zmniejszającymi ilość zanieczyszczeń i redukującymi zużycie energii, surowców i innych zasobów środowiskowych. W ostatniej grupie zadań objętych każdą nowoczesną polityką ekologiczną są działania edukacyjne, mające na celu upowszechnianie systemów wartości i wzorów zachowań sprzyjających realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego. Niezależnie od podejmowanych przez państwo działań, nie można oczekiwać powodzenia w skutecznym wdrożeniu zasady trwałości kapitału naturalnego i międzypokoleniowej sprawiedliwości ekologicznej bez szerokiego zrozumienia i akceptacji problemu w świadomości społeczeństwa. Problem dotyczy w pierwszej kolejności propagowania takiego modelu konsumpcji, który dokona transformacji od społeczeństwa nadmiernie eksploatującego zasoby środowiska do społeczeństwa konserwującego te zasoby. Regulacje prawno-ekonomiczne mogą być jedynie wsparciem takich działań. 25 ZAKOŃCZENIE Koncepcja rozwoju zrównoważonego szybko znalazła zwolenników w Polsce. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, w pierwszych latach transformacji, cele ekologiczne były silnie związane z celami gospodarczymi. W efekcie prowadzonych działań bardzo sprawnie przebiegał proces naprawy środowiska naturalnego w Polsce. Zjawisku temu sprzyjała również powszechna wymiana technologii na nowocześniejsze i bardziej konkurencyjne. Nowe, mniej materiałochłonne i bardziej energooszczędne technologie emitowały jednocześnie mniej zanieczyszczeń, wspierając efekt poprawy stanu środowiska. Rezultatem działań proekologicznych prowadzonych w ostatniej dekadzie XX wieku było znaczące zmniejszenie emitowanych zanieczyszczeń oraz istotne ograniczenie strat ekologicznych z kilkunastu do 5-7% 25 B. Fiedor, Zasoby odnawialne i nieodnawialne, op.cit., s

59 dochodu narodowego. Jednak idea rozwoju zrównoważonego nadal jest aktualna. Współczesne i przyszłe pokolenia oczekują dalszego polepszenia stanu środowiska oraz rozwiązania problemu ograniczoności i wyczerpywania się zasobów naturalnych, a także globalnego ocieplenia. 26 Wraz z zakończeniem procesu intensywnej wymiany technik produkcji, ograniczone zostały proste możliwości dalszej naprawy środowiska. Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało określenie nieprzekraczalnych ram czasowych realizacji trudnych i kosztownych inwestycji proekologicznych. Realizacja zadań określonych w dokumentach akcesyjnych, a zarazem będących kolejnym etapem pełnego wdrożenia zasad rozwoju zrównoważonego, wymaga znaczących nakładów finansowych. Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w Polsce w okresie kryzysu finansowego na świecie i znacznego osłabienia finansów publicznych kraju. Mimo zaplanowanych na realizację polityki ekologicznej państwa na rok 2007 nakładów inwestycyjnych w wysokości mln zł 27, wydatkowano jedynie mln zł. 28 Należy ponadto zaznaczyć, że wielkość wymaganych na inwestycje proekologiczne środków finansowych w najbliższym czasie znacząco wrośnie 29, co utrudni osiągnięcie równowagi. Wspomniana dysproporcja utrzymuje się już od lat. Można się zatem spodziewać, że w niedługim czasie wystąpią trudności z pozyskaniem środków wspólnotowych. Zagrożenie takie radykalnie wzrośnie w sytuacji, gdy brak środków krajowych spowoduje blokady w uruchamianiu kolejnych transz unijnych pieniędzy. Trudno bowiem oczekiwać, że w obliczu kryzysu finansowego, instytucje wspólnotowe oraz same kraje członkowskie, mając na uwadze potrzebę wspierania własnych gospodarek, będą pobłażliwie tolerować opóźnienia w wykonywaniu podjętych przez Polskę zobowiązań. W konsekwencji może się okazać, że idea rozwoju zrównoważonego, mimo wieloletnich dyskusji ekonomistów i ekologów oraz silnego umocowania w prawodawstwie i polityce państwa, z przyczyn finansowych nie będzie w pełni zrealizowana. Literatura Decyzja nr 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2002 roku ustanawiająca szósty wspólnotowy program działań w zakresie środowiska naturalnego. Fiedor B., Zasoby odnawialne i nieodnawialne w teorii trwałego rozwoju, Referat z konferencji: Polskie lasy i leśnictwo w Europie, Kraków 29 listopada 2004 roku, s. 4 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Data wejścia: ]. Górka K., Wdrażanie koncepcji rozwoju zrównoważonego i trwałego, Ekonomia i Środowisko 2007, nr 2(32). Górka K., Poskrobko B., Radecki W., Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, PWE, Warszawa K. Górka, Wdrażanie koncepcji rozwoju zrównoważonego i trwałego, Ekonomia i Środowisko 2007, nr 2(32), s Polityka ekologiczna Państwa na lata , op.cit., s Rocznik Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2008, s Według szacunków autorów Polityki ekologicznej państwa w latach z perspektywą do roku 2016 średnioroczna wielkość nakładów na realizację polityki ekologicznej państwa w latach wyniesie 16,55 mld zł. 59

60 Johannesburg Declaration on Sustainable Development World Summit on Sustainable Development, Johannesburg, South Africa, September A/CONF. 199/ [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Kozłowski S., Ekologiczne problemy przyszłości świata i Polski, Komitet Prognoz Polska XXI wieku przy prezydium PAN, Warszawa Polityka ekologiczna państwa, MOŚ, Warszawa Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , Rada Ministrów, Warszawa, grudzień Polityka ekologiczna Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, grudzień Poskrobko B., Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa Report of the United Nations Conference on the Human Environment, A/CONF.48/14/Rev.1, Stockholm, Sweden, June 1972 [Electronic document]. Access mode: [Acceseed: ]. Rio Declaration on Environment and Development. United Nations Conference on Environment and Development. Rio de Janeiro, Brazil June 1992, A/CONF.151/26, Vol. I, 1989, 1982 [Electronic document]. Access mode: [Accessed ]. Rocznik Ochrona środowiska, GUS, Warszawa Uchwała Sejmu RP z dnia 8 maja 2003 roku w sprawie przyjęcia Polityki Ekologicznej Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , M.P. 2003, nr 33, poz Uchwała Sejmu RP z dnia 10 maja 1991 roku w sprawie polityki ekologicznej państwa, M. P. 1991, nr 18, poz UN Conference on Environment and Development, General Assembly Resolution A/RES/44/228, New York December 1982 [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska, Dz.U. nr 62, poz Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 roku o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz.U. 1994, nr 49, poz World Charter for Nature, General Assembly Resolution A/RES/37/7, New York, October 1982 [Electronic document]. Access mode: [Accessed: ]. 60

61 JADWIGA GIERCZYCKA dr Jadwiga Gierczycka Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. J. Ziętka w Katowicach 1 5 EWOLUCJA WSPÓLNYCH POLITYK UNII EUROPEJSKIEJ W KIERUNKU ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Abstract EVOLUTION OF COMMON POLICIES OF THE EUROPEAN UNION TOWARD SUSTAINABLE DEVELOPMENT Sustainable development concept, which came into being in the 1990s, is constantly modified and improved. Inclusion of sustainable development principle into other European policies, which is inscribed in the European Union Treaty, is supposed to serve their elaboration and functioning in such a way that they harmonize well and reinforce one another in order to realize economic, social and environmental purposes. Policies of the European Union need to guarantee sustainable development and high level of environmental protection. Within the frameworks of realizing, the European Union will earmark almost 348 bln Euro for supporting economic growth in the regions and creating new working places. This is the main aim of the policy of coherence for the years In the future, integration tendencies will enable realization of sustainable development in member states of the European Union. As present policy of coherence indicates, it is much easier to achieve this aim together than by individual countries that are not EU members. W artykule podjęto próbę udzielenia odpowiedzi na następujące pytania: czy postępujący proces integracji europejskiej powoduje uwzględnianie w politykach wspólnotowych idei trwałego i zrównoważonego rozwoju?; czy w rzeczywistości gospodarczej następuje niwelowanie nierówności ekonomicznych i społecznych przy jednoczesnym uwzględnianiu poszanowania środowiska przyrodniczego?; czy realizacja zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju doprowadzi do konwergencji społecznej i gospodarczej regionów i krajów, czy raczej do polaryzacji dywergencji? 61

62 INSTYTUCJONALNE UWARUNKOWANIA KONCEPCJI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W początkach lat dziewięćdziesiątych XX wieku powstała całościowa koncepcja zrównoważonego rozwoju (sustainable development), pogłębiona współpracą różnych dziedzin nauki, wsparta intensywnymi pracami organizacji międzyrządowych i działalnością prawotwórczą państw rozwiniętych. Znalazła ona swój wyraz w pracach wielu organizacji, szczególnie w dokumentach Szczytu Ziemi Środowisko i Rozwój w Rio de Janeiro w 1992 roku oraz w Piątym programie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju Wspólnoty Europejskiej na lata idea ta stanowi podstawę ukształtowania się nowej planetarnej fazy rozwoju cywilizacji ludzkiej 2 opartej na wartościach sprawiedliwości wewnątrz- i międzypokoleniowej. 3 Dla trwałości rozwoju społeczno-ekonomicznego niezbędna jest harmonizacja czterech głównych porządków, w ramach których funkcjonuje ludzkie życie; są to porządki: ekologiczny, społeczno-instytucjonalny, ekonomiczny i przestrzenny. 4 Rozwój zrównoważony z wymogami ochrony środowiska musi być traktowany jako jeden z najważniejszych kierunków działalności każdego państwa, zwłaszcza, jeśli będąc członkiem Narodów Zjednoczonych, chce ono nadążać za strategią ochrony środowiska opartą na dokumentach konferencji w Rio (UNCED United Nations Conference on Environment and Development). Idea UNCED zrównoważonego rozwoju spotkała się z pełną aprobatą obu izb polskiego parlamentu. Uchwałą Senatu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 4 listopada 1994 roku nadano jej rangę priorytetową, wskazując na konieczność dokonania niezbędnych zapisów w nowo uchwalonej konstytucji, uznających, że zasady zrównoważonego rozwoju za niepodważalne i uniwersalne wartości oraz uwzględniając ten priorytet w procesach integracyjnych z OECD i UE. 5 Wyraźne postanowienia dotyczące ochrony środowiska stosunkowo późno znalazły się we wspólnotowym prawie pierwotnym zawierał je Jednolity Akt Europejski ( ). Modyfikowano je dwukrotnie: w Maastricht i w Amsterdamie. W Maastricht do art. 2 JAE wprowadzono niezwykle ważną poprawkę, w której wskazano, że harmonijny i wyważony rozwój działalności gospodarczej, zrównoważony i nieinflacyjny wzrost ma się odbywać z poszanowaniem środowiska. W Traktacie Amsterdamskim z 2 października 1997 roku uznano postanowienie o zrównoważonym rozwoju za zadanie całej Unii Europejskiej, zdecydowano się: Zdecydowanie popierać społeczny i gospodarczy postęp swoich ludów, uwzględniając zasadę zrównoważonego rozwoju, zgodnie z którą w ramach realizowanego rynku wewnętrznego ma być wzmacniana spójność i ochrona środowiska oraz realizowana polityka zapewniająca, 1 K. Równy, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i w polskiej rzeczywistości, Przegląd Prawa Europejskiego 2000, nr 2/8, s E. Kośmicki, Koncepcja zrównoważonego rozwoju a idea stanu stacjonarnego gospodarki, w: Zrównoważony rozwój w teorii i praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. AE, Wrocław 2007, s Our Common Future, World Commission on Environment and Development, Oxford University Press, Oxford 1987, za: Ibidem., s B. Fiedor, Wzrost zrównoważony w ekonomii głównego nurtu i w ujęciu ekonomii środowiska, w: Zrównoważony rozwój..., op.cit, s R. Paczulski, Prawo ochrony środowiska Unii Europejskiej w zarysie, TNOiK, Toruń 1999, s

63 aby postępowi w integracji gospodarczej towarzyszył równoległy postęp w innych dziedzinach. 6 Kontynuacją wspólnych działań w kierunku zrównoważonego rozwoju było przyjęcie przez Radę Unii Europejskiej w marcu 2000 roku Strategii Lizbońskiej, stanowiącej długofalowy program rozwoju społeczno-gospodarczego. Początkowo strategia obejmowała dwa filary: społeczny i ekonomiczny. Na szczycie w Goeteborgu w 2001 roku dodano trzeci filar ekologiczny, ujęty w szerszej formule zrównoważonego rozwoju. 7 Układ Europejski o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi z dnia 16 grudnia 1991 roku, który wszedł w życie dnia 1 lutego 1994 roku, zobowiązywał władze Polski do wprowadzenia zasad, norm i mechanizmów prawnych dotyczących ochrony środowiska, będących dorobkiem krajów Wspólnoty (acquis communautaire). Natomiast teraźniejsze główne cele związane z wdrażaniem trwałego i zrównoważonego rozwoju w Polsce zostały zawarte w II Polityce ekologicznej państwa, Polityce ekologicznej państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata oraz Narodowej strategii ochrony środowiska na lata Ponadto Polska, jako kraj członkowski UE, uczestniczy w realizacji Strategii Lizbońskiej. Podstawowym dokumentem określającym strategię społeczno-gospodarczą Polski jest Narodowy Plan Rozwoju na lata ; uwzględniono w nim przedsięwzięcia współfinansowane z budżetu UE i z zasobów krajowych. Narodowy Plan Rozwoju jest zgodny również z kierunkami rozwoju społecznogospodarczego określonymi w długookresowych planach. Polska Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju (przyjęta przez Radę Ministrów dnia 26 lipca 2000 roku) zakłada osiągnięcie przez polską gospodarkę warunków trwałego i zrównoważonego rozwoju, co oznacza konieczność integracji oraz korelacji aspektów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Do priorytetów zaliczono: edukację, rozwój nauki, zaplecza badawczo-rozwojowego gospodarki oraz kultury, jak też ochronę środowiska przyrodniczego i uzyskanie poczucia bezpieczeństwa materialnego oraz osobistego. Warunkiem realizacji wszystkich priorytetów jest modernizacja struktury gospodarczej, co jest naczelnym wyzwaniem Narodowego Planu Rozwoju. 8 ZASADA TRWAŁEGO I ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W REALIZACJI WSPÓLNYCH POLITYK UNII EUROPEJSKIEJ Należy zastanowić się, czy zasada zrównoważonego rozwoju jest rzeczywiście realizowana w polityce i gospodarce krajów Unii Europejskiej. Kośmicki i Rogall uważają, że Unia Europejska jak też jej państwa narodowe są jeszcze bardzo oddalone od obejmującej wszystkie zakresy spójnej polityki i zrównoważonego rozwoju. Wiele 6 G. Van Calster, S.J. Berwin, K. Deketelaere, The Intergovernmental Conference and Greening the EU Treaty, European Environmental Law Review, Amsterdam 1998, p J. Gierczycka, Ekonomiczne i społeczne problemy realizacji zrównoważonego rozwoju (w aspekcie Strategii Lizbońskiej), w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Materiały VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej, WSE, Białystok 2007, s Ibidem, s

64 zakresów tej polityki nie tylko nie jest ze sobą powiązanych, ale jest nawet sprzecznych. Dlatego obecnie realizacja zrównoważonego rozwoju, jako narzędzia global governance i integracji europejskiej, znajduje się nadal w kryzysie. 9 Mimo tych ostrych stwierdzeń wydaje się jednak, iż w ostatnim okresie Unia Europejska i jej kraje członkowskie poczyniły znaczny postęp w tej dziedzinie. Włączenie zasady zrównoważonego rozwoju do wszystkich polityk europejskich (do czego zobowiązuje Traktat o Unii Europejskiej) ma służyć ich opracowaniu i funkcjonowaniu w taki sposób, by się równoważyły i wzajemnie wzmacniały na rzecz realizacji celów gospodarczych, społecznych i ochrony środowiska. Polityki Unii Europejskiej muszą więc gwarantować zrównoważony rozwój i wysoki poziom ochrony środowiska. Najważniejsze są: polityka regionalna i polityka spójności, które często są ze sobą utożsamiane. Korzyści wynikające ze wspólnej polityki spójności (także regionalnej), to przede wszystkim rozwój gospodarczy i nowe miejsca pracy. Polityka ta zapewnia realizację innych polityk wspólnotowych dotyczących: pomocy państwa, środowiska, wspierania transportu, innowacyjności. Unia Europejska, realizując politykę spójności, przeznaczy prawie 348 mld euro na wspieranie wzrostu gospodarczego w regionach i tworzenie nowych miejsc pracy. Jest to główny cel polityki spójności na lata Najwięcej 82% tych środków jest przeznaczona dla regionów konwergencji, w których mieszka 35% ludności Unii. Kolejny cel konkurencyjność regionalna i zatrudnienie dysponuje budżetem 55 mld euro, a w ramach celu Europejska Współpraca Terytorialna 8,7 mld euro zostanie przeznaczone na współpracę transgraniczną, ponadnarodową i międzyregionalną. Cele te są finansowane przez trzy fundusze: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Społeczny (EFS) i Fundusz Spójności. Do najważniejszych dziedzin inwestycji we wszystkich programach polityki spójności należą: wiedza i innowacyjność 83 mld euro (24% 10 ); transport 76 mld euro (22%); ochrona środowiska naturalnego i zapobieganie ryzyku 51 mld euro (19%); zasoby ludzkie 76 mld euro (22%). 11 Polityka spójności realizowana w krajach Unii Europejskiej, według raportu opublikowanego przez Komisję Europejska w 2007 roku, jest skuteczna, gdyż pomaga w pobudzeniu wzrostu gospodarczego i tworzeniu nowych miejsc pracy w państwach członkowskich. I tak na przykład Grecja zmniejszyła dystans do pozostałych państw UE, zwiększając PKB per capita z 74% średniej dla UE w 1995 roku do 88% w 2005 roku. W tym samym czasie Hiszpania osiągnęła wzrost z 91% do 102%, a Irlandia ze 102% do 145%. W nowych państwach członkowskich tempo wzrostu było jeszcze szybsze. PKB trzech państw bałtyckich podwoił się między 1995 i 2005 rokiem. Wzrost gospodarczy Polski, Węgier i Słowacji był ponad dwa razy wyższy od unijnej średniej H. Rogall, Ökonomie der Nachhaltigkeit, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2004, s , cyt. za: E. Kośmicki, Koncepcja..., op.cit., s Udział każdej z nich w finansowaniu. 11 D. Hübner, Praca na rzecz regionów. Polityka regionalna UE na lata , Dyrekcja Generalna do spraw Polityki Regionalnej, Bruksela, styczeń 2008, s Ibidem, s

65 W ostatnich czasach tendencje te uległy pogorszeniu od początku 2009 roku wszystkie kraje UE przeżywają problemy finansowe i gospodarcze. Rozpoczęły się one od kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i bardzo szybko w efekcie globalizacji i integracji rozprzestrzeniły się po całym świecie. Ponadto nadal utrzymują się gospodarcze i społeczne nierówności w Europie i są one znaczne. Nowym wyzwaniem stało się rozszerzenie Unii w maju 2004 roku o dziesięć państw znacznie biedniejszych od dotychczasowych członków. Ponad dwukrotnie zwiększyła się liczba ludności zamieszkująca regiony o poziomie PKB per capita poniżej 75% średniej UE. Nastąpiło też obniżenie średniego unijnego poziomu PKB per capita o 12,5% i tym samym poprawa pozycji regionów starej Unii. 13 Wzrosły też dysproporcje między regionami, zwłaszcza po akcesji kolejnych krajów. Luksemburg jest siedmiokrotnie zamożniejszy pod względem dochodu narodowego per capita od Rumunii. Jeszcze większe dysproporcje można zaobserwować na szczeblu regionalnym. Dlatego polityka regionalna UE ma zapewnić spójność społeczną i gospodarczą przez zmniejszenie różnic między regionami. Na lata państwa członkowskie i regiony przygotowały Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia oraz krajowe i regionalne Programy Operacyjne, które, zarządzane w sposób zdecentralizowany, pozwolą optymalnie wykorzystać środki z budżetu UE na zrównoważony rozwój kraju i regionu. Zrównoważony rozwój gospodarki krajów UE jest w coraz większym stopniu uzależniony od zdolności regionalnych gospodarek do wprowadzania zmian i innowacji. Istnieją duże różnice między państwami członkowskimi i regionami UE w zakresie badań, rozwoju i innowacyjności. Tylko dwa kraje obecnie spełniają cel Strategii Lizbońskiej, prognozujący, iż w 2010 roku kraje Wspólnoty będą przeznaczać 3% PKB na badania i rozwój są to Finlandia i Szwecja; nakłady na B+R w 2005 roku wynosiły przeciętnie 1,84% PKB UE. Z 268 regionów Wspólnoty tylko 27 osiąga obecnie poziom 3% PKB, a ponad 100 regionów wydaje na ten cel mniej niż 1%. W ramach realizacji polityki spójności, na realizacje tego celu przeznaczono w latach mld euro. 14 Polityka regionalna Unii Europejskiej może przyczynić się do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju poprzez propagowanie technologii przyjaznych środowisku naturalnemu oraz wspieranie inicjatyw w zakresie transportu, energii i infrastruktury zapewniając wysoką jakość wód, powietrza i gleby. Suma środków z Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności przyznana na programy ochrony środowiska podwoiła się od poprzedniego okresu programowania i obecnie wynosi 100 mld euro (30% całości). Połowa z nich zostanie przeznaczona na inwestycje w infrastrukturę związane z uzdatnianiem wody pitnej i utylizacją odpadów, rekultywacją zanieczyszczonych obszarów, wspieraniem ochrony przyrody i zapobieganiem ryzyku. Druga połowa będzie wspierać inwestycje wpływające na środowisko naturalne, takie jak systemy transportowe i energetyczne, ekoinwestycje, regeneracja obszarów miejskich i wiejskich Europeistyka w zarysie, red. A.Z. Nowak, D. Milczarek, PWE, Warszawa 2006, s D. Hübner, Praca..., op.cit., s Ibidem, s

66 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ I INNOWACJE JAKO GŁÓWNE CELE BUDŻETU UNII EUROPEJSKIEJ W 2009 ROKU Głównym celem polityk wspólnotowych w 2009 roku jest zrównoważony wzrost gospodarczy. Na stymulowanie wzrostu gospodarczego i tworzenie nowych miejsc pracy zarezerwowano w budżecie 60,2 mld euro. Ponad 61% środków trafi do najsłabiej rozwiniętych regionów państw członkowskich, aby ułatwić im odrobienie zaległości. Kolejne 9,3 mld euro zostanie przekazanych w ramach Funduszu Spójności 16 na zapewnienie odpowiedniej infrastruktury. Następny ważny cel regionalny w Europie to zwiększenie konkurencyjności i zatrudnienia. Finansowanie budżetowe w tym zakresie w 2009 roku wyniesie 8,1 mld euro. Środki te zostaną przeznaczone na zmniejszenie dysproporcji regionalnych, wsparcie rozwoju i dostosowania strukturalne regionalnych gospodarek. Bardzo istotnym elementem w budżecie unijnym jest Fundusz Dostosowania do Globalizacji. Zapewnia on pomoc w szybkim znalezieniu pracy pracownikom, którzy ją stracili w związku ze zmieniająca się strukturą światowego handlu (wsparcie to wyniesie do 500 mln euro rocznie). 17 Nie jest możliwy zrównoważony rozwój we współczesnej gospodarce bez badań naukowych i innowacji, które są siłą napędową wzrostu. Na Siódmy program ramowy (PR7) w zakresie badań naukowych zostanie przeznaczona kwota prawie 7 mld euro. Celem programu jest wzmocnienie bazy naukowej i technologicznej europejskiej przestrzeni badawczej. Nie mniej ważnym zadaniem realizowanym w ramach budżetu UE na 2009 rok, jest promowanie zrównoważonego rozwoju społeczności wiejskich. W 2009 roku 73,3% wydatków rolnych zostanie przekazanych rolnikom jako wsparcie ich dochodów. 18 Należy jednak podkreślić, że bardzo trudno będzie zrealizować budżet UE w 2009 roku, ze względu na kryzys finansowy i recesję gospodarczą w prawie wszystkich krajach. Przewidziane wydatki na poszczególne cele mogą okazać się zbyt małe w tej trudnej gospodarczo i społecznie sytuacji. Z pewnością recesję gospodarcza i kryzys finansowy będzie łatwiej zwalczyć wspólnie przy współpracy krajów i regionów Unii Europejskiej. Instytucje wspólnotowe oraz rządy krajów członkowskich podejmują wspólne działania w tym zakresie. Już wzmocniono finansowo Międzynarodowy Fundusz Walutowy, który ma wspomagać najbardziej zagrożone kryzysem finansowym kraje. *** Postępujący proces integracji europejskiej wpływa na wzmocnienie pozycji regionów w Europie. Zmiany pozycji regionów nie należy jednak postrzegać jako osłabienia pozycji państw w integracji i tendencji do dezintegracji. Wprawdzie regionalizacja jest postępującym procesem i skutki jej są trudne do przewidzenia. Uzasadnione jednak wydaje się twierdzenie, że w obecnej i przyszłej Europie potrzebne są zarówno regiony, jak i państwa. Właściwe spełnianie wyznaczonych im zadań, przy wspar- 16 Budżet UE na 2009 rok, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2009, s Ibidem, s Ibidem, s

67 ciu konsekwentnie realizowanej polityki regionalnej może skutkować trwałym i zrównoważonym rozwojem krajów Unii Europejskiej. Tendencje integracyjne będą silniejsze od dezintegracji. Umożliwią one w przyszłości realizację trwałego i zrównoważonego rozwoju w krajach członkowskich Unii Europejskiej. Jak wskazuje funkcjonująca polityka spójności, znacznie łatwiej ten cel osiągnąć wspólnie niż indywidualnie przez kraje pozostające poza Wspólnotą. Literatura Budżet UE na 2009 rok, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg Europeistyka w zarysie, red. A.Z. Nowak, D. Milczarek, PWE, Warszawa Fiedor B., Wzrost zrównoważony w ekonomii głównego nurtu i w ujęciu ekonomii środowiska, w: Zrównoważony rozwój w teorii i praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. AE, Wrocław Gierczycka J., Ekonomiczne i społeczne problemy realizacji zrównoważonego rozwoju, w: Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju, Materiały VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej, Wyd. WSE, Białystok Hübner D., Praca na rzecz regionów. Polityka regionalna UE na lata , Dyrekcja Generalna do spraw Polityki Regionalnej, Bruksela, styczeń Kośmicki E., Koncepcja zrównoważonego rozwoju a idea stanu stacjonarnego gospodarki, w: Zrównoważony rozwój w teorii i praktyce, red. A. Graczyk, Wyd. AE, Wrocław Our Common Future, World Commission on Environment and Development, Oxford University Press, Oxford Paczulski R., Prawo ochrony środowiska Unii Europejskiej w zarysie, TNOiK, Toruń Równy K., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w prawie wspólnotowym i w polskiej rzeczywistości, Przegląd Prawa Europejskiego 2000, nr 2/8. Van Calster G., Berwin S.J., Deketelaere K., The Intergovernmental Conference and Greening the EU Treaty, European Environmental Law Review, Amsterdam

68 HENRYK SASINOWSKI prof. dr hab. Henryk Sasinowski Politechnika Białostocka 1 6 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W POLITYCE PAŃSTWA Abstract SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN STATE POLICY The author emphasizes the importance of the idea of balanced development in state policy, which is treated by science as the foundation of environmental protection policy and consequently as the alternative for technocratic development. The article discusses both legal and political aspects of balanced development and invokes the document from the Polish Constitution entitled Ecological State Policy and environmental protection policy as a whole. The central idea of the article is from environmental protection policy and efficient environmental management to the sustainable development. WSTĘP Na przełomie XX i XXI wieku ludność stanęła przed realną groźbą globalnej katastrofy ekologicznej, w głównej mierze przez spowodowanej irracjonalną działalność człowieka. Chęć szybkiego wzbogacenia się, dążenie do wygodnego życia oraz preferowanie cywilizacji konsumpcyjnej przesłoniły racjonalne spojrzenie na rzeczywisty stan środowiska. W takim postępowaniu tkwi brak wyobraźni i odpowiedzialności oraz wrażliwości na skutki potencjalnej katastrofy. Szansą na zahamowanie groźnych dla Ziemi tendencji, a następnie złagodzenie już zaistniałych skutków, jest propagowanie i wdrażanie koncepcji zrównoważonego rozwoju. Proces ten bez wątpienia powinien być powiązany z transformacją ustrojową zachodzącą Polsce od 1989 roku. Szansą w tym kontekście jest dokonujące się w ramach transformacji upodmiotowienie społeczności lokalnych i regionalnych. Niezbędne jest jednak stworzenie narodowej strategii rozwoju regionalnego, w której zasady zrównoważonego rozwoju byłyby traktowane priorytetowo tak, jak to ma miejsce w polityce regionalnej Unii Europejskiej. 68

69 ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ORAZ W USTAWIE O PLANOWANIU I ZAGOSPODAROWANIU PRZESTRZENNYM Istnieje wiele definicji zrównoważonego rozwoju. Na forum międzynarodowym uznaje się, że rozwój zrównoważony oznacza w praktyce: 1 spełnianie celów społecznych i humanistycznych, do których należy: likwidacja głodu, chorób, nędzy, analfabetyzmu, edukacja, zaspokojenie potrzeb intelektualnych, ochrona zdrowia i życia ludzkiego, położenie kresu wojnom; osiągnięcie celów ekologicznych: powstrzymanie degradacji środowiska Ziemi, wyeliminowanie zagrożeń, zapewnienie przetrwania gatunków, zwiększenie bogactwa przyrody Ziemi; realizację celów ekonomicznych: zaspokojenie potrzeb materialnych ludności, zróżnicowanie tempa wzrostu dochodu narodowego na osobę w różnych regionach, transfer kapitałów i nagromadzonych bogactw, dostosowanie technik i technologii produkcji do wymogów środowiska przyrodniczego, zaprzestanie produkcji dla celów wojennych. W polskim prawodawstwie pojęcie zrównoważonego rozwoju zostało użyte w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku, co świadczy o randze tej idei. I tak art. 5 Konstytucji RP stanowi: Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Natomiast art. 74 Konstytucji RP stanowi: wadze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom; ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych; władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska. Konstytucja ujmuje więc zrównoważony rozwój w kontekście spełniania celów ekologicznych. Przy tym należy zauważyć, iż wprowadzenie problematyki ochrony środowiska przyrodniczego do ustawy zasadniczej było inspiracją do zrewidowania dotychczasowej filozofii i praktyki gospodarowania zasobami przyrody. Dostrzegalne jest to między innymi w rozwiązaniach prawnych z zakresu planowania przestrzennego. W nawiązaniu do Konstytucji RP z 1997 roku, Sejm przyjął Ustawę o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 roku. Ustawa ta określa (rozdz. 1, art. 1): zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organa administracji rządowej; zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy, przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań. 1 D. Pearce et al., Sustainable Development Economics and the Environment in the Third World, Edward Elgar Publishers, England

70 Zasada zrównoważonego rozwoju powinna być respektowana na wszystkich poziomach planowania przestrzennego. Ustawa przypisuje szczególną rangę koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, która ma określać między innymi: uwarunkowania, cele i priorytetowe kierunki zrównoważonego rozwoju oraz działania niezbędne do jego osiągnięcia, a w szczególności: podstawowe elementy krajowej sieci osadniczej, z wyodrębnieniem obszarów metropolitalnych; wymagania w zakresie ochrony środowiska i zabytków, z uwzględnieniem obszarów podlegających ochronie; rozmieszczenie infrastruktury społecznej o znaczeniu międzynarodowym i krajowym; rozmieszczenie infrastruktury technicznej i transportowej, strategicznych zasobów wodnych i obiektów gospodarki wodnej o znaczeniu międzynarodowym i krajowym; obszary problemowe o znaczeniu krajowym, w tym obszary zagrożeń wymagające szczegółowych studiów i planów. Dalszy wzrost roli koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, jako czynnika rozwoju zrównoważonego na poziomie regionalnym, przewidują planowane nowe rozwiązania prawne. W czerwcu 2008 roku został opublikowany projekt nowej Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. W dokumencie tym zobowiązuje się ministra właściwego do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej do koordynacji zgodności planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego obszarów morskich z koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju oraz do opracowywania okresowych raportów o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju. W projekcie proponuje się nałożenie na Prezesa Rady Ministrów obowiązku przedstawiania do wiadomości Sejmowi RP koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju oraz okresowych raportów o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju. ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W DOKUMENTACH PROGRAMOWYCH POLITYKI EKOLOGICZNEJ Założenia polityki ekologicznej Terminem polityka ekologiczna określa się świadomą i celową działalność państwa, która polega na racjonalnym kształtowaniu środowiska przyrodniczego poprzez jego właściwe użytkowanie i ochronę, na podstawie praw przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych. 2 Na świecie termin polityka ekologiczna po raz pierwszy został użyty w 1972 roku w Deklaracji Sztokholmskiej ONZ. W dokumencie tym zapisano, że władze lokalne i państwowe ponoszą odpowiedzialność za właściwą politykę ekologiczną w zasięgu ich jurysdykcji. W Polsce termin ten przyjął się i upowszechnił początkowo w środkach masowego przekazu, a w 1991 roku został użyty w oficjal- 2 B. Poskrobko, Teoretyczne problemy polityki ekologicznej, w: K. Górka i in., Ochrona środowiska, PWE, Warszawa

71 nych dokumentach państwowych, przede wszystkim w uchwale Polityka ekologiczna państwa. Podstawą prowadzenia polityki ekologicznej Unii Europejskiej, a więc również Polski, są traktaty założycielskie Unii Europejskiej. Już w Traktacie z Maastricht stwierdza się, że zadaniem Unii jest popieranie harmonijnego i zrównoważonego rozwoju oraz nieinflacyjnego wzrostu gospodarczego, z poszanowaniem praw środowiska przyrodniczego. Podmiotem polityki ekologicznej jest państwo. Prowadzą ją centralne organa władzy państwowej i administracji rządowej, a na szczeblu regionalnym i lokalnym terenowe organa administracji rządowej oraz organa samorządu lokalnego. Natomiast przedmiotem polityki ekologicznej jest środowisko przyrodnicze oceniane z punktu widzenia potrzeb biologicznych, społecznych i gospodarczych człowieka. W polu dociekań naukowych znajdują się zasady, cele i narzędzia polityki ekologicznej, zorientowane na jej związek przede wszystkim z polityką społeczną. Za cel nadrzędny polityki ekologicznej w dokumencie Polityka ekologiczna państwa uznano promocję zdrowia, to jest osiąganie takiego stanu środowiska, który zapewni zdrowy rozwój młodego pokolenia i zminimalizuje występowanie chorób uwarunkowanych złym stanem środowiska przyrodniczego. Za cel główny przyjęto praktyczne wdrażanie zrównoważonego rozwoju. 3 W Światowej Strategii Ochrony Przyrody (będącej szczególnie ważnym międzynarodowym uwarunkowaniem krajowej polityki ekologicznej) do podstawowych funkcji polityki ekologicznej zaliczono: określanie celów i warunków procesów ochronnych; przewidywanie przeszkód utrudniających spełnienie tych warunków; wskazanie najkorzystniejszych sposobów osiągnięcia wytyczonych celów. Dzięki realizacji celów polityki ochrony środowiska w dekadzie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, dokonano istotnego obniżenia wielkości odprowadzanych zanieczyszczeń. Przyczyniło się to do poprawy warunków życia mieszkańców Polski. Pomimo pozytywnego trendu, nie udało się jednak rozwiązać części problemów ekologicznych, a szybki rozwój społeczny i gospodarczy spowodował, że ujawniły się nowe wyzwania, którym polityka ekologiczna państwa musi sprostać. Zdaniem Autora, zwłaszcza poziom świadomości ekologicznej społeczeństwa nadal jest niski, co utrudnia realizację wymagań i skuteczną egzekucję przepisów prawnych o ochronie środowiska, ogranicza akceptację inicjatyw o charakterze ochronnym i powoduje, że zachowania konsumenckie przyczyniają się do degradacji środowiska. Dlatego podstawą efektywnego wdrażania działań powinna być intensyfikacja edukacji ekologicznej. Jednym z ważniejszych priorytetów polityki ekologicznej powinno być też wzmacnianie potencjału pozarządowych organizacji ekologicznych, które szczególnie mocno są zaangażowane w realizację idei zrównoważonego rozwoju. Należy podkreślić, że w ostatnich latach dokonano wielu zmian prawnych i organizacyjnych, które ułatwiają współpracę instytucji publicznych z organizacjami pozarządowymi. Sukcesy, jakie Polska odniosła we wdrażaniu celów ekologicznych po 1990 roku, nie byłyby możliwe bez tworzenia efektywnego systemu finansowania inwestycji w sferze ochrony środowiska. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych na inwestycje 3 B. Poskrobko, Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa

72 ochrony środowiska i gospodarki wodnej przeznaczono około 1,6% PKB. Na początku XXI wieku doszło jednak do istotnego spadku tych nakładów. Sytuacji nie poprawiła także absorpcja środków pomocowych UE, zwłaszcza, że poziom wykorzystania pomocy był niski. Całkowita wartość płatności z Funduszu Spójności na inwestycje ochrony środowiska w latach wyniosła jedynie 13,8% przyznanej pomocy. 4 Zwiększenie efektywności wykorzystania środków pomocowych Wspólnoty Europejskiej, mobilizacja funduszy krajowych na działania proekologiczne oraz stworzenie nowych instrumentów wspierających realizację zadań wynikających z polityki ekologicznej, jest jednym z priorytetów polityki. Konieczne będzie także doskonalenie instrumentów rynkowych uwzględniających koszty zewnętrzne tak, aby promowane były postawy przyjazne dla środowiska. Powyższe założenia były ideową podstawą uchwalenia dokumentu pod nazwą Druga polityka ekologiczna państwa oraz innych działań państwa. W 2004 roku Polska ratyfikowała Europejską konwencję krajobrazową, a w 2006 roku Ramową konwencję o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat. Realizując wymogi Konwencji o różnorodności biologicznej, Rada Ministrów przyjęła Krajową strategię ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań, jako dokument wyznaczający cele i kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Natomiast w 2006 roku Rada Ministrów przedłożyła Sejmowi RP projekt Polityki ekologicznej państwa na lata z perspektywą do roku 2014, jednakże ze względu na skrócenie kadencji, parlament nie zdążył jej uchwalić w 2007 roku. W 2008 roku rząd skierował do Sejmu RP nowy projekt dokumentu Polityka ekologiczna państwa w latach , z perspektywą do roku Na kluczowe problemy tego dokumentu składają się: zasady ochrony środowiska w strategiach sektorowych: głównym celem strategicznym jest doprowadzenie do takiej sytuacji, w której projekty dokumentów strategicznych wszystkich sektorów gospodarki będą poddawane procedurze oceny oddziaływania na środowisko, a wyniki tej oceny będą uwzględniane w końcowej wersji dokumentów; aktywizacja rynku na rzecz ochrony środowiska: głównym celem rynkowym jest uruchomienie takich mechanizmów, które prowadziłyby do rozwoju proekologicznej produkcji towarów oraz do świadomych postaw konsumenckich, zgodnych z zasadą zrównoważonego rozwoju; aspekty zarządzania środowiskowego: celem i podstawowym problemem zarządzania środowiskowego w kraju jest określenie warunków przystąpienia do systemu EMAS, rozpowszechnianie wiedzy w społeczeństwie o tym systemie w imię ochrony zasobów, ale też generowania korzyści ekonomicznych już na etapie zarządzania; rola społeczeństwa w działaniach na rzecz ochrony środowiska: głównym celem w tym przypadku są działania na rzecz podnoszenia świadomości ekologicznej społeczeństwa, obliczonej na proekologiczne zachowania konsumenckie; 4 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Polityka ekologiczna państwa w latach , z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Środowiska, Warszawa

73 rozwój badań i postęp techniczny: głównym celem jest zwiększenie roli placówek naukowo-badawczych we wdrażaniu innowacyjności w przemyśle na rzecz produkcji przyjaznej dla środowiska; odpowiedzialność za szkody w środowisku: celem jest stworzenie, w ramach polityki ekologicznej, sprawnego systemu prewencyjnego, mającego na celu zapobieganie szkodom w środowisku. Cele i zadania polityki ekologicznej państwa w latach to: wzmacnianie systemu zarządzania ochroną środowiska: aby zarządzanie ochroną środowiska w Polsce było efektywne, musi być przede wszystkim kompatybilne z przepisami Unii Europejskiej, umocowane w systemie edukacji ekologicznej, w systemie planowania przestrzennego, wspierane przez badania naukowe i środki finansowe niezbędne na realizację celów polityki ekologicznej; ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody: priorytetowe działania obejmują wzmacnianie krajowego systemu obszarów chronionych w ramach Natura 2000, rekultywację zniszczonych ekosystemów oraz regenerację zagrożonych gatunków, kontynuację prac na rzecz wzrostu lesistości kraju do 30%, poszukiwanie substytutów zasobów nieodnawialnych; zrównoważone wykorzystanie materiałów, wody i energii: w ramach gospodarki racjonalnej niezbędne jest oszczędzanie energii finalnej, surowców, wody, stworzenie mechanizmów ułatwiających wykorzystanie rezerw energetycznych, wprowadzanie technologii energooszczędnych, zwiększenie udziału energii wytwarzanej ze źródeł odnawialnych, opracowanie planów ochrony przeciwpowodziowej; dalsza poprawa jakości środowiska i bezpieczeństwa ekologicznego dla ochrony zdrowia: realizacja tego celu wymaga zmniejszenia zanieczyszczeń odprowadzanych do wód przez modernizację już istniejących i budowę nowych oczyszczalni ścieków, ograniczenia wielkości emisji do powietrza ze źródeł przemysłowych, komunalnych i transportowych, podniesienia poziomu odzysku odpadów komunalnych, ograniczenia uciążliwości hałasu; ochrona klimatu: specyfika i rola atmosfery jako środowiska determinującego warunki klimatyczne, a tym samym życiowe zobowiązuje do spełnienia wymogów określonych w Protokole z Kioto, wykorzystania lasów jako zasobu absorbującego gazy cieplarniane i emitującego tlen, tworzenia wspólnej polityki klimatycznej na okres po 2012 roku. Wytyczone cele i zadania polityki ekologicznej, chociaż słuszne, będą trudne do realizacji zwłaszcza wobec pogłębiającego się kryzysu gospodarczego i w dalszym ciągu niskiego poziomu wykorzystania środków unijnych. Zdaniem Autora, w perspektywie średniookresowej konieczne jest przywrócenie właściwej roli planowania przestrzennego na obszarze całego kraju. Szczególnie dotyczy to miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które powinny być podstawą lokalizacji nowych inwestycji z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju. Wiele kontrowersji i napięć społecznych budzi wspieranie systemu obszarów chronionych w ramach programu Natura 2000 ze względu na sprzeczność interesów ekologicznych, gospodarczych i społecznych; przykładem jest sprzeczność między ekologicznym celem ochrony doliny Rospudy i społecznym celem budowy obwodnicy Augustowa zmierzającym do obniżenia uciążliwości transportu dla miasta 73

74 i jego mieszkańców. Uwzględnienie wariantowości rozwiązań na etapie projektowania jest konieczne, gdyż zwiększa pole manewru i nie hamuje inwestycji. Świadczy to o kluczowej roli planowania przestrzennego w realizacji zrównoważonego rozwoju. ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W PRAKTYCE POLITYKI EKOLOGICZNEJ Rada Europy w 2001 roku przyjęła Strategię zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej jako kompleksowy program rozwojowy. W 2006 roku została ona odnowiona i rozbudowana jako uzupełnienie Strategii Lizbońskiej (Strategia Goeteborska). Zapisano w niej między innymi następujące cele: powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej; utworzenie europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 ; doprowadzenie wód powierzchniowych do dobrego stanu; wycofanie się z dotacji antyekologicznych; tworzenie krajowych strategii zrównoważonego rozwoju. Kwestie ochrony środowiska i priorytetów UE, dotyczących między innymi zmian klimatu, ograniczenia zagrożeń chemicznych oraz poprawy efektywności energetycznej, mają stanowić integralny element planów rozwoju Unii Europejskiej zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Polska w pełni akceptuje te cele i priorytety, postrzegając w nich szansę dla przyspieszenia własnego rozwoju. Znalazło to odzwierciedlenie w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia oraz w Strategii Rozwoju Kraju na lata , określających ramy i podstawy dla przygotowania programów operacyjnych. Zakładanym efektem strategii proponowanej w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia jest znaczące podniesienie jakości życia mieszkańców Polski i osiągnięcie spójności gospodarczej z innymi krajami UE, przy zachowaniu dotychczasowych walorów przyrodniczych i wysokiego poziomu różnorodności biologicznej kraju. Instrumenty realizacji takiej strategii mają charakter zarówno instytucjonalno-systemowy, jak i finansowy. Toteż realizacja celów zapisanych w wymienionych dokumentach strategicznych stanowi dla Polski ogromne wyzwanie. W Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia na lata wskazano, że cele polityki spójności, uszczegółowione w tym dokumencie oraz w Strategii Rozwoju Kraju na lata muszą być osiągnięte w aspekcie poszanowania wymogów ochrony środowiska i zasady zrównoważonego rozwoju, realizując tym samym obowiązek określony w art. 5 Konstytucji RP. Tym samym zasada trwałego i zrównoważonego rozwoju ma stanowić podstawowy wyznacznik i kryterium oceny sposobów osiągania celów Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia. Wymogi ochrony środowiska stają się integralną częścią polityk i programów sektorowych, służąc praktycznej realizacji zasady zrównoważonego rozwoju. Same Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia stanowią instrument postulowanego w strategii goeteborskiej integrowania wymogów ochrony środowiska do sektorowych i regionalnych programów operacyjnych oraz wypracowania konsensusu pomiędzy wzrostem gospodarczym, efektywnością ekonomiczną, zasadą zrównoważonego rozwoju, przy równoczesnym zachowaniu walorów środowiska przyrodniczego. 6 6 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa

75 Prawa zrównoważonego rozwoju Realizacja zasad zrównoważonego rozwoju opiera się na przestrzeganiu trzech praw. Są to: prawo celu, prawo skali i jakości oraz prawo regionu. 7 Prawo celu. Każdy kraj ma odmienne uwarunkowania przyrodnicze, które w zasadniczym stopniu powinny wyznaczać kierunek rozwoju gospodarki. Działalność człowieka, według prawa celu, nie powinna doprowadzać do niszczenia i degradacji środowiska, a do rozumnego korzystania z zasobów przyrody. Prawo celu oznacza więc, że o słuszności podejmowanych decyzji gospodarczych nie mogą decydować tylko kryteria ekonomiczne. Niezbędne jest priorytetowe traktowanie kryteriów ekologicznych. Prawo skali i jakości. W procesach korzystania ze środowiska coraz częściej przekracza się granice ilościowe (eksploatacja zasobów) i jakościowe (przekroczenie dopuszczalnych skażeń środowiska). Okazało się, że istnieją liczne bariery przyrodnicze, a ich przekraczanie prowadzi do katastrof ekologicznych. Podmiotowe zagadnienia związane z prawem skali i jakości dotyczą: sposobu stosowania nawozów mineralnych i środków ochrony roślin, systemu osadniczego, ze wskazaniem na aglomeracje miejskie. Prawo regionu. Traktuje ono o potrzebie rozwoju każdego regionu zależnie od warunków przyrodniczych i woli jego mieszkańców. Oznacza ono prawo wyboru własnych scenariuszy rozwojowych. Zasady zrównoważonego rozwoju Do podstawowych zasad zrównoważonego rozwoju należą: 8 zasada główna zrównoważonego rozwoju ochrona środowiska nie może być traktowana jako pozostający w konflikcie z interesami gospodarki element gospodarowania; zasada uwzględniania wymogów środowiska w działalności planistycznej planowanie przestrzenne w większym stopniu musi uwzględniać problemy gospodarowania zasobami środowiska; zasada praworządności czyli nieprzekraczania ustalonej prawnie lub administracyjnie skali ingerencji w środowisko; zasada odpowiedzialności sprawcy zanieczyszczający płaci oznacza przyjęcie przez zanieczyszczającego środowisko pełnej odpowiedzialności materialnej za skutki degradacji środowiska; zasada likwidacji zanieczyszczeń u źródła recykling; zasada ekonomizacji dotyczy wykorzystania podstawowego mechanizmu rynkowego z zachowaniem niezbędnego interwencjonizmu; podstawowe cele ekologiczne należy realizować minimalnym kosztem społecznym; 7 S. Kozłowski, Uwarunkowania przyrodnicze planowania przestrzennego, Biuletyn KPZR 1989, z S. Kozłowski, W drodze do ekorozwoju, PWN, Warszawa

76 zasada regionalizmu prawo regionu do własnej polityki społeczno-gospodarczej (na przykład cenowej, a tym samym ekologicznej); dla każdego regionu trzeba opracować scenariusz rozwoju akceptowany przez samorząd terytorialny; zasada uspołecznienia instytucjonalne i prawne warunki udziału obywateli, grup społecznych, organizacji w całym procesie ochrony i kształtowania środowiska celem budowania nowej etyki zachowań wobec środowiska; zasada wspólnego rozwiązywania problemów ochrony środowiska oznacza konieczność ścisłej współpracy międzynarodowej, na przykład poprzez przestrzeganie konwencji dotyczących ochrony środowiska. Termin zrównoważony rozwój zawiera w sobie postulat harmonijności w myśl przysłowia: jeśli w domu jest akordeon, to w rodzinie powinna być harmonia. Prawidłowe, racjonalne gospodarowanie to takie, które pozwala na zaspokojenie naszych potrzeb ilościowych i jakościowych z uwzględnieniem skutków ubocznych i warunków życia przyszłych pokoleń. W tym względzie niezbędna i konieczna jest działalność planistyczna, praworządność, gospodarność, racjonalność, samorządność i odpowiedzialność. Jednak kluczowa wydaje się przemiana świadomościowa i edukacyjna na rzecz zrównoważonego rozwoju. To z kolei pociąga za sobą konieczność wyznaczenia ścieżki edukacyjnej, na co samorządy lokalne zwykle nie mają niezbędnych środków. Tego typu bariery muszą jednak być sukcesywnie przełamywane, gdyż chodzi o stworzenie nowej świadomości, nowego systemu myślenia, nowego światopoglądu, nowej koncepcji człowieka, nowego systemu wartości. 9 Struktura programu zrównoważonego rozwoju obejmuje następujące aspekty: w ujęciu systemowym: prawne, ekonomiczne, środowiskowe, polityczne; w ujęciu przestrzennym: plan krajowy, plan regionalny, plan miejscowy; w ujęciu sektorowym: ochronę przyrody, rolnictwo, leśnictwo, gospodarkę wodną, gospodarkę energetyczna, przemysł, urbanizację, transport. Zahamowanie groźby katastrofy ekologicznej powodowanej antropopresją wymaga rozwiązań kompleksowych i w ujęciu przestrzennym, ze wskazaniem na działania planistyczne. W systemie gospodarki samorządowej najważniejszą rolę powinien odgrywać plan miejscowy. Jednak ze względu na brak precyzyjnego zapisu w Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz wobec ograniczeń 9 H. Skolimowski, Nadzieja matką mądrych, Sangha, Warszawa

77 finansowych i kadrowych, w 2005 roku tylko około 20% powierzchni kraju było pokryte aktualnymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego. 10 Większość decyzji zarządczych podejmuje się poza planem przestrzennego zagospodarowania, co prowadzi do konfliktów i degradacji przestrzeni. W ujęciu sektorowym, program zrównoważonego rozwoju przestrzeni powinien dotyczyć z jednej strony gospodarki energetycznej, przemysłu, urbanizacji, transportu, a z drugiej strony obowiązku ochrony przyrody. Proekologiczna koncepcja rozwoju i racjonalnego zagospodarowania obszaru Zielone Płuca Polski, jest typowym przykładem poszukiwania harmonijności sektorowej na bazie sprzyjających uwarunkowań środowiskowych. Cele regionalnej polityki zrównoważonego rozwoju Głównym celem ekopolityki jest doprowadzenie środowiska do takiego stanu, który zapewnia trwałość jego użytkowania przez obecne i następne pokolenia. Urzeczywistnienie idei zrównoważonego rozwoju może się dokonać poprzez następujące działania gospodarcze i środowiskowe: 11 integralne wkomponowanie celów ekologicznych w system celów społecznych i gospodarczych; restrukturyzacja gospodarki narodowej, a szczególnie przemysłu, oraz wdrażanie technologii małoodpadowych i bezodpadowych; opracowanie regionalnych koncepcji ekorozwoju uwzględniających warunki środowiskowe poszczególnych regionów; wyeliminowanie z produkcji rolnej i przetwórstwa spożywczego technik i środków degradujących jakość żywności; dokonanie radykalnych zmian w polityce urbanizacyjnej; uzależnienie rozwoju motoryzacji od zmniejszenia emisji spalin przez pojazdy; zmniejszenie materiałochłonności i energochłonności produkcji; opracowanie nowego modelu gospodarki leśnej. Realizacja pożądanych i uzasadnionych działań gospodarczych, w imię preferowanej idei zrównoważonego rozwoju, nie jest łatwa, ale konieczna. Może to powodować konflikty z polityką regionalną. Każdy region ma cechy specyficzne dla siebie oraz cele związane z konkretną sytuacją społeczną. Aby przeciwdziałać konfliktom, należy zachować odpowiednie proporcje między rozwojem przestrzeni produkcji, konsumpcji, wymiany i przestrzeni symbolicznych. Takie założenie, z uwzględnieniem dialogu społecznego, wzmacnia poczucie więzi mieszkańców z miejscem zamieszkania i stanowi czynnik stymulujący postawy kreatywne. Zrównoważony rozwój wyraża się więc w postaci strategii przekształceń ekonomicznych, społecznych, technologicznych oraz powiązanej w sensie całościowym i systemowym z ochroną przyrody, krajobrazu oraz z racjonalnym gospodarowaniem środowiskiem przyrodniczym. Strategia ta obejmuje: 10 Raport o stanie i uwarunkowaniach prac planistycznych w gminach na koniec 2005 roku, IGiPZ, PAN, Warszawa H. Sasinowski, Ekologiczne uwarunkowania polityki regionalnej, w: Ekorozwój w polityce regionalnej, t. II, red. H. Sasinowski, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok

78 maksymalnie długie wykorzystywanie odnawialnych zasobów naturalnych; utrzymanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów; ochronę różnorodności genetycznej oraz ogólną ochronę przyrody i krajobrazu; zachowanie i polepszenie stanu zdrowia ludzi, bezpieczeństwa pracy i dobrobytu. Zrównoważony rozwój powinien powodować przekształcenia gospodarki w taki sposób, aby efektywniej osiągać korzyści ekonomiczne i społeczne, bez niszczenia funkcjonujących ekosystemów lub wzrostu kosztów osiągania tych korzyści. Taka filozofia wymaga jednak kształtowania postaw odpowiedzialnych, zorientowanych na rozumienie praw przyrody naszej planety i świadome gospodarowanie jej zasobami. ZAKOŃCZENIE Wobec zaistniałych skutków ekologicznych i społecznych, jedynie rozsądną i konieczną alternatywą dla rozwoju technokratycznego wydaje się rozwój zrównoważony. Oznacza to, że polityka państwa w tym względzie ma do odegrania rolę wiodącą. Sztandarowym instrumentem w państwie demokratycznym jest prawo, które stanowi o porządku i priorytetach, w tym o polityce ekologicznej. Jednak istniejąca w Polsce Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku jest mocno zdezaktualizowana i nie przystaje do dzisiejszych realiów. Natomiast projekt ustawy z czerwca 2008 roku jeszcze nie jest uchwalony. Głównym celem nowej regulacji jest uproszczenie procedury planistycznej, a w konsekwencji procesu inwestycyjnego. Jednak uproszczenie procedury inwestycyjnej zagraża zaburzeniem ładu przestrzennego poprzez dużą dowolność inwestowania. Ograniczenie możliwości wpływania na kształt miejscowego planu oczywiście skraca procedurę planistyczną, ale może mieć niekorzystny i zły wpływ na kształtowanie struktury przestrzeni. Od 2004 roku polityka ekologiczna Polski jest integrowana z polityką Unii Europejskiej, co wymusza spójne i bardziej skuteczne działania. Zrównoważony rozwój jest traktowany, nie tylko przez naukę, ale również przez politykę, jako podstawa ochrony środowiska. Należy jednak wypracować takie regulacje prawne, które uwzględnią odmienny system planowania i gospodarowania przestrzenią w każdym kraju członkowskim UE. Celem zatem nie jest stworzenie jednolitego systemu, ale raczej szukanie takich rozwiązań, jakie są wypracowane w ramach współpracy transgranicznej, czyli porozumień wszystkich zainteresowanych stron. Literatura Górka K. i in., Ochrona środowiska, PWE, Warszawa Kozłowski S., Od polityki ochrony przyrody i środowiska do polityki zrównoważonego rozwoju, w: Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, red. B. Poskrobko, Białystok Kozłowski S., Uwarunkowania przyrodnicze planowania przestrzennego, Biuletyn KPZR 1989, z Kozłowski S., W drodze do ekorozwoju, PWN, Warszawa Pearce D. et al., Sustainable Development Economics and the Environment in the Third World, Edward Elgar Publishers, England Poskrobko B., Teoretyczne problemy polityki ekologicznej, w: K. Górka i in., Ochrona środowiska, PWE, Warszawa

79 Poskrobko B., Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa Sasinowski H., Ekologiczne uwarunkowania polityki regionalnej, w: Ekorozwój w polityce regionalnej, t. II, red. H. Sasinowski, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok Sasinowski H., Polityka ochrony środowiska, w: Ekonomika i zarządzanie ochroną środowiska dla inżynierów, red. R. Miłaszewski (materiał w druku). Skolimowski H., Nadzieja matką mądrych, Sangha, Warszawa Dokumenty prawne Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Polityka ekologiczna państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , Ministerstwo Środowiska, Warszawa Polityka ekologiczna państwa w latach z perspektywą do roku 2016, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Raport o stanie i uwarunkowaniach prac planistycznych w gminach na koniec 2005 roku, IGiPZ PAN, Warszawa Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (projekt z czerwca 2008 roku). Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku. 79

80

81 ROZDZIAŁ II EKOLOGICZNE PROBLEMY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W PROCESACH PRODUKCJI, KONSUMPCJI I OCHRONY ŚRODOWISKA ENVIRONMENTAL PROBLEMS RELATED WITH SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN THE PROCESSES OF PRODUCTION, CONSUMPTION AND ENVIRONMENTAL PROTECTION

82 ANNA AUGUSTYN, PIOTR PRZYBYŁOWSKI prof. dr hab. Piotr Przybyłowski, mgr inż. Anna Augustyn Akademia Morska w Gdyni 2 1 ZINTEGROWANA POLITYKA PRODUKTOWA JAKO NARZĘDZIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Abstract INTEGRATED PRODUCT POLICY AS AN INSTRUMENT OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT The policy related with development and protection of the environment in relation to products so far has been focused on the sources of pollutions related with industrial emissions and with waste economy. This is not satisfactory. What is required is an integrated approach to the entire life cycle of a product, which frequently lasts too long and is too complicated. This process comprises many areas, starting from extraction of natural resources, through design, production, assemblage, marketing, distribution, sale and usage up to its elimination in the form of waste. The process involves many entities, designers and employers in the domain of industry and marketing as well as salesmen and consumers. The concept of integrated product policy, which is described in the paper, stimulates each phase of product's life cycle, with the purpose to reduce its negative influence on the environment by means of effective usage of natural resources, better management of raw materials and wastes as well as through shaping of new pro ecological attitudes of consumers, simultaneously with maintenance of high level of economic growth. WSTĘP Idea Zintegrowanej Polityki Produktowej (ZPP) powstała z inicjatywy Komisji Europejskiej i krajów członkowskich Unii Europejskiej. Stanowi element szerszego procesu wspólnotowego, który opiera się na dążeniu, w ramach Strategii Lizbońskiej, do osiągnięcia większej spójności społecznej w Unii Europejskiej, stworzenia nowych miejsc pracy i jednocześnie wysoko wydajnej gospodarki, której rozwój nie prowadziłby do dalszej degradacji środowiska. Pozytywna synergia między wymienionymi dążeniami jest określana jako zrównoważony rozwój i, jako jedna z naczelnych wytycznych, znalazła swe odbicie w wielu dokumentach wspólnotowych. 1 1 Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej. Dokument przyjęty przez Komitet Europejskiej Rady Ministrów w dniu 25 lutego 2005 roku, Ministerstwo Środowiska, Warszawa

83 Dotychczasowa polityka związana z ekorozwojem i ochroną środowiska w zakresie produktów, skupiała się na źródłach zanieczyszczeń związanych z emisjami przemysłowymi i gospodarką odpadami. Jest to niewystarczające. Potrzebne jest zintegrowane podejście do całego cyklu życia produktu, który to proces jest często długi i skomplikowany. Obejmuje on wiele etapów, począwszy od wydobycia surowców naturalnych, poprzez projektowanie, produkcję, montaż, marketing, dystrybucję, sprzedaż i użytkowanie, aż po likwidację produktu traktowanego jako odpad. Angażuje wiele podmiotów: projektantów, pracowników przemysłu, marketingu, sprzedawców i konsumentów. 2 ZPP stymuluje każdą fazę cyklu życia produktu w celu zmniejszenia negatywnego jego wpływu na środowisko poprzez efektywne wykorzystanie zasobów naturalnych, lepsze zarządzanie surowcami i odpadami oraz kształtowanie nowych postaw proekologicznych konsumentów, z równoczesnym utrzymaniem wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego. 3 Biorąc pod uwagę mnogość produktów, a także wielość osób zaangażowanych w cały cykl życia produktu, nie może obowiązywać jedna prosta polityka działania jako rozwiązanie na wszystko. Zintegrowana Polityka Produktowa to polityka oparta na licznych działaniach wynikających z dotychczasowych doświadczeń niektórych państw członkowskich, w których zastosowano różnorodne, zarówno dobrowolne, jak i obligatoryjne instrumenty polityki ekologicznej, na przykład: bodźce ekonomiczne, dopuszczalne poziomy określonych substancji, dobrowolne umowy, etykiety ekologiczne oraz wytyczne projektowania wyrobu. KONCEPCJA ZINTEGROWANEJ POLITYKI PRODUKTOWEJ W UNII EUROPEJSKIEJ Źródła koncepcji Zintegrowanej Polityki Produktowej Na potrzebę stworzenia polityki środowiskowej skupiającej się na produkcie złożyło się wiele czynników. Do połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wysiłek techniczny, finansowy i legislacyjny, związany z tworzeniem nowego prawa ochrony środowiska był skierowany na usprawnienie procesów produkcyjnych i ograniczenie emisji. Wśród specjalistów narastała jednak świadomość, że wzrastają obciążenia środowiska wywołane konsumpcją. 4 W rezultacie tego, wpływ produktu na środowisko podczas całego swojego cyklu życia, stał się ważnym czynnikiem branym pod uwagę w kontekstach politycznych i ekonomicznych. Wymagał on ze względu na swoją złożoność stworzenia określonej polityki opartej na wielu zróżnicowanych instrumentach stosowanych w zintegrowany sposób. 5 2 Ibidem. 3 Integrated Product Policy, European Commission, [Electronic document]. Access mode: http: //ec.europa.eu/environment/ipp/, [Accessed: ]; M. Gollinger-Tarajko, Strategia wdrażania Zintegrowanej Polityki Produktowej, w: Jakość w dokonaniach współczesnej ekonomii i techniki, red. S. Doroszewicz, A. Zbierzchowska, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Integrated Product Policy. Executive Summary from the Final Report, SPRU, Ernst&Young, United Kingdom March 1998, s European Commission: DGX1. Integrated Product Policy. A study analysing national and International developments with regard to Integrated Product Policy in the environment field and providing elements for an EC policy in this area, Ernst&Young and the Science Policy Research Unit (SPRU), March

84 W opinii Rady Europy, nowa polityka środowiskowa powinna koncentrować się przede wszystkim na tych etapach cyklu życia produktu, dla których istnieją największe możliwości zmniejszenia presji na środowisko. Zarazem należy zapobiegać powstawaniu sytuacji, w których osiąga się zmniejszenie presji na środowisko w jednym wybranym etapie życia produktu kosztem innego etapu. Ponadto analiza cyklu życia produktu nie może ograniczać się tylko do środowiskowego cyklu życia produktu. Powinna ona uwzględniać również marketingowy aspekt tego procesu. Połączenie tych dwóch obszarów pozwala określić Zintegrowany Cykl Życia Produktu. 6 Podejście zintegrowane powinno prowadzić do redukcji kosztów wytwarzania, użytkowania i pozbywania się produktów oraz poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw. Zintegrowana Polityka Produktowa została opracowana w oparciu o priorytety zawarte w Piątym ( ) i Szóstym Programie Działań ( ). 7 Priorytetowe kierunki działań, wyznaczone w tych dokumentach objęły: zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi, zintegrowane zmniejszanie zanieczyszczeń i zapobieganie powstawaniu odpadów, ograniczanie zużycia energii nieodnawialnej, kompleksowe działania na rzecz poprawy środowiska na terenach miejskich, podniesienie zdrowotności społeczeństwa i bezpieczeństwa publicznego, ekologizację pięciu sektorów gospodarki: przemysłu, energetyki, transportu, rolnictwa i turystyki, przeciwdziałanie zmianom klimatu, zwiększenie świadomości ekologicznej społeczeństwa i aktywnego uczestnictwa ludności w inicjatywach proekologicznych. 8 Dążenia te wsparła Rada Europejska w Goteborgu w 2001 roku, wskazując na wymiar ekologiczny Procesu Lizbońskiego realizowanego w formie Strategii Zrównoważonego Rozwoju. 9 Ocena postępu w osiąganiu wytyczonych w tych dokumentach celów wskazuje na konieczność dysponowania wiedzą o stanie środowiska oraz o przyczynach powstających problemów środowiskowych. W Szóstym Programie wskazano na konieczność opracowania i konkretnego zdefiniowania zestawu wskaźników, które posłużą monitorowaniu zmian zaistniałych w środowisku, jak też ocenie podejmowanych działań. Ocena jakości środowiska, publikowana w formie raportów, ma również za zadanie podnoszenie poziomu świadomości polityków oraz ogółu społeczeństwa w odniesieniu do problematyki środowiskowej. 10 W oparciu o wykonane w latach studia, prace analityczne i szeroką dyskusję z udziałem wszystkich zainteresowanych stron, Komisja Europejska przyjęła Zieloną Księgę COM (2001) w zakresie Zintegrowanej Polityki Produktowej w dniu 7 lutego 2001 roku. 11 Głównym celem tego dokumentu było zainicjowanie dyskusji 6 B. Borucka, Z. Foltynowicz, Zintegrowana Polityka Produktowa, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. J. Żuchowski, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom Decyzja 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiająca Szósty Środowiskowy Program Działań, Dz.U. L 242 z M. Gollinger-Tarajko, Strategia wdrażania Zintegrowanej Polityki Produktowej..., op.cit. 9 Wnioski Prezydium Rady Europejskiej w Goteborgu, , ustępy Opracowanie mierników realizacji polityki ekologicznej państwa w oparciu o wskaźniki Unii Europejskiej. Raport Końcowy, Praca pod kierownictwem T. Borysa wykonana na zamówienie Ministerstwa Środowiska, Jelenia Góra-Warszawa Green Paper on Integrated Product Policy, Commission of the European Communities, COM (2001)68 final, Brussels,

85 na temat roli ZPP oraz instrumentów, które w celu zrealizowania tego przedsięwzięcia można przyjąć na poziomie Unii Europejskiej. 12 W ostatecznym kształcie Zielona Księga oparta jest na szerokich konsultacjach oraz badaniach i prezentuje idee umocnienia polityki środowiskowej zorientowanej na produkt oraz wspieranie rozwoju rynku zielonych wyrobów, bardziej przyjaznych środowisku. Kraje, które brały najbardziej czynny udział w powstawaniu koncepcji Zintegrowanej Polityki Produktowej i mają jednocześnie największy wpływ na jej ostateczny kształt, to: Holandia, Dania, Szwecja, Finlandia, Austria oraz Niemcy. 13 W oparciu o Zielony Dokument COM (2001)68 final, w dniu 7 czerwca 2001 roku Rada wydała zalecenia, które stały się podstawą do opracowania końcowej wersji dokumentu dotyczącego Zintegrowanej Polityki Produktowej, zatytułowanego Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego: Zintegrowana Polityka Produktowa, budowane w oparciu o Środowiskową Metodykę Cyklu Życia z dnia 18 czerwca 2003 roku, COM (2003)302 final. 14 W dokumencie COM (2003) 302 zapisano szereg powodów, dla których należało wprowadzić nowe środowiskowe podejście do produktu. Są to: rosnąca ogólna ilość i różnorodność produktów; ciągłe powstawanie nowych produktów w wyniku działań innowacyjnych; sprzedaż produktów w skali globalnej; rosnąca złożoność produktów; negatywny wpływ na środowisko w wyniku nieodpowiedniego używania i usuwania produktów; włączanie coraz większej liczby podmiotów do cyklu życia produktów. Potrzeba zintegrowanego podejścia do polityki produktowej została również wyartykułowana przez Komisję do spraw Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz OECD. W Planie Działania przyjętym przez Światowy Szczyt na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, który odbył się w Johannesburgu w 2002 roku, w pkt. 14c zaleca się opracowanie polityki produkcji i konsumpcji zmierzającej do podniesienia jakości oferowanych produktów i usług oraz jednocześnie do ograniczenia oddziaływań na środowisko i zdrowie, gdy to stosowne, na podstawie naukowo uzasadnionych metod, jak choćby analizy cyklu życia produktu. Polityka taka miałaby prowadzić do zmiany wzorców produkcji i konsumpcji społeczeństw na bardziej sprzyjające celom zrównoważonego rozwoju; programy w tym zakresie powinny mieć charakter ramowy i operować dziesięcioletnim horyzontem czasowym. 15 Koncepcja proponowana przez Komisję do spraw Zrównoważonego Rozwoju ONZ oraz OECD jest bardzo zbliżona do obecnego kształtu Zintegrowanej Polityki Produktowej Unii Europejskiej. Wszystkie powyższe czynniki wskazują na konieczność wprowadzenia wymiaru produktowego do polityki środowiskowej. Powinna ona ujmować produkty w sposób całościowy, włączając w cykl ich życia możliwie wielu uczestników i pozostawiając im 12 Zintegrowana Polityka Produktowa, op.cit. 13 Większość krajów Unii Europejskiej nie ma sprecyzowanej polityki produktowej. Jak zawsze w powstawaniu nowego kierunku rozwoju polityki ochrony środowiska można wyróżnić liderów, naśladowców oraz opieszalców, zob.: European Commission: DGXI. Integrated Product Policy. A study analysing national and international developments..., op.cit. 14 Communication from the Commission on the Council and the European Parliament: Integrated Product Policy. Building on Environmental Life Cycle Thinking, Brussels, Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej..., op.cit. 85

86 odpowiedzialność za dokonywane przez nich wybory, tym bardziej, że obecnie istnieją już metodologie umożliwiające dokonanie oceny wpływu na środowisko produktów na różnych etapach cyklu ich życia. ZPP będzie rozwijana przy uwzględnieniu innych polityk sektorowych. Istnieje już duża ilość aktów prawnych regulujących politykę konkurencji oraz handel produktami, na przykład w ramach rynku wewnętrznego UE. ZPP będzie w zasadzie uzupełniać istniejące prawo poprzez zainicjowanie, przy pomocy dobrowolnych porozumień, dalszego rozwoju takich produktów, których właściwości nie wymagają stosowania uregulowań prawnych. Przedmiot, cele i role Zintegrowanej Polityki Produktowej W świetle Komunikatu COM (2003) 302, przedmiotem Zintegrowanej Polityki Produktowej są produkty i usługi. Z uwagi jednak na większą łatwość badań oraz większe zaawansowanie analiz cyklu życia w odniesieniu do produktów, Komisja Europejska na dotychczasowym etapie prac nad ZPP, sugeruje skoncentrowanie się właśnie na produktach. Zintegrowana Polityka Produktowa ma być realizowana na poziomie krajowym i wspólnotowym. Na poziomie krajowym, zadania mają być realizowane we współdziałaniu przedsiębiorców, organizacji konsumenckich, ekologicznych oraz administracji publicznej. Na poziomie wspólnotowym, Komisja Europejska będzie realizowała zadania we współpracy z Europejską Agencją Środowiska i wymienionymi wyżej podmiotami z krajów członkowskich UE. W Decyzji 1600/2002/WE, ustanawiającej VI Program Działań na rzecz Środowiska UE, Rada i Parlament Europejski w art. 2 określiły główne cele Programu: poprawę efektywności wykorzystania zasobów oraz lepsze zarządzanie surowcami i odpadami. Dzięki temu nie zostanie przekroczona odporność środowiska na presję wynikającą z konsumpcji zasobów odnawialnych i nieodnawialnych, a także poprzez osiągnięcie bardziej zrównoważonych wzorów produkcji i konsumpcji, nastąpi rozdzielenie związku (decoupling) pomiędzy tempem wzrostu gospodarczego a wielkością wykorzystania zasobów i wytwarzania odpadów. Cele te mogą być osiągnięte poprzez promocję ZPP i uwzględnianie wymagań środowiskowych na każdym etapie cyklu życia produktu. Zintegrowana Polityka Produktowa powinna wpływać na: poprawę warunków rynkowych dla produktów przyjaznych środowisku (greener products), wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw oraz całych gałęzi przemysłowych Unii Europejskiej poprzez udział produktów przyjaznych środowisku w tworzeniu nowego rynku. ZPP będzie spełniać trzy kluczowe role w realizacji idei zrównoważonego rozwoju. Po pierwsze, będzie przyczyniać się do rozwiązywania problemów ekologicznych określonych zarówno w Strategii Zrównoważonego Rozwoju, jak i w Szóstym Środowiskowym Programie Działań. Po drugie, będzie uzupełniać istniejące polityki dotyczące produktów poprzez zapewnianie szerszych, ujmowanych w kontekście cyklu życia ram koncepcyjnych, dzięki którym będzie można rozstrzygać inne problemy ekologiczne. Po trzecie i najważniejsze, wzmocni ona spójność i koordynację 86

87 pomiędzy istniejącymi i przyszłymi instrumentami polityki produktowej odnoszącymi się do środowiska. Zasady Zintegrowanej Polityki Produktowej Zintegrowane podejście produktowe, opracowywane etapami, jest obecnie uznawane za najbardziej efektywny sposób realizowania wymiaru środowiskowego w odniesieniu do produktów. Podejście to jest oparte na pięciu podstawowych zasadach. 1. Myślenie w Kategoriach Cyklu Życia (LCA Life Cycle Assessment). Należy skupić się na tym, aby przez cykl życia produktu redukować jego negatywny wpływ na środowisko. 16 Należy szczegółowo przeanalizować każdy element tego procesu od kołyski aż po grób, czyli od projektowania, zakupów (w tym surowców i ich wydobycia, zużycia energii), wytwarzania, działań marketingowych, na dystrybucji, sprzedaży i zagospodarowaniu odpadów kończąc. Takie podejście pozwala efektywnie zarządzać różnymi politykami dotyczącymi danego produktu i przyczynia się do zredukowania wpływu produktu na środowisko oraz na ograniczenie kosztów ponoszonych przez firmy i społeczeństwa Współdziałanie z Rynkiem. Polega na ustanawianiu zachęt, aby działał on w sposób zrównoważony, poprzez wspieranie podaży i popytu produktów przyjaznych dla środowiska. 18 Takie postępowanie wypromuje te organizacje, które stawiają na innowacyjność, postępowe myślenie, ciągłe doskonalenie się oraz realizację idei zrównoważonego rozwoju Zaangażowanie uczestników. Istotne jest zaangażowanie wszystkich stron, które mają bezpośrednią lub pośrednią styczność z danym produktem (na przykład producent, konsument, rząd itp.). Tylko w ten sposób możliwe jest, aby powstał produkt przyjazny środowisku. Producent, widząc duże zainteresowanie klienta zielonym produktem, będzie dążył do tego, aby taki stworzyć. Bardzo ważnym elementem jest tutaj wsparcie rządu poprzez tworzenie odpowiednich przepisów promujących produkty przyjazne środowisku oraz szerzenie świadomości o ich wartości wśród społeczeństwa Kontynuowanie poprawy. W celu zmniejszenia niekorzystnego oddziaływania produktu na środowisko, można dokonywać częstych korekt w każdym okresie jego cyklu życia. Przedsiębiorstwa mogą ustalać własną szybkość działania i koncentrować się na najbardziej ekonomicznie efektywnych środkach. 5. Zróżnicowanie Instrumentów Polityki. Podejście ZPP wymaga wielu różnych instrumentów dobrowolnych i obowiązkowych, a także regulacji o skali lokal- 16 A. Podsiadłowska, Z. Foltynowicz, Ocena Cyklu Życia (LCA). Nowa metoda szacowania ekologicznych skutków działalności gospodarczej, Recykling 2002, nr 9, s B. Borucka, Z. Foltynowicz, Zintegrowana Polityka Produktowa..., op.cit. 18 Zintegrowana Polityka Produktowa. Budowanie..., op.cit. 19 Z. Foltynowicz, M. Urbaniak, Aspects of environmental protection in building of strategic objectives of companies in business market. Current Trends in Commodity Science, eds. R. Zieliński, D. Wieczorek, The Poznan University of Economics Publishing House, Poznań 2002, s Z. Foltynowicz, Implementation of the Sustainable Development Strategy in Poland, Proceedings of the 13 th IGWT Symposium Commodity Science in Global Quality Perspective, Maribor 2001, s

88 nej i międzynarodowej. Czynnikiem decydującym jest tu efektywność narzędzia, polegająca na przynoszeniu oczekiwanych wyników przy przestrzeganiu zasad zrównoważonego rozwoju. Instrumenty Zintegrowanej Polityki Produktowej Dążenie do ciągłej poprawy środowiska wymaga stworzenia odpowiednich zachęt dla producentów działających w oparciu o cykl życia produktu i przy uwzględnieniu czynników określanych przez rynek tak, aby nowe serie wytwarzanych przez nich produktów były bardziej przyjazne dla środowiska od poprzednich. Wymaga ona także zachęt skierowanych do konsumentów, aby kupowali takie produkty. Dla efektywnej zintegrowanej polityki produktowej konieczne jest stworzenie ram prawnych i gospodarczych, które sprzyjałyby wytwarzaniu i nabywaniu produktów przyjaznych dla środowiska, najlepiej przy minimalnej interwencji państwa. Obecnie istnieje wiele różnych narzędzi polityki, które bądź są już stosowane w odniesieniu do produktów przyjaznych dla środowiska (green products), bądź mogą być w przyszłości w takim celu wykorzystane. Zrozumiałe jest, że nie wszystkie z nich są odpowiednie dla wszystkich produktów. 21 Narzędzia te można zaliczyć do trzech grup: modyfikacje wymagań prawnych i ekonomii, promowanie myślenia w kategoriach cyklu życia (LCA) oraz komunikacja z klientem. 22 Modyfikacje wymagań prawnych i ekonomii Ciągłe doskonalenie w zakresie poprawy środowiska powinno zachęcać producentów do ukierunkowania działań związanych z produktem, aby był on możliwie najbardziej przyjazny środowisku. Również przepisy prawa i ekonomii powinny motywować do wytwarzania zielonych produktów i takie też powinny być wymagania klientów. Docelowo cena produktu powinna uwzględniać również wpływ danego produktu na środowisko. Postulaty te są możliwe do zrealizowania poprzez: a) ustanowienie cen na właściwym poziomie; normalizacja poziomu cen jest możliwa do osiągnięcia za pośrednictwem mechanizmów rynkowych, takich jak podatki, zwolnienia podatkowe, dotacje, zbywalne pozwolenia i programy depozytowo-refundacyjne. Producenci i konsumenci obciążani są realnymi kosztami swoich zachowań albo też zmieniają swoje zachowania w sposób efektywny kosztowo. 23 Sygnały cenowe stanowią zachętę do ciągłej poprawy ekologicznej produktów w ich całym cyklu życia. Szósty Program Działań Wspólnoty na rzecz Środowiska zobowiązuje do promocji stosowania instrumentów fiskalnych zorientowanych prośrodowiskowo na poziomie krajowym lub wspólnotowym. Ma to prowadzić do zmiany wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważo- 21 Zintegrowana Polityka Produktowa. Budowanie w oparciu o..., op.cit. 22 B. Borucka, Z. Foltynowicz, Zintegrowana Polityka Produktowa..., op.cit. 23 Stymulowanie technologii w kierunku zrównoważonego rozwoju: Plan Działań Unii Europejskiej w zakresie technologii środowiskowych, Komunikat Komisji Dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Bruksela , COM(2004)38 wersja ostateczna. 88

89 nego rozwoju. Państwa członkowskie powinny, w miarę możliwości, promować i zachęcać do stosowania środków fiskalnych w celu wspierania produktów przyjaznych środowisku. 24 b) dobrowolne porozumienia i standaryzacja; innym narzędziem z grupy modyfikacji wymagań prawnych i ekonomicznych może być tworzenie porozumień i międzynarodowych standardów środowiskowych. 25 Zadaniem firm jest wzajemne wymaganie przestrzegania i wdrożenia takich standardów, nawet poprzez określanie ich jako kryterium przy przetargach. 26 Standaryzacja może stymulować innowacyjność oraz rozwój Zintegrowanej Polityki Produktowej. 27 c) przestrzeganie Prawa Zamówień Publicznych; wartość zamówień publicznych stanowi około 16% Produktu Krajowego Brutto Wspólnoty. Jest to znacząca część rynku, którą władze publiczne mogą wykorzystać do wspierania produktów przyjaznych środowisku. 28 Komisja dąży do rozszerzenia zakresu przyjaznych dla środowiska zamówień publicznych (zazieleniania zamówień publicznych), a także rozpoczęła prace nad stymulowaniem rynku zakupów dużych przedsiębiorstw poprzez wywieranie nacisku na stosowanie większej przejrzystości w sprawozdawczości przedsiębiorstw dotyczącej ich zakupów. W celu ułatwienia państwom członkowskim przygotowania Krajowych Planów Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych, Komisja Europejska opracowała wytyczne Guidelines for Member States to set up Action Plans on Green Public Procurement. Zgodnie z tym dokumentem, zielone zamówienia publiczne (green public procurement) oznaczają politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria i/lub wymagania ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych) i poszukują rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ produktów/usług na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produktów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych. 29 Znowelizowane w roku 2004 unijne przepisy z zakresu zamówień publicznych położyły duży nacisk na kwestie dotyczące uwzględnienia aspektów ekologicznych w procedurach przetargowych. 30 Dyrek- 24 Wytyczne Wspólnoty w sprawie Pomocy Państwowej dla Ochrony Środowiska, Dz.U. C 37 z , s Z. Foltynowicz, Integrating Environmental Aspects into Product Development, III Międzynarodowa konferencja Ekologia Wyrobów, Materiały konferencyjne, Kraków 2003, s Green Paper on Integrated Product Policy, Commission of the European Communities, COM (2001) 68 final, Brussels, , 27 Stymulowanie technologii w kierunku zrównoważonego rozwoju: Plan Działań Unii Europejskiej w zakresie technologii środowiskowych, Komunikat Komisji Dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Bruksela, , COM(2004)38 wersja ostateczna. 28 Zintegrowana Polityka Produktowa, Krajowe Centrum Czystszej Produkcji, op.cit. 29 Krajowy Plan Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata (Projekt), Dyrektywa 2004/17/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 roku koordynująca procedury udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych oraz Dyrektywa 2004/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 roku w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i obsługi. 89

90 tywy 2004/18/WE i 2004/17/WE wyjaśniają, w jaki sposób instytucje zamawiające mogą przyczynić się do ochrony środowiska oraz promowania zrównoważonego rozwoju oraz wskazują narzędzia, które mogą służyć tym celom (należą do nich między innymi środowiskowe kryteria oceny ofert, systemy i środki zarządzania środowiskiem, ekoetykiety). 31 d) inne akty prawne; w celu rozwiązywania problemów w ochronie środowiska konieczne może okazać się przyjęcie na poziomie wspólnotowym innych aktów prawnych odnoszących się do produktów, szczególnie jeżeli nieprawidłowości rynkowe nie będą korygowane lub jeżeli brak działania na poziomie wspólnotowym może naruszyć warunki jednolitego rynku. Dobrym przykładem są tu Dyrektywa w sprawie ograniczenia substancji niebezpiecznych w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym oraz Biała Księga w sprawie strategii w zakresie chemikaliów. Promowanie myślenia w kategoriach cyklu życia (LCA) W celu zwiększenia efektywności Zintegrowanej Polityki Produktowej konieczne jest, aby myślenie w kategoriach cyklu życia stało się drugą naturą dla tych, którzy wchodzą w kontakt z produktem. Działania edukacyjne podnoszące świadomość powinny być podejmowane na możliwie niskim szczeblu, na przykład na szczeblu krajowym i regionalnym. Na poziomie wspólnotowym wymagane jest podjęcie trzech szczególnych zestawów działań, do których zalicza się: udostępnianie informacji i narzędzi interpretacyjnych dotyczących myślenia w kategoriach cyklu życia, upowszechnianie systemów zarządzania środowiskowego, wymagania wobec projektowania produktu. Udostępnianie informacji i narzędzi interpretacyjnych dotyczących myślenia w kategoriach cyklu życia Dane dotyczące cyklu życia, na których podstawie dokonuje się ocen zarówno do potrzeb projektowania, jak i etykietowania powinny być systematycznie gromadzone. Kilka państw członkowskich Unii Europejskiej oraz przedstawiciele niektórych gałęzi przemysłu stworzyli i rozwinęli bazy danych LCA cyklu życia produktów. Ocena tego procesu ma szansę w przyszłości stać się jednym z głównych elementów zarządzania środowiskowego. Jej wykorzystanie nie ogranicza się tylko do zastosowań związanych z zarządzaniem środowiskowym w przemyśle, ale stanowi również narzędzie decyzyjne potrzebne dla opracowania polityki zachowań społeczności (na przykład promowania korzystniejszego rodzaju opakowań). Wiele międzynarodowych organizacji pracuje nad rozwojem metodologii oraz budową baz danych wykorzystywanych w analizach, gdyż stan rozwoju metod oceny cyklu życia produktu jest wciąż na etapie początkowym Krajowy Plan Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych, op.cit. 32 A. Gajewski, Analiza Cyklu Życia Ogólne Zasady, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. J. Żuchowski, Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom

91 Ważną rolę w realizacji Zintegrowanej Polityki Produktowej odgrywa metoda ekobilansu, której zadaniem jest prześledzenie wpływu na środowisko możliwie wszystkich czynników, które występują w fazie przedprodukcyjnej, produkcyjnej oraz na etapie utylizacji produktu. Metoda ekobilansu jest pomocna w realizacji najlepszych dostępnych rozwiązań technicznych (BAT Best Available Technique), służy do porównywania procesów i produktów w kontekście ich wpływu na stopień zanieczyszczenia środowiska. 33 Upowszechnianie systemów zarządzania środowiskowego Narzędziem wspomagającym tworzenie Zintegrowanej Polityki Produktowej może być wdrażanie systemów środowiskowych (EMAS Eco Management and Audit Scheme) jako integrujących cykl życia produktu z procesami zachodzącymi w firmie i przyczyniającymi się do ciągłego ich doskonalenia. EMAS jest programem wspólnotowym polegającym na dobrowolnym podejmowaniu zobowiązań przez organizacje i przedsiębiorstwa w zakresie: wdrażania i utrzymywania systemów zarządzania środowiskowego zgodnie z wytycznymi normy ISO 14001, ciągłego identyfikowania aspektów środowiskowych oraz znaczącego oddziaływania firm na środowisko, opracowywania i realizacji planów pozwalających na sukcesywne ograniczanie tych oddziaływań w sposób i w zakresie większym niż wymaga tego prawo wspólnotowe lub krajowe. 34 Przegląd EMAS w 2001 roku przesunął akcent z wymiaru procesowego na wymiar produktowy, zarówno produktów, jak i usług. EMAS dotyczy wszystkich rodzajów organizacji: publicznych i prywatnych i systemy te mogą być wykorzystane do stworzenia podstaw dla wszystkich rodzajów narzędzi, począwszy od zazieleniania przetargów po uwiarygodnianie informacji dotyczących zielonych, czyli przyjaznych środowisku produktów. 35 Jednym z wymogów systemu EMAS jest okresowe publikowanie przez organizacje deklaracji (oświadczeń) środowiskowych, zawierających wiarygodne informacje o oddziaływaniu organizacji na środowisko, podejmowanych działaniach prośrodowiskowych i ich efektach. Metodyka w prowadzeniu EMAS jest niemal taka sama jak ISO Dodatkowymi działaniami są: wstępny przegląd środowiskowy, wydanie deklaracji środowiskowej (Environmental Statement) oraz weryfikacja oświadczenia środowiskowego. 36 Certyfikat EMAS nie gwarantuje szczególnych właściwości ekologicznych produktu, ale dostarcza podstaw do uwiarygodnienia informacji o takich właściwościach produktu przez weryfikatora EMAS. 33 P. Przybyłowski, O. Szulecka, Ekobilans procesu produkcji sera Gouda z wykorzystaniem metody krytycznych objętości, Towaroznawcze Problemy Jakości 2006, nr 3(8), s Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej..., op.cit. 35 Zintegrowana Polityka Produktowa. Budowanie..., op.cit. 36 M. Urbaniak, Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa

92 Wymagania wobec projektowania produktu Już na etapie projektowania można ograniczyć negatywny wpływ produktu na środowisko. Możliwe sposoby doskonalenia ekoprojektowania obejmują: doskonalenie generowania i przepływu informacji dotyczących cyklu życia, tworzenie wytycznych w zakresie ekoprojektowania, integrowanie rozwiązań środowiskowych z procesem standaryzacji przegląd podejścia przyjętego w prawodawstwie jako tak zwanego Nowego podejścia, którego przykładami są: Dyrektywa opakowaniowa, Dyrektywa dotycząca sprzętu elektrycznego i elektronicznego. 37 Komunikacja z klientem Bardzo ważnym elementem jest komunikowanie się z klientem bez względu na to, czy jest to klient prywatny, publiczny czy indywidualny. To klient decyduje bowiem, czy chce kupić zielony produkt i jak go użyje. Jeżeli konsumenci zażądają produktów bardziej przyjaznych środowisku, to rynek prawdopodobnie ich dostarczy. Jednak, aby dokonać wyboru pomiędzy różnym produktami, konsument potrzebuje informacji, która jest łatwo dostępna, zrozumiała, stosowna i wiarygodna. 38 Ważnym sposobem komunikacji z klientem jest ekoetykietowanie (etykietowanie środowiskowe). Ekoetykiety poświadczają, że dany produkt jest bardziej przyjazny środowisku niż pozostałe z danej grupy. 39 Wyróżnia się ekoznakowanie I, II i III typu. Ekoznakowanie (etykietowanie środowiskowe I typu) polega na wyróżnianiu i promowaniu pewnych produktów lub ich odmian mających mniej niekorzystny wpływ na środowisko od innych produktów w danej kategorii w całym cyklu życia. Ponieważ obecnie nie są dostępne inne podobne etykiety obejmujące cały rynek UE, Ekologiczna Etykieta UE (EU Ecolabel) jest najlepszą dostępną z perspektywy ZPP. 40 Ekoznakowanie II typu dotyczy stwierdzeń środowiskowych własnych wytwórcy lub innej zainteresowanej strony w przypadku, gdy chcą oni zadeklarować specjalne cechy produktów dotyczące na przykład biodegradacji lub recyklingu. Ekoznakowanie III typu jest związane z opracowaniem deklaracji środowiskowej, czyli skwantyfikowanej informacji o wyrobie, opartej na ocenie cyklu życia produktu przeprowadzonej zgodnie z normami z grupy ISO Stosunkowo nowym narzędziem są deklaracje środowiskowe producentów na temat wprowadzanych przez nich na rynek produktów (EPD Environmental Product Declaration). EPD stanowią podsumowanie i czytelne przedstawienie wyników analiz LCA, są środkami prezentowania w standardowy sposób informacji ilościowej o produkcie, opartej na cyklu życia (na przykład emisji CO 2 czy NO X ). Nie ocenia się w nich ekologiczności produktu, ale przedstawiona informacja ilościowa może być wykorzystana przez konsumenta i motywować go do zakupu bardziej ekologicznego produk- 37 Zintegrowana Polityka Produktowa, Krajowe Centrum Czystszej Produkcji..., op.cit. 38 Ibidem. 39 Z. Foltynowicz, Etykietowanie środowiskowe wyrobów zgodnie z normami ISO serii 14020, II Międzynarodowa Konferencja Ekologia Wyrobów, Materiały konferencyjne, Kraków 2000, s Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej..., op.cit. 92

93 tu. Deklaracje środowiskowe mogą wpływać na doskonalenie konstrukcji wyrobu zarówno pod względem technicznym, jak i jego eksploatacji ekonomicznej oraz modyfikacji technologii wytwarzania. 41 Cenny wkład w budowanie Zintegrowanej Polityki Produktowej w zakresie komunikacji z klientem mają doświadczenia zdobyte podczas wdrażania projektu pilotowego. 42 ROLE I ZADANIA UCZESTNIKÓW ZINTEGROWANEJ POLITYKI PRODUKTOWEJ Realizacja Zintegrowanej Polityki Produktowej jest zagadnieniem złożonym i wymaga współpracy wielu podmiotów, w tym przede wszystkim: instytucji UE (Komisji Europejskiej i Europejskiej Agencji Środowiska), instytucji naukowo-badawczych, administracji publicznej krajów członkowskich UE, przedsiębiorców, organizacji ekologicznych, organizacji konsumenckich. Ważnymi uczestnikami procesu wdrażania ZPP są też sami konsumenci, których świadoma postawa proekologiczna powinna wymuszać na producentach działania prowadzące do zmniejszenia oddziaływania na środowisko, zarówno na etapie produkcji wyrobu, jak i podczas jego użytkowania oraz gospodarowania odpadami. Współpraca między uczestnikami procesu ma prowadzić z jednej strony do osiągnięcia zrównoważonych wzorów produkcji i konsumpcji, a z drugiej do poprawy wyników środowiskowych przedsiębiorstw. 43 Niektóre z zadań uczestników ZPP są wspólne. Są to: zachęcanie krajowych organów standaryzacyjnych do uwzględniania zagadnień ekologicznych; podejmowanie działań edukacyjnych i szkoleniowych, podnoszących świadomość w zakresie myślenia w kategoriach cyklu życia; wspieranie rozwoju i wykorzystania europejskiej etykiety ekologicznej; wspieranie wprowadzania projektowania ekologicznego oraz analizy cyklu życia (LCA). Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa członkowskie Unii Europejskiej zobowiązano do: ustanowienia ram dla krajowych porozumień dobrowolnych; usunięcia barier w prawie krajowym w celu kształtowania zamówień publicznych w sposób przyjazny środowisku ( zazielenianie zamówień publicznych) ; zachęcania, w miarę potrzeby, do wykorzystania środków fiskalnych (na przykład podatków i zachęt ekologicznych) w celu wspierania produktów przyjaznych środowisku; likwidacji subsydiów negatywnie oddziałujących na środowisko; 41 M. Urbaniak, Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka..., op.cit. 42 Pilot Product Exercise, European Commission, [Electronic document]. Access mode: 43 Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej..., op.cit. 93

94 finansowania publicznego wspierającego zmiany technologiczne w wytwarzaniu produktów i usług bardziej przyjaznych środowisku; wspomagania wysiłków Wspólnoty w sprawie tworzenia baz danych cyklu życia; koncentrowania krajowych programów badawczych na badaniach odnoszących się do ZPP; wspierania wprowadzenia EMAS, z uwzględnieniem administracji krajowej; sporządzania publicznie dostępnych planów zazieleniania zamówień publicznych; zachęcania do prowadzenia działań informacyjnych skierowanych do władz publicznych właściwych w sprawie zamówień publicznych; wdrożenia Dyrektywy o reklamie wprowadzającej w błąd; zapewnienia włączenia ZPP do polityk innych niż ochrona środowiska; pomocy w opracowaniu wskaźników; sprawozdawania w sprawie wdrażania ZPP; wymiany informacji o wdrażaniu ZPP z innymi państwami członkowskimi; wspierania ZPP na poziomie międzynarodowym. Organizacje ekologiczne Organizacje ekologiczne zobowiązano do: wspierania wprowadzenia EMAS, z uwzględnieniem administracji krajowej; uczestnictwa w konsultacjach w sprawie publicznie dostępnych planów zazieleniania zamówień publicznych; zachęcania do prowadzenia działań informacyjnych skierowanych do władz publicznych w sprawie zamówień publicznych; promowania przyjaznych dla środowiska zakupów przedsiębiorstw; zapewnienia włączenia podejścia ZPP do polityk innych niż ochrona środowiska; uczestnictwa w opracowaniu wskaźników; sprawozdawania w sprawie wdrażania ZPP. Organizacje konsumentów Organizacje konsumentów powinny: skłaniać do nabywania produktów przyjaznych środowisku (greener products); sprawozdawać w sprawie wdrażania ZPP; prowadzić wymianę informacji o wdrażaniu ZPP z państwami członkowskimi. Konsumenci powinni: nabywać produkty przyjazne środowisku (greener products); użytkować produkty, które minimalizują oddziaływanie na środowisko; unieszkodliwiać produkty w sposób właściwy. Zintegrowana Polityka Produktowa na szczeblu przedsiębiorstwa Role i zadania Zintegrowanej Polityki Produktowej w przemyśle, w tym dla przemysłu wydobywczego, projektantów, wytwórców, dystrybutorów, detalistów oraz recyklerów, zostały określone w załączniku do Komunikatu Komisji dla Rady 94

95 i Parlamentu Europejskiego pod nazwą: Zintegrowana Polityka Produktowa. Budowanie w oparciu o Środowiskową metodykę Cyklu Życia z dnia 18 czerwca 2003 roku, pod tytułem: Działania dla przemysłu związane z wdrażaniem Zintegrowanej Polityki Produktowej. 44 Należą do nich: proponowanie porozumień ekologicznych; włączenie podejścia ZPP do programów badawczo-rozwojowych i technologicznych podejmowanych przez przedsiębiorstwa; wykorzystywanie EMAS z uwzględnieniem wymiaru produktowego; stosowanie kryteriów środowiskowych przy zakupach dokonywanych w przedsiębiorstwie; postępowanie zgodnie z zaleceniami dotyczącymi wymagań środowiskowych; edukowanie i szkolenie/informowanie klientów i dostawców w zakresie podejścia opartego na myśleniu w kategoriach cyklu życia; uczestnictwo w projektach pilotowych; sprawozdawanie w zakresie wdrażania ZPP, z uwzględnieniem sprawozdań ekologicznych przedsiębiorstwa; wymiana informacji w zakresie wdrażania ZPP z innymi przedsiębiorstwami i uczestnikami. ZINTEGROWANA POLITYKA PRODUKTOWA W POLSCE Początki rozwoju ochrony środowiska w kierunku koncepcji Zintegrowanej Polityki Produktowej w Polsce to rok 1997, gdy w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stwierdzono, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. 45 Wyzwania tego rodzaju stanęły przed Polską w chwili wstąpienia do Unii Europejskiej w 2004 roku. We Wspólnocie bowiem zrównoważony rozwój jest paradygmatem rozwojowym. 46 Między starymi państwami członkowskimi a nowymi występują znaczące różnice, które należy jak najszybciej zniwelować, by zapewnić ochronę środowiska na najwyższym poziomie w całym obszarze Wspólnoty i stworzyć jak najlepsze wzorce dla reszty świata. Jednym z kierunków rozwoju UE jest ochrona środowiska i wdrożenie związanej z nią koncepcji Zintegrowanej Polityki Produktowej. IPP (Integrated Product Policy) opiera się na dotychczasowych doświadczeniach niektórych państw członkowskich, w których wcześniej zastosowano różnorodnie zorientowane na produkt instrumenty polityki ekologicznej. Tak jak każda dziedzina wymagająca rozwoju, również ZPP potrzebuje wsparcia finansowego. Projekty dotyczące ZPP do roku 2006 były finansowane ze środków programu LIFE. 47 Obecnie środki na ten cel można pozyskać z programu LIFE+. In- 44 Zintegrowana Polityka Produktowa UE. Ocena zakresu niezbędnych działań wraz z przypisaniem odpowiedzialności..., op.cit. 45 II Polityka Ekologiczna Państwa. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 2000 roku i Sejm RP w sierpniu 2001 roku. 46 Projekt Narodowego Planu Rozwoju na lata Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 6 września 2005 roku, Warszawa Rozporządzenie (WE) nr 1655/2000 Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące Instrumentu Finansowego na rzecz Środowiska (LIFE), Dz.U. L 192 z , s

96 strument finansowy o nazwie LIFE powstał w roku 1992 w celu współfinansowania działań w dziedzinie ochrony środowiska, podejmowanych przez państwa Unii Europejskiej, kraje Europy Środkowej i Wschodniej kandydujące do UE, a także państwa trzecie leżące u wybrzeży Morza Śródziemnego i Morza Bałtyckiego. Z funduszu LIFE w latach dofinansowanie otrzymały również polskie projekty. Obecnie wszystkie środki na realizację programu LIFE zostały wyczerpane. W nowej perspektywie finansowej (lata ) przewidziany jest nowy instrument na rzecz ochrony środowiska LIFE+, będący kontynuacją LIFE. Cele nowego instrumentu LIFE+ i jego założenia pozostają bez zmian, ale inne są zasady składania i oceny wniosków, wyboru i monitorowania projektów. 48 Aby zapewnić realizację rozwoju zgodnego z Konstytucją RP i wymogami UE, tworzone są dokumenty, plany, polityki, strategie oraz akty prawne, w których można znaleźć zapisy zasad pomocnych w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz zarządzania środowiskiem na szczeblu międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym. 49 Zasady Zintegrowanej Polityki Produktowej wraz ze sposobami implementacji tej koncepcji w Polsce zostały przedstawione w następujących dokumentach: Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej z dnia 25 lutego 2005 roku, Zintegrowana Polityka Produktowa UE. Ocena zakresu niezbędnych działań wraz z przypisaniem odpowiedzialności za ich realizację w Polsce z dnia 9 sierpnia 2004 roku, Zarządzenie Nr 16 Ministra Środowiska w sprawie powołania Zespołu do spraw Zintegrowanej Polityki Produktowej z dnia 6 września 2004 roku. Do koordynowania Zintegrowanej Polityki Produktowej w Polsce Komitet Europejski Rady Ministrów zobowiązał Ministra Środowiska. Jako jego organ pomocniczy powołany został, drogą Zarządzenia Nr 16 Ministra Środowiska z dnia 6 września 2004 roku, Zespół do spraw Zintegrowanej Polityki Produktowej. 50 Poza tym organa administracji rządowej są obowiązane do współdziałania i udzielania pomocy Zespołowi w realizacji jego zadań. Obsługę organizacyjno-biurową Zespołu zapewnia Ministerstwo Środowiska. 51 Prace związane z Zintegrowaną Polityką Produktową w Polsce realizowane przez administrację rządową będą dotyczyć zlecania prac o charakterze badawczym i ekspertyzowym. Prace te, w pierwszym rzędzie powinny dotyczyć stosowania metod LCA w odniesieniu do produktów stanowiących poważną pozycję w polskim eksporcie (na przykład artykułów spożywczych, żywności) lub też wobec produktów szczególnie ważnych dla polskiej gospodarki, a oddziałujących w poważnym stopniu na środowisko w cyklu ich życia (na przykład kopalnych nośników energii). Administracja rządowa ma również do spełnienia szereg zadań o charakterze organizacyjnym i promocyjnym. Znajdują się tu działania dotyczące promowania 48 Instrument Finansowy LIFE, Ministerstwo Środowiska, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 49 M. Gollinger-Tarajko, Strategia wdrażania Zintegrowanej Polityki Produktowej, w: Jakość w dokonaniach współczesnej ekonomii i techniki, red. S. Doroszewicz, A. Zbierzchowska, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Ibidem. 51 Zarządzenie Nr 16 Ministra Środowiska w sprawie powołania Zespołu do spraw Zintegrowanej Polityki Produktowej z dnia 6 września 2004 roku. 96

97 aspektów środowiskowych przez krajowe komitety normalizacyjne, wspierania zmian technologicznych związanych z produktami przyjaznymi dla środowiska, tworzenia baz danych o produktach, wobec których przeprowadzono analizy ich cyklu życia, promowania i upowszechniania zarządzania środowiskowego, tworzenia publicznie dostępnych planów i innych dokumentów dotyczących zamówień publicznych oraz opracowania i promowania systemu ekoznakowania. Związane z nimi również są działania edukacyjno-szkoleniowe skierowane na podniesienie świadomości w zakresie upowszechniania analiz cyklu życia i ekoprojektowania. W związku z wdrażaniem w Polsce ZPP, Minister Środowiska jest odpowiedzialny za działania koordynujące i sprawozdawcze w tym zakresie. W miarę postępu prac nad Zintegrowaną Polityką Produktową, dokumenty takie, jak: Strategia Wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej oraz Program Wykonawczy do Strategii Wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej są uaktualniane i korygowane. Podkreśla się ponadto potrzebę rozwoju współpracy między sektorem publicznym, prywatnym i pozarządowym w celu realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. 52 Z analizy stanu obecnego i porównań międzynarodowych wynika, że w polskiej gospodarce dokonało się wiele pozytywnych zmian w tym zakresie. Wyraźnie obniżona została presja wywoływana przez gospodarkę na środowisko, a struktura gospodarki oraz poziom i różnorodność konsumpcji zbliżają Polskę do krajów wysokorozwiniętych. 53 Przyczyniło się to do poprawy warunków życia mieszkańców Polski. 54 Jednakże pomimo wielu inicjatyw i działań, poziom świadomości ekologicznej społeczeństwa jest niski. Niepokój budzi przejmowanie przez społeczeństwo, wraz ze wzrostem poziomu życia, tych wzorców zachowań konsumpcyjnych, które są szkodliwe zarówno dla środowiska, jak i zdrowia ludzi. 55 Utrudnia to realizację wymagań ZPP i skuteczną egzekucję obowiązujących przepisów ochrony środowiska, ogranicza akceptację dla działań o charakterze ochronnym, powoduje, że wybory konsumenckie przyczyniają się do degradacji środowiska. Dlatego podstawą efektywnego wdrażania działań Polityki Ekologicznej Państwa będzie intensyfikacja edukacji ekologicznej. 56 ZAKOŃCZENIE Zadań związanych z wdrażaniem Zintegrowanej Polityki Produktowej jest wiele i nie są one proste w realizacji. Ze względu na złożoność koncepcji, można przypuszczać, że jej implementacja będzie procesem stopniowym i długotrwałym. Pierwszym 52 M. Niedek, Partnerstwo Publiczno Prywatne a równoważenie rozwoju, Ekonomia i Środowisko. Czasopismo Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych 2006, nr 2(30), Fundacja EŚZN, Białystok Strategia zmian wzorców konsumpcji i produkcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju. Dokument Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 14 października 2003 roku, Warszawa Polityka Ekologiczna Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , op.cit. 55 Strategia zmian wzorców konsumpcji i produkcji..., op.cit. 56 Polityka Ekologiczna Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , op.cit. 97

98 ważnym etapem tego procesu było wstąpienie Polski do Unii Europejskiej, co pociągnęło za sobą konieczność wprowadzenia do polskich przedsiębiorstw wielu rozwiązań mających na celu ochronę środowiska naturalnego. 57 Obecnie ochrona środowiska należy do ważniejszych elementów strategii zarządzania wielu firm produkcyjnych. Do podstawowych celów realizacji takich strategii należą: poprawa jakości technologicznej i ekologicznej procesów wytwarzania, osiągnięcie wyższej produktywności oraz polepszenie jakości wyrobów i obniżenie kosztów ich wytwarzania. 58 Dobrze funkcjonujący system zarządzania środowiskowego pozwala minimalizować zużycie surowców energetycznych, zasobów naturalnych, skrócić okresy pomiędzy remontami, zmniejszyć liczbę awarii oraz zapewnić odpowiednie przygotowanie na wypadek ich wystąpienia. 59 Ponadto lepsze zagospodarowanie odpadów, wykorzystanie surowców oraz współpraca w rozwiązywaniu problemów (z innymi firmami, samorządami, szkołami) przynoszą wymierne korzyści finansowe. Zastosowanie nowych technologii i energooszczędnych maszyn pociąga za sobą bardzo wysokie nakłady, ale w dłuższym czasie staje się opłacalne. Kolejnym znaczącym czynnikiem proekologicznym, związanym z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, jest wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa. Kierownictwo i personel zakładów podejmują działania edukacyjne mające na celu zapobieganie zanieczyszczeniu środowiska. Podniesienie świadomości ekologicznej społeczeństwa to bardzo ważne zagadnienie, ponieważ wprowadzanie rozwiązań ekologicznych do polskich firm powinno być procesem naturalnym i oddolnym. Tylko w takim przypadku możliwa jest pełna realizacja Zintegrowanej Polityki Produktowej. Główną przeszkodą w podejmowaniu wszelkiego rodzaju działań proekologicznych jest brak środków finansowych oraz właściwej informacji czy doradztwa. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej przyczyniło się do zwiększenia dostępności środków finansowych przeznaczonych na cele proekologiczne i umożliwiło podjęcie w wielu przedsiębiorstwach szerszych działań w tym kierunku. Inwestycje ekologiczne stanowią dziś podstawową formę realizacji zadań ochrony środowiska przez przedsiębiorstwa. 60 Inwestycje zintegrowane w przemyśle, poprzez modyfikację procesów technologicznych, stają się bardziej czyste i przyjazne środowisku, prowadzą do zmniejszenia ilości wytwarzanych zanieczyszczeń, co postuluje Zintegrowana Polityka Produktowa. 61 Kolejną ważną sprawą jest komunikacja z otoczeniem w zakresie działań na rzecz ochrony środowiska. W Polsce jest ona wciąż marginalna i dotyczy to nawet firm, które uzyskały już certyfikat na zgodność z wymaganiami standardu ISO Raporty środowiskowe są raczej trudno dostępne, chociaż powinny być podawane do 57 M. Giemza, D. Pilis, Badania ankietowe świadomości ekologicznej przedsiębiorstw, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. J. Żuchowski, Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom T. Fijał, Kształtowanie jakości ekologicznej procesów wytwarzania w ramach technologii czystszej produkcji, w: Ibidem. 59 A. Matuszak-Flejszman, Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowiskowego..., op.cit. 60 A. Kasztelan, Poziom i struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w przemyśle spożywczym i tytoniowym, Ekonomia i Środowisko. Czasopismo Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych 2006, nr 2(30), op.cit. 61 Environmental expenditure statistics. Industry data collection handbook, Eurostat, European Communities,

99 publicznej wiadomości. Nawet informacje w tym zakresie na stronach internetowych przedsiębiorstw, legitymujących się międzynarodowym certyfikatem ISO 14001, są nadal niewystarczające. 62 W obecnej sytuacji należy liczyć na to, iż działania rządu zmierzające do popularyzacji zagadnień środowiskowych oraz koncepcji Zintegrowanej Polityki Produktowej przyniosą jak najszybsze efekty i przedsiębiorstwa zaczną dostarczać na rynek produkty i usługi jak najmniej obciążające środowisko w całym cyklu ich życia. Przedsiębiorstwa w dobrze pojętym swoim interesie powinny interesować się stanem rozwoju prac nad nowatorskim podejściem do spraw ochrony środowiska i wdrażać nowe rozwiązania ekologiczne w całym cyklu życia produktu. Wzmocni to ekologiczny wizerunek firmy i stanie się atutem jej konkurencyjności przy założonej coraz wyższej świadomości ekologicznej społeczeństwa. Literatura Źródła prawa: Decyzja 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiająca Szósty Środowiskowy Program Działań, Dz.U. L 242 z Dyrektywa 2004/17/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 roku koordynująca procedury udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych. Dyrektywa 2004/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 roku w sprawie koordynacji procedur udzielania zamówień publicznych na roboty budowlane, dostawy i obsługi. Green Paper on Integrated Product Policy, Commission of the European Communities, COM (2001) 68 final, Brussels, II Polityka Ekologiczna Państwa. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 2000 roku i Sejm RP w sierpniu 2001 roku. Krajowy Plan Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata , (Projekt), Polityka Ekologiczna Państwa na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata , Rada Ministrów, Warszawa, grudzień Projekt Narodowego Planu Rozwoju na lata Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 6 września 2005 roku, Warszawa Rozporządzenie (WE) nr 1655/2000 Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące Instrumentu Finansowego na rzecz Środowiska (LIFE), Dz.U. L 192, Strategia wdrażania w Polsce Zintegrowanej Polityki Produktowej. Dokument przyjęty przez Komitet Europejskiej Rady Ministrów w dniu 25 lutego 2005 roku, Ministerstwo Środowiska, Warszawa Strategia zmian wzorców konsumpcji i produkcji na sprzyjające realizacji zasad trwałego, zrównoważonego rozwoju. Dokument Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 14 października 2003 roku, Warszawa Stymulowanie technologii w kierunku zrównoważonego rozwoju: Plan Działań Unii Europejskiej w zakresie technologii środowiskowych, Komunikat Komisji Dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Bruksela , COM(2004)38 wersja ostateczna. Szósty Środowiskowy Program Działań w zakresie Ochrony Środowiska Naturalnego, Dz.U. L 242 z Wnioski Prezydium Rady Europejskiej w Goteborgu, M. Urbaniak, Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka..., op.cit. 99

100 Wytyczne Wspólnoty w sprawie Pomocy Państwowej dla Ochrony Środowiska, Dz.U. C 37 z Zarządzanie Środowiskowe. Ocena cyklu życia. Zasady i struktura, PN-EN ISO 14040:2000, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa, wrzesień Zarządzenie Nr 16 Ministra Środowiska w sprawie powołania Zespołu do spraw Zintegrowanej Polityki Produktowej z dnia 6 września 2004 roku. Zintegrowana Polityka Produktowa. Wykorzystywanie podejścia środowiskowego opartego na analizie cyklu życia produktu/budowanie w oparciu o Środowiskową metodykę Cyklu Życia (w tłumaczeniu na język polski występuje pod dwoma tytułami), Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego, Bruksela , COM (2003)302 wersja ostateczna. Zintegrowana Polityka Produktów a Unia Europejska. Ocena zakresu niezbędnych działań wraz z przypisaniem odpowiedzialności za ich realizacją w Polsce, Literatura zwarta: Borucka B., Foltynowicz Z., Zintegrowana Polityka Produktowa, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. Żuchowski J. Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom Environmental expenditur statistics. Industry data collection handbook, Eurostat, European Communities, Fijał T., Kształtowanie jakości ekologicznej procesów wytwarzania w ramach technologii czystszej produkcji, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. Żuchowski J., Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom Foltynowicz Z., Urbaniak M., Aspects of environmental protection in building of strategies objectives of companies in business market, in: Current Trends in Commodity Science, Zieliński R., Wieczorek D. (eds), The Poznan University of Economics Publishing House, Poznań Gajewski A., Analiza Cyklu Życia Ogólne Zasady, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. Żuchowski J., Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom Giemza M., Pilis D., Badania ankietowe świadomości ekologicznej przedsiębiorstw, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. Żuchowski J., Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom Gollinger-Tarajko M., Rola zintegrowanego zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń (IPPC) w kształtowaniu jakości środowiska, w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. Żuchowski J., Politechnika Radomska, PAN, Wydawnictwo Politechnika Radomska, Radom Gollinger-Tarajko M., Strategia wdrażania Zintegrowanej Polityki Produktowej, w: Jakość w dokonaniach współczesnej ekonomii i techniki, red. Doroszewicz S., Zbierzchowska A., Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Matuszak-Flejszman A., Jak skutecznie wdrożyć system zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych, Poznań Podstawy zarządzania środowiskowego, red. Przybyłowski P., Akademia Morska w Gdyni, Gdynia Przybyłowski P., Szulecka O., Ekobilans procesu produkcji sera Gouda z wykorzystaniem metody krytycznych objętości, Towaroznawcze Problemy Jakości 2006, nr 3(8).. Urbaniak M., Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa Wydawnictwa ciągłe: Kasztelan A., Poziom i struktura nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w przemyśle spożywczym i tytoniowym, Ekonomia i Środowisko. Czasopismo Stowarzyszenia Ekono- 100

101 mistów Środowiska i Zasobów Naturalnych 2006, nr 2 (30), Fundacja EŚZN, Białystok Niedek M., Partnerstwo Publiczno Prywatne a równoważenie rozwoju, Ekonomia i Środowisko. Czasopismo Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych 2006, nr 2(30), Fundacja EŚZN, Białystok Podsiadłowska A., Foltynowicz Z., Ocena Cyklu Życia (LCA). Nowa metoda szacowania ekologicznych skutków działalności gospodarczej, Recykling 2002, nr 9. Inne materiały: European Comission: DGXL Integrated Product Policy. A study analysing national and international developments with regard to Integrated Product Policy in the environment field and providing elements for an EC policy in this area, Ernst & Young and the Science Policy Research Unit (SPRU), March Foltynowicz Z., Etykietowanie środowiskowe wyrobów zgodnie z normami ISO serii 14020, II Międzynarodowa konferencja Ekologia Wyrobów, Materiały konferencyjne, Kraków Foltynowicz Z., Implementation of the Sustainable Development Strategy in Poland, Proceedings of the 13 th IGWT Symposium Commodity Science in Global Quality Perspective, Moribor Foltynowicz Z., Integrating Environmental Aspects into Product Development, III Międzynarodowa konferencja Ekologia Wyrobów, Materiały konferencyjne, Kraków Integrated Product Policy, Executive Summary from the Final Report, SPRU, Ernst & Young, United Kingdom Opracowanie mierników realizacji polityki ekologicznej państwa w oparciu o wskaźniki Unii Europejskiej. Raport Końcowy, Praca pod kierownictwem T. Borysa wykonana na zamówienie Ministerstwa Środowiska, Jelenia Góra-Warszawa Zintegrowana Polityka Produktowa. Materiały dla uczestników szkoleń zorganizowanych w ramach programu Perfektlink, Zakopane, Zasoby internetowe: Instrument Finansowy LIFE, Ministerstwo Środowiska, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: Pilot Product Exercise, European Commission, [Electronic document]. Access mode: Zintegrowana Polityka Produktowa, Krajowe Centrum Czystszej Produkcji, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 101

102 JAN LEŚNIAK dr hab. Jan Leśniak, prof. UG Uniwersytet Gdański 2 2 KONCEPCJA ZRÓWNOWAŻONEJ KONSUMPCJI Abstract CONCEPT OF SUSTAINABLE CONSUMPTION One of the major decisions of the U.N. Summit Meeting in Johannesburg in 2002 is the appropriateness of creating of the pattern of sustainable production and consumption. Creating of the pattern of sustainable consumption in a given country requires the fulfillment of a number of conditions. The first condition is the development of the production of environmentally friendly products and services. It is connected with the developed system of eco labeling of products and services. Thorough knowledge and environmental awareness of the society are the important factors in understanding that sustainable production and consumption are connected with rational waste disposal. Consumption in Sweden fulfils these mentioned above conditions of the pattern of sustainable consumption. Therefore Swedish society can be named as the society of sustainable consumption. WSTĘP Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w 2002 roku stał się miejscem obrad nad najważniejszymi problemami ekologicznymi, społecznymi, zdrowotnymi i ekonomicznymi, które będą musiały zostać rozwiązane w najbliższych dekadach. Za najważniejsze czynniki niezbędne dla zrównoważonego rozwoju uznano między innymi 1 : zintensyfikowanie działań na rzecz ochrony środowiska; zapewnienie dostępu do zasobów wody słodkiej, odnawialnych źródeł energii (wiatr, słońce), opieki zdrowotnej i lekarstw dla wszystkich potrzebujących; zmniejszenie śmiertelności wśród niemowląt i dzieci; poprawę standardu życia. Szczyt w Johannesburgu można określić jako moment przełomowy w tworzeniu globalnej koalicji na rzecz praktycznej realizacji strategii zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój natomiast, to wskazana społecznie, celowa ekonomicznie 1 Materiały Ministerstwa Środowiska. Warszawa

103 i pożądana ekologicznie strategia rozwoju gospodarczego. 2 Zrównoważony rozwój powinien realizować trzy grupy celów: społeczne: zaspokojenie podstawowych potrzeb społeczeństwa, ograniczenie bezrobocia, podnoszenie jakości życia, utrzymanie różnorodności kulturowej; ekonomiczne: wzrost dochodu narodowego, zapewnienie odpowiedniej ilości dóbr i usług; ekologiczne: utrzymanie kapitału zasobów naturalnych i produktywności ekosystemów, ochrona różnorodności biologicznej, poprawa stanu środowiska naturalnego i osiągnięcie wysokiej jakości środowiska naturalnego. Cele te są ze sobą powiązane. W przyjętym na Konferencji w Johannesburgu planie realizacyjnym, zawarty jest rozdział, w którym postuluje się konieczność uformowania modelu zrównoważonej produkcji i konsumpcji. 3 C. Perrson i T. Persson 4 zaliczają celowość stworzenia modelu zrównoważonej produkcji i konsumpcji do jednego z ważnych ustaleń Światowej Konferencji w Johannesburgu. WARUNKI UKSZTAŁTOWANIA MODELU ZRÓWNOWAŻONEJ KONSUMPCJI Model zrównoważonej konsumpcji powinien zawierać cele zrównoważonego rozwoju: ekonomiczne, społeczne i ekologiczne. Zbudowanie takiego modelu 5 oznacza rozwój, produkcję, sprzedaż i spożycie proekologicznych wyrobów i usług. Jest to wiec model, który w minimalnym stopniu światowa konsumpcja negatywnie oddziałuje na społeczeństwo i środowisko naturalne 6. Stworzenie modelu zrównoważonej konsumpcji w danym kraju wymaga spełnienia szeregu warunków. Pierwszoplanowym zadaniem jest rozwój produkcji proekologicznych wyrobów i usług. Z powyższym wiąże się istnienie rozwiniętego systemu ekoznakowania produktów i usług oraz informacji ekologicznej. Wybór produktów przez konsumentów, a tym samym poziom zrównoważonej konsumpcji, uzależniony jest od szeregu czynników, między innymi od: wiedzy, potrzeb i przyzwyczajeń ludzi, wpływu reklamy i informacji, podaży i dostępności produktów oraz ich ceny. Ze zrównoważoną produkcją i konsumpcją związana jest realizacja zasady RRR (Reduction zmniejszenie ilości, Recycling przetworzenie, Reusing powtórne użycie), dotyczącej racjonalnej gospodarki odpadami. 7 Do narzędzi, które poza ekoznakowaniem można wykorzystać w proekologicznej konsumpcji, recyrkulacji i informacji należą analiza cyklu życia i ekologiczne deklaracje towarowe. Ważną rolę w rozwijaniu modelu zrównoważonej konsumpcji 2 O. Wärneryd, P.-O. Hallin, J. Hultman, Hållbar utveckling, Studentlitteratur, Lund 2002, s Hållbar produktion och konsumtion i Sverige, En översiktlig bild, Naturvårdsverket, Stockholm 2004, s C. Persson, T. Persson, Hållbar utveckling. Människa, Miljö och Samhälle, Studentlitteratur, Lund 2007, s Hållbar produktion..., op.cit., s En svensk strategi för hållbar utveckling ekonomisk, social och miljömässig, Regeringskansliet, Stockholm 2004, s M. Cras-Saar, M. Saar, Bo Praktikan. Att leva miljöriktigt och få en bättre ekonomi, Scapa Förlags AB, Nyköping 1999, s

104 odgrywają też instrumenty ekonomiczne: opłaty ekologiczne, ekopodatki, czy subwencje. Instrument ekonomiczny, którym jest ekopodatek obciążający niebezpieczne dla środowiska i człowieka produkty powoduje, iż proekologiczne wyroby mogą być relatywnie tańsze. Innym instrumentem ekonomicznym mogą być subwencje dla proekologicznych przedsięwzięć. Istotnym warunkiem funkcjonowania modelu zrównoważonej konsumpcji jest rzetelna wiedza i wysoka świadomość ekologiczna szeroko rozumianego społeczeństwa, czyli decydentów, producentów i konsumentów. Doniosłą rolę w rozwijaniu wiedzy i świadomości ekologicznej społeczeństwa odgrywa edukacja w szkołach wszystkich stopni: podstawowych, średnich i wyższych. Ważną rolę pełni także szeroka informacja w środkach masowego przekazu w radio, telewizji, prasie oraz Internecie. W programowaniu idei zrównoważonej konsumpcji ważną rolę mogą pełnić określone organizacje i instytucje. 8 REALIZACJA KONCEPCJI ZRÓWNOWAŻONEJ KONSUMPCJI W SZWECJI Realizacja w Szwecji strategii zrównoważonego rozwoju zrodziła koncepcję zrównoważonego społeczeństwa. 9 W 2002 roku rząd szwedzki sformułował Narodową Strategię Zrównoważonego Rozwoju. Określono w niej wizję zrównoważonego społeczeństwa szwedzkiego, które realizuje cele zrównoważonego rozwoju: społeczne, kulturalne, ekonomiczne i ekologiczne. Zrównoważone społeczeństwo szwedzkie charakteryzuje się szeregiem cech; 10 ogólnie można je określić jako społeczeństwo zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Należy zresztą zwrócić uwagę na fakt, iż na światowej liście najbardziej proekologicznych krajów znajdują się kraje skandynawskie, przede wszystkim właśnie Szwecja oraz Norwegia. Szwecję należy zaliczyć do krajów mających bogate doświadczenia w dziedzinie ekologicznego znakowania produktów. 11 Najstarszym (1970 rok) i nadal istniejącym ekoznakiem w Szwecji jest symbol Håll Sverige rent, obecnie Miljöpapper. W 1989 roku Związek Ochrony Przyrody w Szwecji zawarł porozumienie z wielkimi organizacjami handlowymi, takimi jak: ICA, KF i Dagab w celu ustalenia kryteriów przyznawania produktom nieżywnościowym ekologicznego znaku towarowego Bra miljöval (czyli Trafny wybór ekologiczny ). Od 1992 roku istnieje ekologiczny znak towarowy, łączący uprzedni tekst z symbolem Falken (sokół). Symbol ten oznacza, iż dany produkt spełnia kryteria ekologiczne ustalone przez Związek Ochrony Przyrody. W 1985 roku wprowadzono w Szwecji ekoznak Krav, przyznawany produktom żywnościowym pochodzącym z upraw ekologicznych. W 1989 roku kraje skandynawskie: Szwecja, Norwegia, Finlandia oraz Islandia postanowiły wprowadzić wspólny ekologiczny znak towarowy. Skandynawska Rada Ministerialna podjęła decyzję wprowadzenia zharmonizowanego, dobrowolnego 8 Hållbar produktion..., op.cit., s Por.: J. Leśniak, Koncepcja zrównoważonego społeczeństwa, w: Stan i perspektywy rozwoju zrównoważonego społeczeństwa, red. E. Broniewicz, Politechnika Białostocka, Białystok Ibidem. Zrównoważone społeczeństwo szwedzkie można określić między innymi jako społeczeństwo: postindustrialne, proekologiczne, wykształcone, społeczeństwo cyrkulacji, informacyjne, innowacyjne. 11 A. Karpesjö, Miljöprofilering, Liber Ekonomi, Malmö

105 i pozytywnego skandynawskiego ekoznakowania produktów. Harmonizacja odbywa się między krajami skandynawskimi, które przystąpiły do systemu. Dobrowolność oznacza, iż producenci i importerzy mogą starać się o uzyskanie licencji na używanie ekoznaku przez swoje produkty. Ekooznakowanie produktu oznacza, iż wyrób taki oddziałuje w mniejszym stopniu negatywnie na zdrowie człowieka i środowisko naturalne niż alternatywne produkty o takim samym przeznaczeniu. Proekologiczne produkty znakowane są symbolem graficznym Svanen 12 (stylizowany biały łabędź na zielonym tle). Symbol Svanen zawiera u góry tekst: Ekoznakowany, na dole natomiast krótki tekst wyjaśniający, dlaczego dany produkt jest mniej szkodliwy dla środowiska niż alternatywne produkty. 13 Przy przyznawaniu ekoznaku Svanen bierze się pod uwagę także jakość danego produktu. Do systemu ekoznakowania Svanen należy obecnie także Dania. W 1999 roku po raz pierwszy nadano ekoznak Svanen obiektowi sfery usługowej hotelowi, co oznaczało istotny postęp dla skandynawskiego systemu ekoznakowania. 14 Skandynawia stała się tym samym pionierem w tej dziedzinie w skali światowej. Wiarygodność ekoznaku Svanen jest w Szwecji bardzo wysoka. 15 Aktualnie w Szwecji funkcjonuje pięć podstawowych systemów ekologicznego znakowania wyrobów. W dziedzinie produktów nieżywnościowych: skandynawski Svanen, szwedzki Falken oraz ekoznak Unii Europejskiej Margerytka, natomiast w dziedzinie produktów żywnościowych: Krav 16 oraz ekoznak Unii Europejskiej Rolnictwo Ekologiczne. W procesie rozwoju systemu ekoznakowania w Szwecji, ważnym etapem było wprowadzenie w roku 1985 ekoznaku Krav. Ekoznaki przyznawane były przez Związek Plantatorów Upraw Ekologicznych produktom żywnościowym, wytwarzanym bez stosowania chemicznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych. W następnych latach system ekoznakowania Krav ulegał rozszerzeniu. 17 Objęto nim, oprócz nieprzetworzonych produktów rolnych, takich jak warzywa (pomidory, ogórki) i owoce, także przetworzone produkty, takie jak: mleko, kefir, ketchup, musztarda, kawa, herbata, musli, soki owocowe, margaryna, wafle, sucharki. Systemem tym objęto również sklepy oraz restauracje. Zarówno artykuły żywnościowe, jak i sklepy oraz restauracje, aby uzyskać ekoznak Krav, muszą spełniać określone wymogi. Jeżeli chodzi o artykuły rolne, uprawy powinny być prowadzone bez użycia nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin, a ziemia powinna być rok wcześniej uprawiana według warunków Krav. Wymogi Krav wobec hodowli wymagają, by zwierzęta były karmione paszą proekologiczną, a także powinny mieć możliwość przebywania poza pomieszczeniem (chlewem). Produkty żywnościowe przetworzone powinny zawierać składniki ekoznakowane, natomiast nie powinny zawierać takich dodatków, jak: środki konserwujące, sztuczne barwniki, sztuczne środki słodzące. 12 J. Leśniak, Koncepcja zrównoważonego społeczeństwa, op.cit. 13 C. Persson, T. Persson, Hållbar utveckling..., op.cit. 14 Sånga Säby första Svanmärkta hotellet i Norden, Miljömarkt SIS 1999, nr Hållbar produktion..., op.cit., s Information från Krav Kansli, Krav-katalogen 1992/ Om ekologisk mat, KF Konsument och Coop,

106 Wszystkie sklepy z artykułami żywnościowymi mogą uzyskać ekoznak Krav 18. Wymogiem jest, aby oferowały szeroki asortyment produktów żywnościowych opatrzonych tym symbolem. Personel sklepu musi przejść także specjalne szkolenie w zakresie ekologicznej produkcji żywności. Natomiast warunkiem uzyskania ekoznaku Krav przez restaurację jest oferowanie w menu, każdego dnia minimum dwóch potraw ze znakiem Krav. Ekoznakowane restauracje oferują swoim klientom ekoposiłki 19 (rys. 1). W Szwecji obecnie istnieją trzy instytucje przyznające ekoznak Krav 20 : Aranea Certifiering AB w Uppsali, SMAK AB w Alnarp oraz Valiguard AB w Sztokholmie. Prócz tego, w dziedzinie ekoproduktów żywnościowych funkcjonuje w Szwecji również ekoznak Unii Europejskiej Rolnictwo Ekologiczne. Ekoznak UE gwarantuje, iż 95% składu produktu jest wytwarzane ekologicznie. Dla porównania, ekoznak Krav gwarantuje, iż ponad 95% składu produktu jest wytwarzane ekologicznie; jest więc nieco bardziej rygorystyczny. Dlatego też producent, którego wyrób uzyskał ekoznak Krav ma prawo oznaczać produkt nie tylko symbolem Krav, ale także ekoznakiem UE Rolnictwo Ekologiczne. Obok ekoznaku Krav zawsze powinna znajdować się nazwa producenta lub dystrybutora. Niezależnie od dwóch wymienionych ekoznaków, w Szwecji funkcjonuje także znak Änglamark. Symbol ten nie jest rzeczywistym ekoznakiem, ale znakiem firmowym organizacji Coop 21, spełniającym jednak wymogi Krav. Podstawowe cele systemu ekoznakowania Krav są następujące: poprawa stanu środowiska naturalnego; stymulowanie rozwoju produkcji proekologicznej żywności; wysoka jakość produktów żywnościowych; ułatwianie konsumentom wyboru proekologicznych artykułów żywnościowych nieprzetworzonych i przetworzonych; stymulowanie rozwoju obiektów obrotu ekologicznymi artykułami żywnościowymi sklepów i restauracji. Głównym celem systemu ekoznakowania Krav jest więc stymulowanie rozwoju zrównoważonej konsumpcji. Wybór przez konsumentów artykułów żywnościowych oraz wybór miejsca ich zakupu ma istotne znaczenie dla wdrażania modelu zrównoważonej konsumpcji. 22 Zrównoważone zwyczaje żywieniowe, z punktu widzenia zdrowotnego, są ważnym elementem zrównoważonej konsumpcji. Podstawowym warunkiem jest wysoka podaż i dostęp do proekologicznych artykułów żywnościowych. Aby powyższe stało się realne, poszczególne sektory gospodarki: przemysł spożywczy, handel, hotele, branża restauracyjna powinny ze sobą współdziałać. Wzrastająca świadomość ekologiczna społeczeństwa szwedzkiego 23 powoduje wzrost popytu zarówno na ekoznakowane ( Svanen, Margerytka ) produkty prze- 18 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 19 P. Bohdanowicz, Turystyka a świadomość ekologiczna, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 21 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 22 En svensk strategii..., op.cit., s L. Olsen, Växa varsamt. Nya vägar till ett hållbart samhälle, Hjalmarson&Högberg, Stockholm 2002, s

107 mysłowe nieżywnościowe, jak i na ekoznakowane ( Krav ) produkty żywnościowe 24, a także na usługi obiektów z ekoznakiem Krav sklepów i restauracji. Obecnie w Szwecji znajduje się ponad cztery tysiące artykułów żywnościowych z ekoznakiem Krav. 25 Rysunek 1. Ekostół szwedzki w restauracji z ekoznakiem Krav EKOPRODUKTY mleko müsli ketchup margaryna kawa sok EKOSTÓŁ SZWEDZKI KRAV Źródło: opracowanie własne. Sprzedaż produktów żywnościowych z ekoznakiem Krav stale wzrasta, a jej wartość obecnie wynosi ca 4 mld SEK. Rośnie także zainteresowanie ekoznakowaniem w sektorze restauracji. Dotychczas ponad 350 restauracji uzyskało ekoznak Krav. Ze zrównoważoną produkcją i konsumpcją związana jest racjonalna gospodarka odpadami 26 i realizacja zasady RRR. Istotną rolę w realizacji zasady RRR w Szwecji odgrywają innowacyjne rozwiązania. 27 Do takich rozwiązań należy zaliczyć między innymi model recyrkulacji puszek aluminiowych oraz model recyrkulacji butelek plastikowych PET. Dzięki wdrożeniu wymienionych modeli, zwrotność tych produktów zwiększyła się w Szwecji wielokrotnie. 24 J. Leśniak, Społeczeństwo zrównoważonej turystyki na przykładzie Szwecji, w: Ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego, red. K. Michałowski, Wydawnictwo WSE, Białystok [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 26 En svensk strategii..., op.cit., s B. Johansson, L. Orrskog, Att bygga ett hållbart samhälle, Natur och Kultur, Stockholm 2002, s

108 Szwecja należy do krajów przodujących, jeżeli chodzi o realizację wymienionej zasady. Zwrotność opakowań i innych odpadów należy do najwyższych w skali światowej (tabela 1). Tabela 1. Zwrotność opakowań i innych materiałów w Szwecji w latach Rodzaj opakowania lub materiału Czasopisma i gazety Opony Szkło (napoje) Szkło (inne) Tektura falista Papier, tektura, karton Puszki aluminiowe Butelki PET (ponownie napełniane) Butelki PET (recyrkulowane) Samochody Produkty elektryczne i elektroniczne Wymogi dotyczące zwrotności [%] Zwrotność w poszczególnych latach [%] Źródło: Statistisk årsbok för Sverige, Wysoka wiedza i świadomość ekologiczna społeczeństwa szwedzkiego odgrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu modelu zrównoważonej konsumpcji w Szwecji. O wysokiej świadomości ekologicznej społeczeństwa Szwecji świadczą wyniki badań przeprowadzonych w okresie wśród szwedzkich konsumentów. Wykazały one, iż: 98% obywateli zna ekoznak Krav i wie, iż jest symbolem dla ekologicznej żywności 28 ; 98% respondentów zna skandynawski ekologiczny znak towarowy Svanen ; 90% wie, iż ekoznak Svanen oznacza przyjazny dla środowiska; 60% zawsze albo bardzo często kontroluje, czy kupowany produkt jest proekologiczny; 65% kupuje proekologiczne (ekoznakowane) produkty minimum raz w tygodniu; ponad 50% ankietowanych gotowych jest zapłacić 10% więcej za ekoznakowane produkty w porównaniu z równorzędnymi wyrobami bez ekoznaku. Wiedza i dostęp do właściwej informacji jest koniecznym warunkiem dla podjęcia trafnych decyzji dotyczących produkcji i konsumpcji proekologicznych wyrobów i usług. W kształtowaniu i rozwijaniu wiedzy i świadomości ekologicznej społeczeństwa istotną rolę odgrywają w Szwecji środki masowego przekazu: telewizja, radio, prasa, czy Internet. Poza tym działają w tym kraju liczne organizacje społeczne i in- 28 Om ekologisk mat..., op.cit. 108

109 stytucje propagujące model zrównoważonej konsumpcji. 29 Do takich organizacji należy zaliczyć przede wszystkim: Håll Sverige Rent i Svenska Naturskydsföreningen, które prowadzą aktywną działalność informacyjną, a także Konsumentverket, Jordbruksverket i Livsmedelverket. Zadaniem Konsumentverket jest propagowanie konsumpcji proekologicznych artykułów żywnościowych, natomiast zadaniem Jordbruksverket jest propagowanie zwiększenia produkcji proekologicznych artykułów rolnych. Livsmedelverket ustala warunki produkcji proekologicznych artykułów żywnościowych w skali regionalnej i lokalnej. PODSUMOWANIE Rozwój produkcji i konsumpcji proekologicznych wyrobów i usług oraz związany z tym rozwinięty system ekoznakowania ( Svanen, Krav, Margerytka ), racjonalna gospodarka odpadami, wysoka wiedza i świadomość ekologiczna społeczeństwa szwedzkiego wskazują, że Szwecja jest krajem zrównoważonej konsumpcji. Literatura Bohdanowicz P., Turystyka a świadomość ekologiczna, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń Cras-Saar M., Saar M., Bo Praktikan. Att leva miljöriktigt och få en bättre ekonomi, Scapa Förlags AB, Nyköping En svensk strategi för hållbar utveckling ekonomisk, social och miljömässig, Regeringskansliet, Stockholm Hållbar produktion och konsumtion i Sverige, En översiktlig bild, Naturvårdsverket, Stockholm ICC Position paper on Environmental Labelling Schemes (ELS), Information från Krav Kansli, Krav-katalogen 1992/1993. Johansson B., Orrskog L., Att bygga ett hållbart samhälle, Natur och Kultur, Stockholm Karpesjö A., Miljöprofilering, Liber Ekonomi, Malmö Leśniak J., Koncepcja zrównoważonego społeczeństwa, w: Stan i perspektywy rozwoju zrównoważonego, red. E. Broniewicz, Politechnika Białostocka, Białystok Leśniak J., Społeczeństwo zrównoważonej turystyki na przykładzie Szwecji, w: Ekologiczne aspekty zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego, red. K. Michałowski, Wydawnictwo WSE, Białystok Materiały Ministerstwa Środowiska. Warszawa Olsen L., Växa varsamt. Nya vägar till ett hållbart samhälle, Hjalmarson&Högberg, Stockholm Om ekologisk mat, KF Konsument och Coop, Persson C., Persson T., Hållbar utveckling, Människa, Miljö och Samhälle, Studentlitteratur, Lund Sånga Säby första Svanmärkta hotellet i Norden, Miljömärkt SIS, 1999, nr 4. Wärneryd O., Hallin P.-O., Hultman J., Hållbar utveckling, Studentlitteratur, Lund [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 29 Hållbar produktion..., op.cit., s

110 BOŻENA RYSZAWSKA GRZESZCZAK dr Bożena Ryszawska Grzeszczak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 2 3 ZIELONE ZAMÓWIENIA PUBLICZNE JAKO FORMA ZRÓWNOWAŻONEJ KONSUMPCJI Abstract GREEN PUBLIC PROCUREMENT AS A FORM OF ECOLOGICAL CONSUMPTION The papers shows growing role of green public procurement (GPP) in sustainable consumption in European Union. The current patterns of consumption in Europe are not sustainable and are at the root of many of the environmental problems. The main challenge of the current EU Sustainable Development Strategy is to gradually change the current unsustainable consumption and production patterns. Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w 2002 roku miał szczególne znaczenie dla problematyki zrównoważonej konsumpcji. To tam państwa rozwinięte uzgodniły dziesięcioletni program w sprawie zrównoważonej konsumpcji i produkcji (Sustainable Consumption and Production SCP). Dokumenty końcowe szczytu w Johannesburgu po raz pierwszy wyraźnie wskazują, że osiągnięcie globalnego zrównoważonego rozwoju wymaga podjęcia fundamentalnych zmian w zakresie sposobu, w jaki społeczeństwa produkują i konsumują. Wszystkie kraje powinny propagować zrównoważone wzorce konsumpcji i produkcji, przy czym kraje rozwinięte powinny przyjąć wiodącą rolę w tym względzie, gdyż to właśnie model produkcji i konsumpcji dominujący w tych krajach powoduje większość problemów środowiskowych. 1 Celem artykułu jest ukazanie roli zielonych zamówień publicznych (ZZP) w propagowaniu zrównoważonej konsumpcji w Unii Europejskiej. Zielone zamówienia publiczne tworzą popyt na produkty i usługi przyjazne środowisku, co jest istotne dla pełnej realizacji strategii zrównoważonego rozwoju w świecie i w Europie. 1 Agenda lat po Rio, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa

111 OBSZARY EKOLOGICZNEJ KONSUMPCJI Pojęcie konsumpcji ekologicznej powszechnie akceptowane w literaturze przedmiotu zostało sformułowane w ramach projektu realizowanego przez Norweskie Ministerstwo Ochrony Środowiska w 1994 roku. 2 Definicja ta stwierdza, że konsumpcja ekologiczna to wykorzystanie dóbr i usług, które zaspokajają podstawowe potrzeby człowieka i poprawiają jakość jego życia, jednocześnie minimalizując zużycie zasobów naturalnych, toksycznych materiałów oraz produkcje odpadów i zanieczyszczeń w cyklu życia, bez narażania na niebezpieczeństwo potrzeb przyszłych pokoleń. Dane statystyczne z ostatnich lat i prognozy do 2020 roku wskazują, że negatywne oddziaływanie konsumpcji rośnie i przez najbliższe 20 lat będzie utrzymywać tę tendencję, szczególnie w obszarze energii, transportu i odpadów. 3 Mimo, że zasoby ziemi są ograniczone, to wciąż człowiek eksploatuje je w zastraszającym tempie. Według ostatniego raportu World Wildlife Fund, jeśli nie zmienią się obecne wzorce konsumpcji i produkcji oraz jeśli populacja planety będzie ciągle rosła, za 50 lat zaspokojenie potrzeb ludzi będzie wymagało drugiej Ziemi. Kontynuacją dorobku szczytu w Johannesburgu w zakresie zrównoważonej produkcji i konsumpcji było spotkanie w Marrakeszu (Marrakesh Process Towards a Global Framework of Action on Sustainable Consumption and Production). Proces marakeski (The Marrakech Process) jest globalną międzynarodową platformą łączącą wszystkich zainteresowanych (stakeholders) wspólnym działaniem na rzecz promocji i wdrażania wzorców zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Wiodącą rolę w tym procesie odgrywa Organizacja Narodów Zjednoczonych, a zwłaszcza Program Środowiskowy ONZ (The United Nations Environment Program UNEP). Ważnymi podmiotami w tym procesie są rządy krajów członkowskich, organizacje pozarządowe, prywatne firmy i obywatele. 4 W procesie konsumpcji biorą udział różne podmioty: przedsiębiorstwa, firmy i banki, gospodarstwa domowe, organizacje pozarządowe i sektor publiczny. W ostatnim czasie zwraca się uwagę na szczególną rolę sektora rządowego, administracji publicznej i samorządów w propagowaniu przyjaznej środowisku konsumpcji. Podmioty tego sektora wydatkują publiczne pieniądze na zakup różnego rodzaju dóbr i usług w ramach procedur zamówień publicznych. Państwa członkowskie i Unia Europejska mają bezpośredni i całkowity wpływ na przebieg, priorytety i kryteria zamówień publicznych. Popyt na produkty i usługi proekologiczne, zgłaszany przez sektor publiczny, stymuluje rozwój rynku produktów ekologicznych, dając jednocześnie innym podmiotom na rynku inspirację do podobnych zachowań. Przedsiębiorstwa i banki już wcześniej podjęły działania zmierzające do budowy wizerunku firmy przyjaznej środowisku: od wielu lat oszczędzają energię i wodę, segregują śmieci, wykorzystują papier i urządzenia biurowe przyjazne środowisku. Ten sam proces powinien rozpocząć się w administracji publicznej. 2 Report of the Symposium on Sustainable Consumption, Norwegian Ministry of Environment, Oslo Towards Sustainable household Consumption? Trends and Policies in OECD countries, OECD, Planning for change, Guidelines for National Programmes on Sustainable Consumption and Production, Matthew Bentley, United Nations Environment Programme, 2008, p

112 Rysunek 1. Konsumpcja proekologiczna poszczególnych sektorów firmy i banki sektor publiczny (zielone zamówienia publiczne) organizacje pozarządowe gospodarstwa domowe Źródło: opracowanie własne. Odnowiona Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej Unia Europejska od wielu lat podejmuje działania na rzecz zrównoważonego rozwoju i aktywnie uczestniczy w międzynarodowych spotkaniach poświęconych środowisku. W trakcie przygotowańń do konferencji w Johannesburgu, Rada Europej- ska przyjęła pierwszą strategię UE dotyczącą trwałego rozwoju (Sustainable Deve sprzecznych z zasadami trwałego rozwoju, konieczne stało się zrewidowanie i uaktu- alnienie dotychczasowych celów. W związku z powyższym, Rada Europejska w czerwcu 2006 roku przyjęła Odnowioną Strategię Zrównoważonego Rozwoju (Renewed Susta inable Development Strategy), w której podstawowymi obszarami zainteresowania są: 5 lopment Strategy SDS). Ze względu na utrzymywanie się niekorzystnych tendencji 1. Zmiany klimatyczne i czysta energia 2. Ekologiczny transport 3. Ekologiczna konsumpcja i produkcja 4. Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi 5. Zdrowie publiczne 6. Wykluczenie społeczne, procesy demograficzne, migracje 7. Globalne ubóstwo i wyzwania ekologiczne Wszystkie przedstawione obszary są istotne dla pełnej i efektywnej realizacji strategii, jednakże ze względu na cele niniejszego opracowania, przedmiotem zainte- resowania będzie zrównoważona konsumpcja. 5 Odnowiona strategiaa Unii Europejskiej dotycząca trwałego rozwoju, Bruksela 2006; załącznik 9780/06, s. 2-5, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 112

113 Sposób, w jaki są wydobywane, produkowane, dystrybuowane, używane i unieszkodliwiane produkty wyrządza znaczące szkody środowisku naturalnemu. Globalne ocieplenie wywołane przez człowieka może spowodować nieodwracalne i katastrofalne zmiany, chyba że podjęte zostaną szybkie działania, aby ograniczyć wzrost temperatury do 2 C. Wyzwania te wymagają pilnej interwencji. Konieczne jest poszukiwanie sposobów na skuteczniejsze wykorzystanie energii i zasobów, udoskonalenie procesów produkcji, opracowanie nowych technologii i zachowanie innowacyjności we wszystkich tych działaniach. Przede wszystkim zaś należy wypracować nowe wzorce konsumpcji i przyjąć bardziej zrównoważony styl życia. 6 Rysunek 2. Powiązanie ekologicznej konsumpcji i produkcji Rynki ekologiczne Produkcja Podaż Popyt Konsumpcja Ustawodawstwo Czysta produkcja Cykl życia Certyfikaty Społeczna odpowiedzialność biznesu Edukacja konsumencka Dostawcy Producenci Sprzedawcy Przetwórcy surowców wtórnych PUSH PULL Państwo Organizacje społeczne Przemysł Gospodarstwa domowe Indywidualni konsumenci Zielone zamówienia publiczne Dobre praktyki Dostęp do informacji Ekologiczne zakupy Odpady (3R: recykling, reducing, reusing) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Planning for change. Guidelines for National Programmes on Sustainable Consumption and Production, United Nations Environment Programme, 2008, s. 78. W celu realizacji głównych priorytetów odnowionej strategii, Komisja Europejska w lipcu 2008 roku przyjęła Plan działań na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji oraz Plan działań w ramach zrównoważonej polityki przemysłowej (The Sustainable Consumption and Production Action Plan and Sustainable Industrial Policy Action Plan). 7 Projekty te będą promować czystszą produkcję i produkty lepsze pod 6 Zrównoważona konsumpcja. Konsumujmy inaczej, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 7 Environment Policy Review. Communication from the Commission to the Council and the European Parliament COM(2008)409, s. 5; Sprawozdanie okresowe z realizacji Strategii Zrównoważonego Rozwoju w 2007 roku. Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, Bruksela, , COM(2007)642, s

114 względem oddziaływania na środowisko. Ponadto mają one na celu zmianę zachowań konsumentów, podniesienie świadomości w kwestii rozwoju zrównoważonego oraz lepsze informowanie obywateli o produktach. Jak pokazano na rysunku 2, zrównoważona konsumpcja i produkcja są z sobą powiązane, gdyż obie aktywności zużywają zasoby naturalne (wodę, powietrze, glebę, rośliny, zwierzęta, paliwa, surowce). Interaktywność tych obszarów oznacza też, że producenci oddziałują na konsumentów poprzez produkt (jego jakość, trwałość, bezpieczeństwo) oraz marketing i reklamę, a konsumenci wpływają na produkcję poprzez swoje wybory rynkowe. ZRÓWNOWAŻONA KONSUMPCJA I PRODUKCJA W ODNOWIONEJ STRATEGII ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU UNII EUROPEJSKIEJ Również w Unii Europejskiej zauważa się konieczność podjęcia zintegrowanych działań w zakresie zrównoważonej konsumpcji i produkcji. Znalazło to odzwierciedlenie w unijnej polityce zrównoważonego rozwoju, której jednym z najistotniejszych, ale też najmniej dotąd wdrażanym priorytetem jest propagowanie modelu zrównoważonej konsumpcji i produkcji Oznacza to zmianę sposobu projektowania, produkowania, wykorzystywania (używania) i utylizowania towarów i usług, które konsumowane są indywidualnie i zbiorowo. W odniesieniu do zrównoważonej konsumpcji i produkcji przyjęto następujące priorytety: 1. Propagowanie zrównoważonej konsumpcji i produkcji poprzez taki rozwój społeczno-gospodarczy, który respektuje możliwości ekosystemów oraz oddzielenie wzrostu gospodarczego od poziomu korzystania ze środowiska. 2. Zwiększenie znaczenia kryteriów ekologicznych i społecznych w procesach produkcyjnych i w wyprodukowanych towarach oraz zachęcanie przedsiębiorstw i konsumentów do ich respektowania. 3. Dążenie do osiągnięcia w Unii Europejskiej do 2010 roku średniego poziomu proekologicznych zamówień publicznych (Green Public Procurement GPP) równego poziomowi osiąganemu obecnie przez przodujące w tej dziedzinie państwa członkowskie. 4. Zwiększenie udziału UE w globalnym rynku ekoinnowacji i technologii prośrodowiskowych. Nowym i interesującym obszarem działania jest propagowanie ekologicznej konsumpcji w instytucjach państwowych i całym sektorze publicznym poprzez proekologiczne zamówienia publiczne. Jest to obszar będący w zakresie kompetencji rządów krajów członkowskich i za pomocą odpowiednich regulacji prawnych może być skutecznie wdrażany, stymulując rynek produktów i usług proekologicznych w UE. Rządom krajów członkowskich trudniej jest bowiem oddziaływać na indywidualnych konsumentów, ale mogą one w tym względzie dawać przykład innym aktorom na rynku poprzez aktywne zgłaszanie popytu na produkty i usługi proekologiczne. 8 8 Odnowiona strategia UE dotycząca trwałego rozwoju, przyjęta przez Radę Europejską w dniach czerwca 2006 roku; załącznik 9780/06 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:

115 ZIELONE ZAMÓWIENIA PUBLICZNE A PROPAGOWANIE EKOLOGICZNEJ KONSUMPCJI Instytucje publiczne często są poważnymi konsumentami towarów i usług, więc ich wybory są istotne. Biorąc pod uwagę zrównoważony rozwój, przy wyborze dostawców podmioty te nie tylko kierują się zasadą ochrony środowiska, lecz dają także dobry przykład innym. Dlatego też w strategii zrównoważonego rozwoju poświęcono szczególną uwagę wdrażaniu zielonych zamówień publicznych. Obszar ten podlega decyzjom i regulacjom prawnym UE i może stać się wspólnym celem wszystkich krajów członkowskich. O ile na decyzje indywidualnych konsumentów instytucje wspólnotowe mają mniejszy wpływ, to właśnie konsumpcja sektora rządowego i samorządowego może w znacznym stopniu pobudzić rozwój rynku produktów i usług ekologicznych. Zielone zamówienia publiczne są powszechnie akceptowane z czterech powodów: 9 zwiększają świadomość ekologiczną, która w efekcie zachęca konsumentów do zakupu większej ilości przyjaznych środowisku dóbr i usług; mają bezpośredni pozytywny wpływ na środowisko; popyt na produkty ekologiczne poprawia pozycję rynku produktów i usług ekologicznych; popyt na produkty proekologiczne jest bodźcem dla rozwoju technologii prośrodowiskowych. Ogólnym celem działań w obszarze ZZP podejmowanych obecnie przez Unię Europejską jest dostarczenie wytycznych dotyczących sposobu ograniczania oddziaływania konsumpcji sektora publicznego na środowisko naturalne oraz wykorzystania zielonych zamówień publicznych do pobudzania innowacji w zakresie technologii, produktów i usług środowiskowych. Szczegółowe cele tych działań to: proces ustalania wspólnych kryteriów dotyczących GPP; informacje na temat obliczania kosztu cyklu życia produktów; wytyczne prawne i operacyjne; wsparcie polityczne poprzez ustalenie celu powiązanego ze wskaźnikami i systemu monitorowania. Zielone zamówienie publiczne można zdefiniować jako proces, w ramach którego instytucje publiczne starają się uzyskać towary, usługi i roboty budowlane, których oddziaływanie na środowisko w trakcie ich cyklu życia jest ograniczone w porównaniu do towarów, usług i robót budowlanych o identycznym przeznaczeniu, jakie zostałyby zamówione w innym przypadku. 10 Zielone zamówienia publiczne mają na celu integrację kwestii społecznych, środowiskowych i etycznych przy podejmowaniu decyzji o zakupie. Ponieważ zakupy towarów i usług przez sektor publiczny stanowią około 16% całkowitego PKB w Unii Europejskiej (1,8 mld euro), zmiana przyzwyczajeń konsumpcyjnych w tym sektorze będzie silnym sygnałem i będzie mieć znaczący wpływ na rynek produktów ekolo- 9 L. Brander, X. Olsthorn, F. Osterhuis, V. Fuhr, Triggering innovations, in: Buying into the Environment..., op.cit., s Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno Społecznego oraz Komitetu Regionów, Bruksela, KOM(2008)400 wersja ostateczna, s

116 gicznych. Ponadto zaangażowanie się sektora publicznego w zrównoważone zamówienia publiczne jest dla obywateli przykładem odpowiedzialnej konsumpcji. 11 Ważnym obszarem ZZP mogą być zakupy energii elektrycznej. Zakupy energii pochodzącej ze źródeł odnawianych pozwalają ograniczyć emisję CO 2 i szybciej zrealizować Protokół z Kioto, co jest priorytetem w obecnej polityce UE. W tabeli 1 przedstawiono efekty zmiany wzorów konsumpcji sektora publicznego. Tabela 1. Wsparcie ekologicznej konsumpcji poprzez zielone zamówienia publiczne Obszary zielonych zamówień publicznych Zakupy towarów i usług przez sektor publiczny 14 16% całkowitego PKB w UE (1,8 mld euro rocznie) Zakupy energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych (przez wszystkie podmioty publiczne) Zakupy 2,8 mln komputerów rocznie (12% rynku) Zakupy ekologicznej żywności 85% obywateli UE uważa, że politycy i decydenci powinni brać pod uwagę kryteria ekologiczne na równi z ekonomicznymi i społecznymi (RED analogicznie do poprzednich) Efekty rozwój rynku produktów i usług ekologicznych, dobry przykład dla konsumentów indywidualnych 18% udział w osiągnięciu celów UE zawartych w Protokole z Kioto ograniczenie emisji CO 2 o 8 mln ton (co jest równe emisji rocznej CO 2 generowanej przez 1 mln osób rocznie) obniżenie emisji gazów cieplarnianych (równe emisji 600 tys. osób rocznie), zmniejszenie erozji gleby poprawa wizerunku podmiotów publicznych, dobry przykład i zachęta dla przedsiębiorstw i społeczeństwa Źródło: opracowanie własne na podstawie: Buying Green! Making a difference through GPP, European Commission, DG Environment-G2, Bruxelles. W długim horyzoncie czasowym zielone zamówienia publiczne zmniejszają rachunki za energię elektryczną, ogrzewanie i wodę, jak również redukują koszty składowania odpadów, zwiększają jakość środowiska i innowacyjność, podnosząc jednocześnie konkurencyjność firm, które dostarczają takich produktów i usług na rynek. 12 Zielone zamówienia publiczne mogą kształtować trendy produkcyjne i konsumpcyjne, a znaczący popyt ze strony instytucji publicznych na bardziej ekologiczne produkty i usługi stworzy lub powiększy rynki dla tej grupy produktów. Zachęci to przedsiębiorstwa do rozwijania technologii środowiskowych. PRIORYTETOWE SEKTORY DLA ZIELONYCH ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH Działania w poszczególnych sektorach w ramach zielonych zamówień publicznych dotyczyć mogą: ograniczania zakupów i konsumpcji przez jednostki sektora publicznego, co oznacza oszczędzanie energii elektrycznej, wody, mniejsze zużycie papieru i innych materiałów biurowych; 11 Buying Green! Making a difference through GPP, European Commission, DG Environment- G2, Bruxelles. 12 Zrównoważona konsumpcja. Konsumujmy inaczej, op.cit. 116

117 wybieranie przez podmioty sektora rządowego i samorządowego produktów przyjaznych środowisku; zamawianie usług, które mają charakter proekologiczny. Komisja Europejska zidentyfikowała dziesięć sektorów priorytetowych z punktu widzenia ekologicznych zamówień publicznych. Ich wyboru dokonano na podstawie oferowanych przez nie możliwości w zakresie poprawy stanu środowiska, wydatków publicznych, potencjalnego wpływu na stronę podażową, przykładu dla konsumentów prywatnych lub korporacyjnych, wrażliwości politycznej, istnienia odpowiednich i łatwych do wykorzystania kryteriów, dostępności odpowiednich produktów na rynku oraz wydajności ekonomicznej. 13 Sektorami priorytetowymi są: 1. Budownictwo w tym surowce (drewno, aluminium, stal, beton, szkło), a także wyroby budowlane (okna, pokrycia ścienne i podłogowe, urządzenia grzewcze i chłodzące), aspekty dotyczące eksploatacji budynków i wycofywania ich z eksploatacji, usługi utrzymania budynków, realizacja zamówień na roboty budowlane na miejscu. 2. Usługi gastronomiczne i cateringowe. 3. Transport i usługi transportowe. 4. Energetyka (w tym elektryka, ogrzewanie i chłodzenie z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii). 5. Urządzenia biurowe i komputery. 6. Odzież, uniformy i inne wyroby włókiennicze. 7. Papier i usługi drukarskie. 8. Meble. 9. Środki czyszczące i usługi w zakresie sprzątania. 10. Sprzęt wykorzystywany w służbie zdrowia. W Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju ustalono formalny cel dotyczący zielonych zamówień publicznych, który przewiduje, że do 2010 roku będą one stanowić średnio 50% wszystkich zamówień publicznych UE. Niektóre państwa członkowskie wyznaczyły sobie cele znacznie bardziej ambitne, co przedstawia rysunek 3. Rząd holenderski założył, że do 2010 roku 100% zamówień będzie miało charakter proekologiczny. Rząd austriacki określił cele, które mają zostać osiągnięte do 2010 roku w odniesieniu do 5 grup produktów, do których należą: technologie informacyjne 95% ZZP, papier 30%, środki czyszczące 95%, pojazdy 20%. We Francji do 2010 roku 20% wszystkich nowych pojazdów zakupionych przez rząd centralny powinny stanowić pojazdy czyste, a 50% wszystkich wyrobów z drewna powinno pochodzić z legalnych i trwałych źródeł. W Wielkiej Brytanii natomiast plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych jest ściśle powiązany z szeregiem celów w zakresie proekologicznych działań dotyczących budynków rządowych, w tym z zobowiązaniem do osiągnięcia neutralności pod względem emisji CO 2 do 2012 roku oraz ograniczeniem tych emisji o 30% do 2020 roku Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska, op.cit., s Ibidem, s

118 Rysunek 3. Cele UE i wybranych krajów członkowskich w odniesieniu do zielonych zamówień publicznych Holandia 100% do 2010 r. ZZP Wlk. Brytania: neutralność w zakresie emisji CO 2 do 2010 r. UE: 50% zielonych zamówień publicznych do 2010 r. Austria; ZZP na IT 95%,na papier 30%, na środki czyszczące 95%, na pojazdy 20% Francja: Pojazdy 20% Budownictwo 20% Drewno 50% Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zamówienia publiczne na rzecz..., op.cit., s. 10. WDRAŻANIE ZAŁOŻEŃ ZRÓWNOWAŻONEJ KONSUMPCJI I PRODUKCJI W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH UE W Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju przyjęto zasadę okresowej (co dwa lata) oceny postępów w realizacji celów w poszczególnych kategoriach. W 2008 roku Komisja Europejska dokonała takiej oceny także w zakresie zrównowa- żonej konsumpcji i produkcji. W tabeli 2 przedstawiono aktualny stan działań w 27 krajach członkowskich. Liderem Uniii Europejskiej we wdrażaniu celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju w obszarze zrównoważonej konsumpcji i produkcji jest Wielka Brytania. Kolejne miejsca zajmują: Szwecja, Finlandia i Włochy. Wśród nowych krajów człon- kowskich przoduje Estonia i Słowenia. Polska i Litwa nie przedstawiły żadnych przy- kładów działań w omawianym zakresie; oznacza to albo brak tych działań, albo do- piero ich etap przygotowawczy. Na stronie internetowej Ministerstwa Środowiska RP nie są dostępne żadne informacje na temat podjętych w Polsce działaniach w zakresie zrównoważonej konsumpcji i produkcji w przedstawionych przezz Unię Europejską obszarach. 118