DOBROSTAN. Zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę.

Transkrypt

1 DOBROSTAN ZWIERZĄT WYKORZYSTYWANYCH w BADANIACH NAUKOWYCH Monika Mikulska SGGW, PolLASA 2019 Zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt However, when it comes to how the animal feels, which is what welfare is all about, then we maintain that the animal knows best. Duncan i Petherick, 1991 Etyczne traktowanie zwierząt 1. Etyczne obowiązek moralny eksperymentatora. 2. Praktyczne ze względów naukowych zbędny ból, cierpienie i stres wpływają na wynik eksperymentu. 3. Prawne ustawa z dnia 15 stycznia 2015r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych / dyrektywa 2010/63 Dobrostan zwierząt Wg. Sokołowicz, Ruda (2006) : brak schorzeń i okaleczeń zwierząt w sensie fizycznym Wg. Sainsbury (1999): zespół warunków pokrywających potrzeby biologiczne i behawioralne organizmu, co umożliwia objawianie pełni jego możliwości genetycznych; Wg. Brooma (1996): dobrostan jest takim stanem ustroju, w którym zwierzę potrafi dawać sobie radę lub uporać się z okolicznościami występującymi w otoczeniu. problem dobrostanu zwierząt wymaga podejścia holistycznego: dotyczy organizmu jako całości i ogarnia wszystkie jego funkcje, od reakcji psychicznych do zjawisk zachodzących na poziomie komórkowym. 1

2 Dobrostan zwierząt Wg. Hughes a (1988): stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiągany w warunkach pełnej harmonii ustroju w jego środowisku. ZDROWIE PSYCHICZNE POTRZEBY Potrzeba: fundamentalny z punktu widzenia biologii zwierzęcia wymóg uzyskania odpowiedniego zasobu lub reakcji na konkretny bodziec płynący ze środowiska lub z ciała (Broom & Johnson, 1993) NATURALNE WARUNKI ŻYCIA ZDROWIE FIZYCZNE Jeżeli potrzeba nie jest zaspokojona, wówczas ma to skutek dla fizjologii lub zachowania. Hierarchia potrzeb Potrzeby zwierzęcia można sklasyfikować według ich relatywnego znaczenia w następujący sposób: potrzeby dotyczące czynników podtrzymujących życie, tj. czynników, których zaspokojenie jest niezbędne, aby zwierzę mogło przetrwać; potrzeby dotyczące czynników podtrzymujących zdrowie, co obejmuje zapobieganie chorobom i urazom; potrzeby dotyczące czynników zapewniających wygodę, które przyczyniają się do zapewnienia odpowiedniej jakości życia. Pięć wolności Wolność od głodu, pragnienia i niedożywienia poprzez zapewnienie dostępu do świeżej wody i pokarmu, który utrzyma zwierzęta w zdrowiu i sile. Wolność od urazów psychicznych i dyskomfortu poprzez zapewnienie odpowiedniego środowiska: schronienia i miejsca odpoczynku. Wolność od bólu, ran i chorób dzięki zapobieganiu, szybkiej diagnozie i leczeniu (zdrowie). Wolność do wyrażania naturalnego zachowania poprzez zapewnienie odpowiedniej przestrzeni, warunków i towarzystwa innych zwierząt tego samego gatunku Wolność od strachu i stresu poprzez zapewnienie opieki i traktowanie, które nie powoduje psychicznego cierpienia zwierząt. 2

3 ZASADA Dobre karmienie 12 kryteriów oceny dobrostanu wg. WelfareQuality Dobre pomieszczenie Dobre zdrowie Prawidłowe zachowanie KRYTERIUM 1. Brak długotrwałego głodu 2. Brak długotrwałego pragnienia 3. Komfort odpoczynku 4. Komfort termiczny 5. Swoboda ruchu 6. Brak uszkodzeń ciała 7. Brak choroby 8. Brak bólu wywołanego przez zabiegi 9. Ekspresja zachować społecznych 10. Ekspresja innych zachowań naturalnych 11. Dobre stosunki człowiek zwierzę 12. Pozytywny stan emocjonalny (zwierzęcia) Czynniki wpływające na dobrostan Człowiek/obsługa: empatia, wiedza, troskliwość i umiejętność obserwacji > kultura opieki. Zwierzęta uczą się na podstawie doświadczenia. Ich doświadczenie wynikające z kontaktu z ludźmi powoduje, że zwierzęta mogą kojarzyć ludzi z przyjemnością albo bólem i strachem. Również relacje i emocje pomiędzy obsługą mogą wpływać na dobrostan zwierząt w laboratorium. Co możemy robić: handling od pierwszych dni życia, szkolenia i podnoszenie kwalifikacji, uwrażliwianie na los zwierząt. Co niepokoi: wypalenie zawodowe; znieczulica. Czynnik na który mamy największy wpływ! Czynniki wpływające na dobrostan Środowisko: zapewnienie odpowiedniego schronienia i miejsca odpoczynku. Zapewnienie warunków odpowiednich do wymagań biologicznych i behawioralnych danego gatunku: klatki (wielkość, wysokość, wyposażenie, podłoże); warunki środowiska (światło, wilgotność, ilość wymian powietrza, temperatura, wzbogacenia, stały dostęp do paszy i wody); minimalizacja negatywnych bodźców (hałas, oświetlenie) z otoczenia; prawidłowe warunki i organizacja transportu Co możemy robić: stała kontrola warunków utrzymania. Niezwykle ważna znajomość potrzeb poszczególnych gatunków. Czynniki wpływające na dobrostan Zwierzę - gatunek, płeć, wiek, genotyp/fenotyp etc. - zapewnienie odpowiedniej przestrzeni i towarzystwa (bądź nie) innych zwierząt tego samego gatunku. Zróżnicowana podatność na odczuwanie bólu i stresu. Relacje społeczne: gatunki społeczne, odpowiednia obsada i stałe, stabilne grupy tak aby zwierzęta mogły ustalić hierarchię społeczną. Tworzenie się hierarchii wymaga czasu. Przypadki szczególne: zwierzęta o szkodliwym fenotypie (genetycznie zmienione lub naturalne mutanty); pozyskanie zwierząt dzikich odłów. 3

4 Czynniki wpływające na dobrostan Rodzaj eksperymentu: typ eksperymentu: chirurgiczny/nie chirurgiczny; ból i zapobieganie, szybka diagnoza i ew. leczenie p/bólowe. Niezwykle istotne: oszacowanie dotkliwości eksperymentu: poziomu bólu fizycznego lub cierpienia emocjonalnego stresu. Nie wszystkie zabiegi, jakim zwierzęta są poddawane, są bolesne niektóre można określić jako łagodne (np. pobieranie krwi), gdyż towarzyszący im ból jest lekki i krótkotrwały. Większość gatunków zwierząt wykorzystywanych w eksperymentach można znieczulić dzięki zastosowaniu nowoczesnych technik, cozdecydowanie zmniejsza ich cierpienie. Łagodzenie dotkliwości przez stosowanie nowoczesnych, nieinwazyjnych technik i metod. Stosowanie wcześniejszego humanitarnego zakończenia procedury, los zwierząt po zakończeniu doświadczenia. wywołany przez silny bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny (stresor) wzrost napięcia emocjonalnego prowadzący do ogólnej mobilizacji sił organizmu, mogący przy długotrwałym działaniu doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, wyczerpania i chorób psychosomatycznych; drastyczne zaburzenie homeostazy. szereg zmian fizjologicznych i behawioralnych. Istnieją dwa typy reakcji stresowej: STRES 1. czynna (typu atak-ucieczka: wyrzut adrenaliny i noradrenaliny) 2. bierna (znieruchomienie, depresja: zwiększenie poziomu hormonów kory nadnerczy kortykosteroidów). DYSTRES Negatywny i długotrwały stan przeciążenia organizmu. Wysoki poziom stresu, szkodliwy dla zwierząt i powodujący ich cierpienia, trudny do adaptacji, określa się jako dystres (negatywny stres). Uszkadza zdrowie, skraca życie i obniża jego jakość (dobrostan) BÓL Wedle ACLAM (The American College of Laboratory Animal Medicine): ból jest nieprzyjemnym i negatywnym doznaniem czuciowym i emocjonalnym, związanym z potencjalnym lub faktycznym uszkodzeniem ciała. Okazywanie, a odczuwanie bólu to dwie, zupełnie różne rzeczy. Niemożność komunikacji werbalnej nie wyklucza możliwości odczuwania bólu i konieczności jego zwalczania! 4

5 Metody oceny dobrostanu kryteria obiektywne (diagnostyka kliniczna, laboratoryjna, pomiary warunków zoohigienicznych) kryteria subiektywne (prowadzone na bieżąco obserwacje zachowania zwierząt w tym ocena bólu i cierpienia, indywidualne odczucie stanu środowiska) Wskaźniki dobrostanu: behawioralne, fizjologiczne, zdrowotne. Behawioralne wskaźniki dobrostanu Behawioralne - zachowanie, w tym interakcje z ludźmi i innymi zwierzętami - wskazuje na samopoczucie zwierząt. Obserwacja zwierząt w naturalnym środowisku: 1.Normalny zakres zachowań (liczba różnorodnych podejmowanych zachowań) 2.Wybory, jakich dokonują zwierzęta w zakresie interakcji ze środowiskiem i innymi zwierzętami 3.Czas realizacji różnych zachowań 4.Wskazanie, jak ograniczające może być środowisko w niewoli 5.Możliwość porównania z zakresem zachowań realizowanych w niewoli. Behawioralne wskaźniki dobrostanu Czujność Ciekawość Szeroki zakres zachowań Interakcja z innymi członkami stada Interakcja z ludźmi/niechęć do ludzi Zabawa Behawioralne wskaźniki zaburzenia dobrostanu Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (stereotypie, PICA, zachowania konfliktowe); Agresja, lęk, kulenie się, drżenie etc. Apatia, ograniczony zakres zachowań; depresja; Zaawansowane patoetologie (np. kanibalizm) Wynikają najczęściej z niemożności adaptacji do warunków środowiska/eksperymentu. Mogą stanowić również mechanizm adaptacyjny przed powstaniem poważnych zaburzeń psychosomatycznych. 5

6 Behawioralne wskaźniki zaburzenia dobrostanu Stereotypie cyklicznie powtarzające się wzorce zachowań, które nie mają oczywistego celu. Przykłady: gryzienie prętów klatki, ciągłe chodzenie tam i z powrotem. Ich występowanie jest związane najczęściej z ograniczeniem możliwości realizacji naturalnych zachowań (zaburzeniami środowiskowymi). Cechy środowiska, w którym większość zwierząt wykazuje stereotypie: Brak zróżnicowania i bodźców, izolacja; Niewielki zakres dostępnych zachowań; Niewielkie podobieństwo do środowiska naturalnego dla danego gatunku. Behawioralne wskaźniki zaburzenia dobrostanu Zachowania PICA wyjadanie ściółki czy innych rzeczy niejadalnych Zachowania konfliktowe - nadmierne wylizywanie, ssanie lub wygryzanie ciała czy sierści prowadzące do samouszkodzenia.! przyczyną może być przewlekły ból lub stres! Jakie są zalety i wady behawioralnych wskaźników poziomu dobrostanu zwierząt: Zalety: badanie behawioralnych wskaźników poziomu dobrostanu zwierząt jest nieinwazyjne i sprzyja dobrostanowi, wymagają mniejszej ilości sprzętu, są najbardziej bezpośrednim wskaźnikiem poczynań zwierzęcia wskazują nam na samopoczucie zwierząt. Wady: wymagają doświadczenia i bardzo starannego badania/przygotowania, aby mieć pewność, ze wyniki są ważne; niektórzy uważają, że wskaźniki behawioralne są mniej dokładne i mniej obiektywne, niż wskaźniki fizjologiczne; interpretacja może być trudna. Fizjologiczne wskaźniki zaburzenia dobrostanu 1. Wzrost lub spadek: częstości oddechów, ciśnienia krwi i akcji serca, arytmia; 2. Drżenie; 3. Poziom katecholamin/hormonów kortykotropowych/opioidów; 4. Zmiany metabolizmu; 5. Immunosupresja; 6. Obniżenie wskaźników wzrostu, płodności, plenności; 7. Obniżenie stanu zdrowia; 8. Śmierć. 6

7 Fizjologiczne wskaźniki zaburzenia dobrostanu Zalety: wskaźniki względnie obiektywne Zdrowotne wskaźniki zaburzenia dobrostanu 1. Ogólna kondycja; zmiany masy ciała; zmiany wyglądu (grooming); 2. Immunosupresja: infekcje lub inne choroby; 3. Urazy; 4. Patologie; 5. Mogą być efektem procedur eksperymentu. Wady: trudność diagnostyki ograniczenia: inwazyjność, konieczność unieruchomienia, możliwość zaburzenia wyniku (pomiar!), różnice indywidualne; pomiar sam w sobie może obniżać dobrostan zwierząt. choroba niski poziom dobrostanu Dobre życie Życie warte życia Poziom zerowy Życie warte unikania Życie niewarte życia Skala jakości życia zwierząt Bilans pozytywnych i negatywnych doznań jest silnie dodatni. Do osiągnięcia przez pełne przestrzeganie zaleceń najlepszej praktyki, dużo ponad minimalnymi standardami praktyki czy dobrostanu. Bilans pozytywnych i negatywnych doznań jest niższy, ale jeszcze korzystny dla zwierząt. Do osiągnięcia przez pełne przestrzeganie minimalnych standardów praktyki czy dobrostanu z elementami generującymi niektóre doznania pozytywne. Wyraźne pozytywne i negatywne doznania bilansują się. Bilans pozytywnych i negatywnych doznań jest niekorzystny dla zwierząt, ale może być szybko poprawiony przez zmianę warunków utrzymania lub eksperymentu lub leczenie. Bilans pozytywnych i negatywnych doznań jest silnie ujemny i nie może być szybko poprawiony. Eutanazja jest jedynym humanitarnym rozwiązaniem. Skale MIMIKI Źródło: 7

8 Ciało doradcze ds. dobrostanu zwierząt Względy dobrostanu zwierząt powinny zostać uznane za najwyższy priorytet w kontekście utrzymania, hodowli i wykorzystywania zwierząt. W związku z tym dla hodowców, dostawców i użytkowników powinno istnieć ciało doradcze ds. dobrostanu zwierząt, którego podstawowym zadaniem jest doradztwo w zakresie dobrostanu zwierząt. Dyrektywa 2010/63/UE Ciało doradcze ds. dobrostanu zwierząt Art Podmiot, ( ), zapewnia w ośrodku realizację zadań w zakresie dobrostanu zwierząt polegających na: 1) udzielaniu porad: a) w sprawach związanych z zapewnieniem dobrostanu zwierząt, b) dotyczących obowiązku stosowania zasad zastąpienia, ograniczenia i udoskonalenia, c) w sprawie: znalezienia nowego opiekuna dla zwierząt, które nie będą wykorzystywane w procedurach, prowadzenia rehabilitacji zwierząt dzikich przed przywróceniem ich do siedliska przyrodniczego, d) w sprawach związanych z organizowanymi szkoleniami; 2) opracowywaniu i dokonywaniu przeglądu wewnętrznych zasad postępowania ze zwierzętami utrzymywanymi w ośrodku; 3) monitorowaniu przypadków uśmiercania zwierząt w celu pozyskania narządów lub tkanek; 4) monitorowaniu dobrostanu zwierząt utrzymywanych w ośrodku; 5) zgłaszaniu podmiotowi, ( ) przypadków naruszenia dobrostanu zwierząt utrzymywanych w ośrodku i określaniu czynności, które należy podjąć w celu przywrócenia tego dobrostanu; 6) kontroli przeprowadzania doświadczeń i ich wyników, z uwzględnieniem wpływu tych doświadczeń na wykorzystywane w nich zwierzęta, oraz ocenie zgodności przeprowadzanych doświadczeń z zasadami zastąpienia, ograniczenia i udoskonalenia. Ciało doradcze ds. dobrostanu zwierząt Zadania: 1. przekazuje porady personelowi zajmującemu się zwierzętami w sprawach związanych z dobrostanem zwierząt w odniesieniu do ich pozyskiwania, trzymania, opieki i wykorzystywania; 2. przekazuje personelowi porady dotyczące stosowania wymogu zasad 3R i przekazuje mu na bieżąco informacje o osiągnięciach technicznych i naukowych związanych ze stosowaniem tego wymogu; 3. ustanawia i dokonuje przeglądu wewnętrznych procesów postępowania dotyczących monitorowania, zgłaszania i dalszych czynności w związku z dobrostanem zwierząt przebywających lub wykorzystywanych w ośrodku; 4. śledzi postępy i wyniki projektów, uwzględniając wpływ na wykorzystywane zwierzęta oraz określając elementy, które mogą przyczynić się do zastąpienia, ograniczenia i udoskonalenia; 5. udziela porad w sprawie programów znajdowania nowego domu dla zwierząt, w tym w sprawie właściwej socjalizacji zwierząt objętych tymi programami. Podsumowanie Troska o dobrostan zwierząt wykorzystywanych w doświadczeniach powinna być podstawowym elementem planowania i wykonania eksperymentu. Wynik doświadczenia wykonanego w warunkach cierpienia (stresu czy bólu) może być obarczony błędem. To naukowcy i opiekunowie zwierząt osobiście ponoszą prawną odpowiedzialność za minimalizację cierpienia zwierząt podczas wszystkich procedur. 8

9 Podsumowanie Problemy z zakresu dobrostanu zwierząt laboratoryjnych dotyczą: pozyskiwania, transportu i hodowli zwierząt zapewnienia im odpowiedniej opieki i warunków bytowych (uwaga: modele o szkodliwym fenotypie!) dotkliwości zabiegów, jakim są poddawane oraz losów zwierząt po zakończeniu doświadczenia. W celu opracowania zasad postepowania ze zwierzętami i monitoringu ich dobrostanu niezbędne jest aby dobrze rozumieć normalną fizjologię i zachowanie gatunku. Niezbędne jest powołanie ciał doradczych ds. dobrostanu, a poziom dobrostanu powinien podlegać systematycznej, kompleksowej ocenie. Jeśli możesz zrobić cokolwiek, by polepszyć życie zwierząt zrób to! 9