Prof. dr hab. Aleksander Herczek. Katedra Zoologii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŚ. Zamawiający: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

Transkrypt

1 Ekspertyza zoologiczna na potrzeby sporządzenia planu zadań ochronnych dla Specjalnego Obszaru Ochrony Natura 2000 Graniczny Meander Odry położonego na terenie województwa śląskiego Prof. dr hab. Aleksander Herczek Katedra Zoologii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŚ Zamawiający: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach, ul. Powstańców 41A, Katowice, woj. śląskie Katowice, sierpień 2012.

2 Spis treści 1. Ocena stanu przyrodniczego SOO Graniczny Meander Odry położonego na terenie województwa śląskiego 1.1 Położenie obszaru, geologia, klimat 1.2 Istniejące formy ochrony przyrody 2. Stan fauny na odcinku SOO Graniczny Meander Odry 2.1. Bezkręgowce 2.2. Ryby, płazy, gady, ssaki 2.3. Ptaki 3. Weryfikacja przedmiotów ochrony wymienionych w SDF obszaru SOO Graniczny Meander Odry Krótka charakterystyka przedmiotu ochrony Ocena warunków siedliskowych panujących na SOO Graniczny Meander Odry dla występowania gatunków z II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej na podstawie wizji lokalnych przeprowadzonych w maju, lipcu i sierpniu 2012r Ocena zróżnicowania odcinka SOO Graniczny Meander Odry pod względem wymagań siedliskowych dla modraszka nausitous Ocena zróżnicowania odcinka Graniczny Meander Odry pod względem wymagań siedliskowych dla pachnicy dębowej Informacje dodatkowe 4. Wskaźniki i ocena stanu ochrony siedliska i gatunków 4.1. Skala oceny stanu ochrony siedliska 4.2. Skala oceny stanu ochrony gatunku 4.3. Wskaźniki do monitoringu stanu ochrony siedlisk i populacji modraszka nausitous Wskaźniki do monitoringu stanu ochrony siedlisk i populacji pachnicy dębowej. 2

3 5. Ocena stanu ochrony siedlisk i populacji modraszka nausitous i pachnicy dębowej na obszarze SOO Graniczny Meander Odry 5.1. Ocena stanu ochrony siedlisk i populacji modraszka nausitous 5.2. Ocena stanu ochrony siedlisk i populacji pachnicy dębowej. 6. Określenie aktualnego stanu populacji modraszka nausitous oraz pachnicy dębowej Określenie aktualnego stanu populacji modraszka nausitous (A,B,C,D) zgodnie z instrukcją wypełniania SFD 6.2. Określenie aktualnego stanu populacji pachnicy dębowej (A,B,C,D) zgodnie z instrukcją wypełniania SFD 7. Ocena stopnia wrażliwości SOO Graniczny Meander Odry położonego na terenie województwa śląskiego na działanie czynników degradujących Ocena zagrożeń dla modraszka nausitous i pachnicy dębowej na SOO Graniczny Meander Odry 8. Określenie działań ochronnych warunkujących utrzymanie/przywrócenie właściwego stanu siedlisk dla modraszka nausithous i pachnich dębowej. 9. Analiza Planu zagospodarowania przestrzennego gminy Krzyżanowice pod kontem wpływ na stan przyrodniczy SOO Graniczny Meander Odry. 10. Analiza projektów PUL i UPUL 11. Zakres monitoringu gatunków w tym elementy środowiska wymagające monitoringu, obszar i częstotliwość. 12. Piśmiennictwo i dostępne źródła 3

4 1. Ocena stanu przyrodniczego SOO Graniczny Meander Odry położonego na terenie województwa śląskiego 1.1 Położenia obszaru, geologia i klimat SOO Graniczny meander Odry rozciąga się na obszarze gminy Krzyżanowice w granicach administracyjnych powiatu raciborskiego graniczącego w południowo-zachodniej części województwa śląskiego z Republiką Czeską. Biegnie on na odcinku ok. 6 km, od przejścia granicznego Chałupki-Bohumin do ujścia Olzy do Odry. Kondracki (2000) zalicza ten obszar do Kotliny Ostrawskiej, wchodzącej w skład podprowincji Północnego Podkarpacia, prowincji Karpaty Zachodnie. Od północy i północnego-zachodu omawiany obszar graniczy z mezoregionami Niziny Śląskiej Płaskowyżem Głubczyckim i Kotliną Raciborską, a od północnego-wschodu z Płaskowyżem Rybnickim, należącym do Wyżyny Śląskiej. Podział na regiony geobotaniczne Polski Matuszkiewicz (1993) umieszcza obszar granicznych meandrów Odry w Prowincji Środkowoeuropejskiej, Dziale Brandenbursko- Wielkopolskim. Leży on na południowo-wschodnim kranicu Krainy Dolnośląskiej w Okręgu Głubczycko-Ostrawskim. Wg. regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski (Tramplera 1990) należy on do Krainy Śląskiej, Dzielnicy Kędzierzyńsko-Rybnickiej, Mezoregionu Wodzisławsko-Wilmowickiego. Rzeźba terenu jest głównie wynikiem działalności wód płynących. Dynamika płynącej wody powoduje, że zachodzą tutaj procesy fluwialne, w tym erozja denna, zmiana konfiguracji brzegów, odkładanie się osadów oraz zmiany w dnie, gdzie ma miejsce przemieszczanie się rumoszu skalnego w dół rzeki i jego rozdział na frakcje. Prowadzi to zanikaniu i powstawaniu nowych odsypisk oraz wysp (Kasperek i in., 2007). Na opisywanym odcinku (przejście graniczne ujście Olzy) Odra tworzy siedem dużych meandrów. Obszar sąsiadujący z rzeką jest płaską terasą zalewową ograniczoną w okolicach Chałupek wałem przeciwpowodziowym i poprzecinaną rowami odwadniającymi ( melioracyjnymi). W północnej i środkowej części tego obszaru występują niewielkie starorzecza i dolina niewielkiego potoku Bełk. Cały obszar granicznych meandrów Odry znajduje się w zasięgu zlewiska Morza Bałtyckiego, w dorzeczu rzeki Odry. W północnej części obszaru na lewym brzegu do Odry wodę odprowadza potok Bełk, zaś na prawym brzegu, największy dopływ na terenie województwa Śląskiego - rzeka Olza. Odra na opisywanym odcinku charakteryzuje się umiarkowanymi wezbraniami wiosennymi i letnimi. Występują tutaj głębokie niżówki w okresie letnim i jesiennym. Notowany w Raciborzu-Miedonii średni wieloletni przepływ na Odrze wynosi 65,4 m/s. Współczynnik zmienności średnich wieloletnich przepływów miesięcznych dla tego samego profilu waha się od 0,6 zimą do 1,5 wiosną (Parusel, 2003). Charakter zlewni wpływa na niezbyt zróżnicowane przepływy codzienne lecz znacznie różnicuje przepływy średnie. Opisywany obszar charakteryzuje się wysokim stopniem zagrożenia wód powierzchniowych i podziemnych zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Według klasyfikacji ogólnej Odra na tym odcinku prowadzi wody ponadnormatywnie zanieczyszczone zarówno pod względem fizykochemicznym, jak i bakteriologicznym. Badania jakości wód ujawniały znaczne stężenie związków organicznych, biogennych i zawiesiny Geologia Pode względem geologicznym Graniczny meander Odry to zachodnia krawędź niecki górnośląskiej ( jednej z jednostek geologicznych Śląska w której wyróżniamy tzw. metamorfik wschodniosudecki, centralną strefę kulmową, oraz północno-wschodnią część - nieckę górnośląską). Jest to obszar o kształcie trójkąta (ok km 2 ), którego niewielki, południowo-zachodni fragment stanowi zagłębie karwińsko-ostrawskie na terytorium Republiki Czeskiej, zaś reszta leży na terenie naszego kraju. Trójkąt ten budują utwory 4

5 górnego karbonu, leżące na skałach karbonu dolnego i dewonu (Unrug i Dembowski, 1971). Bezpośrednio na karbońskim podłożu skalnym zalegają osady trzeciorzędowe. W ich serii dominują warstwy piasków drobnoziarnistych i pylastych, rzadko przewarstwione piaskami średnio- i gruboziarnistymi (Alexandrowicz, 1963). Utwory młodsze (czwartorzędowe) to plejstoceńskie warstwy pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. W tym czasie okresie rozpoczęło się kształtowanie doliny Odry. Pierwotnie była ona przesunięta bardziej na wschód, a towarzyszące jej procesy erozyjne sprawiły, że dno jej doliny było znacznie głębsze niż obecnie. Dopiero następujące po sobie cykle akumulacyjno-erozyjne powodowały jego stopniowe wypełnianie osadami żwirowopiaszczystymi, które tworzą najniższe ogniwo osadów rzecznych o grubości 5-10 m (Zieliński 2002). Ostatnim etapem rozwoju doliny Odry było powstanie systemu tarasów zalewowych i nadzalewowych wyróżniających się w morfologii terenu i zbudowanych ze spoistych utworów mad gliniastych różnej miąższości i o zmiennym uziarnieniu. Obecnie koryto Odry wcięte jest w osady terasy, której zachodnią granicę stanowi droga Chałupki Olza, a wschodnią terasa rzeki Olzy. Fundament terasy pochodzi z okresu holoceńskich wylewów wód powodziowych. W bezpośrednim sąsiedztwie koryta Odry zalegają młodsze osady. Charakteryzują się one większą ziarnistością niż osady mad poza korytowych. Jest to najczęściej piasek mułowy, rzadziej mada piaszczysta. Grubość tych pokładów zwykle dochodzi do 2 m. Pod madą występują pokłady piasku o zmiennej grubości rzędu 1 2 m. Są to piaski holoceńskie, a ich genezę należy wiązać z facją korytową (Kasperek i in., 2007). Klimat Na omawianym obszarze przeważa cyrkulacja zachodnia, jednak notuje się tutaj większy udział wiatru z kierunków południowych co jest bezpośrednim efektem Bramy Morawskiej. Przerwanie masywu górskiego minimalizuje zjawiska fenowe w tym rejonie oraz powoduje równomierny rozkład opadu atmosferycznego oraz nie powoduje efektu cienia opadowego, charakterystycznego dla obszarów położonych w bezpośrednim sąsiedztwie gór. Średnia wieloletnia temperatura powietrza w Raciborzu ( ) wynosi 8,5 C o Najcieplejszymi miesiącami w roku są miesiące letnie lipiec i sierpień (17,9 i 17,7C o ). Zimy na tym obszarze można zaliczyć do łagodnych. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, o średniej wieloletniej -1,5 C o. Suma roczna opadu na tym terenie wynosi ok mm. Należy jednak zauważyć, że, zmienność wielkości rocznej sumy opadu z roku na rok może wynosić od 60 do nawet 135% wielkości przeciętnej (dane za lata ). Średnio najwyższe opady notuje się w lipcu (101 mm), najniższe w lutym (28 mm). Pokrywa śnieżna zalega przeciętnie od 50 do 70 dni. Okres wegetacyjny trwa od 220 do 230 dni Istniejące formy ochrony przyrody Obszar 165 ha, przylegający do granicznego odcinka Odry w okolicy Chałupek i Zabełkowa, na mocy Rozporządzenia Wojewody Śląskiego nr 78/04 z dnia 29 października 2004 roku został uznany za Obszar Chronionego Krajobrazu. Przedmiotem ochrony został nieuregulowany odcinek rzeki Odry wraz z występującymi tu siedliskami przyrodniczymi. Do nadania statusu obszaru chronionego przyczyniły się wieloletnie, szczegółowe badania i studia przyrodnicze prowadzone tu w latach z inicjatywy organizacji ekologicznych. Podobne, naturalne meandry rzeczne na Odrze zachowały się jedynie na terenie Parku Krajobrazowego Poodří w Republice Czeskiej. SOO Graniczny Meander Odry (PLH240013) Specjalny Obszar Ochrony jako ostoja siedliskowa Graniczny meander Odry utworzono na podstawie art. 3 Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory dla zapewnienia różnorodności biologicznej poprzez ochronę siedlisk naturalnych, wymienionych w załączniku I oraz siedlisk gatunków dzikiej fauny i flory, wymienionych w załączniku II dyrektywy, będących przedmiotem zainteresowania Wspólnot Europejskiej. Obszar ostoi został zaakceptowany przez Komisję Europejską 12 grudnia 2008 roku. Jest on kontynuacją obszaru o tej samej randze o nazwie Meandry Dolní Odry (CZ ) 5

6 wyznaczonym na terenie Republiki Czeskiej. Obejmuje obszar 156,63 ha i wraz ze stroną czeską stanowi fragment cennych siedlisk nadrzecznych. Po polskiej stronie stwierdzono występowanie 6 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG) zajmujących ok. 23% powierzchni zasięgu ostoi oraz kilku gatunków zwierząt bezkręgowych umieszczonych w aneksie II Dyrektywy Siedliskowej i kręgowców wymienionych w jej II i IV załączniku. 6

7 2. Stan fauny na odcinku SOO Graniczny Meander Odry Zróżnicowanie warunków siedliskowych na obszarze granicznych meandrów Odry sprzyja licznemu występowaniu różnych gatunków zwierząt. Wiele z nich podlega prawnej ochronie na mocy prawa polskiego, czeskiego bądź też europejskiego. Dzięki prowadzonym na tym terenie obserwacjom przyrodniczym wśród kręgowców odnotowano obecność 20 gatunków ssaków, w tym 2 gatunków z listy Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG; 19 gatunków ryb, w tym 2 gatunków z listy Załącznika II; 9 gatunków płazów, w tym 3 gatunków z listy Załącznika II; 2 gatunków gadów oraz kilkadziesiąt gatunków ptaków (Nieznański, 2006), z czego 11gatunków z listy z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG. Dużą grupę zwierząt stanowią tu również bezkręgowce, wśród których występuje 15 gatunków chronionych. Wśród nich 4 gatunki to owady z listy Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Lista gatunków zwierząt chronionych występujących na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Meandry rzeki Odry w gminie Krzyżanowice zamieszczona została w opracowaniu: Inwentaryzacja taksacyjna gruntów leśnych, z programem ochrony przyrody i projektami planów urządzenia lasu granicznych meandrów Odry położonych na terenie gminy Krzyżanowice w powiecie raciborskim na okres gospodarczy od r. do r. - Opis ogólny, sporządzony w biurze urządzania lasu i geodezji leśnej oddział w Brzegu Bezkręgowce Gatunek Natura 2000 Rozp. 395/1992, R.C. Czerwona Lista, R.C. Polska Czerwona Księga Rozp. Min. Środ. z r. IUCN nazwa polska nazwa łacińska Wymyk szarawy Arctosa cinerea CR Tygrzyk paskowany Argiope bruennichi 115 Świtezianka błyszcząca Calopteryx splendens CR Pawica gruszówka Saturnia pyri 2 Paź królowej Papilio machaon 3 Mieniak tęczowiec Apatura iris 3 Mieniak strużnik Apatura ilia 3 Pokłonnik osinowiec Limenitis populi 3 Modraszek nausitous Maculinea nausithous + LC 77 LC Czerwończyk nieparek Lycaena dispar + CR LC 71 LC Pachnica dębowa Osmoderma eremita +! * 2 CR VU 53 VU Biegacz Scheidlera Carabus scheidleri 3 7

8 Biegacz Ullricha Carabus ullrichi 3 Zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus +! 63 VU Skójka malarska Unio pictorum Ryby, płazy, gady, ssaki Gatunek Natura 2000 Rozp. 395/1992, R.C. Czerwona Lista, R.C. Polska Czerwona Księga Rozp. Min. Środ. z r. IUCN nazwa polska nazwa łacińska ryby Jaź Leuciscus idus 3 VU LC Strzebla potokowa Phoxinus phoxinus 3 VU LC Różanka Rhodeus sericeus +! NT 169 LR Piskorz Misgurnus fossilis + 3 EN NT 171 płazy Traszka zwyczajna Triturus vulgaris 2 LC 183 LC Traszka grzebieniasta Triturus cristatus + 1 EN NT 183 LC Kumak nizinny Bombina bombina + 3 LR DD 183 LC Kumak górski Bombina variegata + 3 LR 183 LC Ropucha szara Bufo bufo 3 LR 183 LC Ropucha zielona Pseudepidalea viridis 3 LR 183 LC Żaba śmieszka Rana ridibunda 1 LR 183 LC Żaba wodna Rana esculenta 2 LR 183 LC Rzekotka drzewna Hyla arborea 2 LR 183 LC gady Jaszczurka zwinka Lacerta agilis Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix 188 8

9 ssaki Bóbr europejski Castor fiber + 1 VU 18 LC Wydra europejska Lutra lutra + 2 EN 23 NT Chomik europejski Cricetus cricetus 2.3. Ptaki Gatunek Natura 2000 Rozp. 395/1992, R.C. Czerwona Lista, R.C. Polska Czerwona Księga Rozp. Min. Środ. z r. IUCN nazwa polska nazwa łacińska ptaki Bielik Haliaeetus albicilla + 1 CR LC 208 LC Błotniak stawowy Circus aeruginosus + 3 VU 210 LC Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos 2 EN 254 LC Cierniówka Sylvia communis LC Czajka Vanellus vanellus VU 236 LC Drozd śpiewak Turdus philomelos 290 LC Dzięcioł duży Dendrocopos major 285 LC Dzięcioł zielonosiwy Picus canus + VU 279 LC Dzięciołek Dendrocopos minor VU 285 LC Dzwoniec Carduelis chloris 290 LC Gajówka Sylvia borin 290 LC Gąsiorek Lanius collurio + 3 NT 288 LC Grubodziób Coccothraustes coccothraustes 290 LC Jaskółka brzegówka Riparia riparia 3 NT 290 LC Jastrząb gołębiarz Accipiter gentilis 3 VU 219 LC Kania ruda Milvus milvus + 1 CR NT 218 NT Kapturka Sylvia atricapilla 290 LC 9

10 Kląskawka Saxicola torquata 3 VU 290 LC Kormoran mały Phalacrocorax pygmaeus LC Kos Turdus merula 290 LC Kowalik Sitta europaea 290 LC Krwawodziób Tringa totanus 1 CR 248 LC Kukułka Cuculus canorus 265 LC Kulczyk Serinus serinus 290 LC Łozówka Acrocephalus palustris 290 LC Makolągwa Carduelis cannabina 290 LC Mazurek Passer montanus LC 290 LC Mewa pospolita Laruscanus VU 242 LC Mewa śmieszka Larus ridibundus VU 242 LC Muchołówka białoszyja Ficedula albicollis + NT LC Muchołówka szara Muscicapa striata 3 LC 290 LC Myszołów Buteo buteo 219 LC Orlik krzykliwy Aquila pomarina LC Pełzacz leśny Certhia familiaris 290 LC Piecuszek Phylloscopus trochilus 290 LC Piegża Sylvia curruca 290 LC Pierwiosnek Phylloscopus collybita 290 LC Pliszka siwa Motacilla alba 290 LC Pliszka żółta Motacilla flava 2 VU 290 LC Pokląskwa Saxicola rubetra 3 LC 290 LC Pokrzywnica Prunella modularis 290 LC Potrzeszcz Miliaria calandra 1 VU 290 LC Potrzos Emberiza schoeniclus 290 LC 10

11 Przepiórka Coturnix coturnix 2 NT 228 LC Raniuszek Aegithalos caudatus 290 LC Remiz Remiz pendulinus 3 NT 290 LC Rybitwa rzeczna Sterna hirundo + 2 EN 262 LC Sieweczka rzeczna Charadrius dubius VU 239 LC Sikora bogatka Parus major 290 LC Sikora modra Parus caeruleus 290 LC Skowronek zwyczajny Alauda arvensis 290 LC Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos 3 LC 290 LC Sójka Garrulus glandarius 290 LC Strumieniówka Locustella fluviatilis 290 LC Strzyżyk Troglodytes troglodytes 290 LC Szpak Sturnus vulgaris 290 LC Swierczak Locustella naevia 290 LC Świstunka Phylloscopus sibilatrix 290 LC Tracz nurogęś Mergus merganser 1 CR 202 LC Trzmielojad Pernis apivorus + 2 EN LC 219 LC Trznadel Emberiza citrinella 290 LC Wilga Oriolus oriolus 2 LC 290 LC Wrona siwa Corvus corone NT 16 (częściowo) LC Zaganiacz Hippolais icterina 290 LC Zięba Fringilla coelebs 290 LC Zimorodek Alcedo atthis + 2 VU 275 LC 11

12 3. Weryfikacja przedmiotów ochrony wymienionych w SDF obszaru SOO Graniczny Meander Odry. Tab. 1. Informacje o gatunkach wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG Kod gatunku Nazwa gatunku SDF Weryfikacja autorska Uwagi 1061 Maculinea Motyl dzienny z rodziny Część płatów Ze względu na wcześniejsze botaniczne nausitous modraszkowatych, ekstensywnie rozpoznanie zbiorowisk roślinnych na obszarze związany z ekstensywnie użytkowanych łąk SOO Graniczny Meander Odry (Neifeld, 2011) użytkowanymi łąkami Arrhenatherion elatioris rozpoznania entomologicznego gatunku wilgotnymi, na których nie została potwierdzona dokonano w wydzieleniach wyznaczonych przez występuje jego przez botanika w trakcie botanika. Ich omówienia dokonano w kolejnych żywicielska roślina - weryfikacji terenowej w rozdziałach krwiściąg lekarski 2011r. Tereny te zajęte (Sanguisorba officinalis). zostały przez pola Osobniki tego motyla na uprawne. W związku z obszarze granicznych tym informacje o meandrów Odry szczególnie licznym spotykane były w występowaniu gatunku południowej części w południowej części obszaru, gdzie obszaru na wałach terasy szczególnie licznie. zalewowej w okolicach Chałupek oraz na łąkach na zachód od Zabełkowa (Szypuła, 2002) nie znalazły w roku 2012 potwierdzenia 1084 Osmoderma Pachnica dębowa należy W dostępnym Wykrywalność tego gatunku jest bardzo niska, eremita do rzędu chrząszczy materiałach oraz SFD gdyż dorosłe chrząszcze prowadzą skryty tryb (Coleoptera), do rodziny brak dokładnej życia. Siedzą zazwyczaj w pobliżu dziupli z poświętnikowatych lokalizacji dziuplastych rzadka latając i to tylko przy słonecznej, ciepłej (Scarabaeidae). Jest to wierzb ze stwierdzoną pogodzie. Loty odbywają się zazwyczaj w jeden z największych pachnicą. W sezonie godzinach popołudniowych. Zważywszy na fakt, naszych przedstawicieli wegetacyjnym (lipcu i że w północnej części opracowywanego obszaru tej rodziny, a sierpniu) 2012 roku nie występują stare wierzby i topole z oznakami jednocześnie największy odnaleziono na obszarze próchnienia konarów i pni,, nie można przedstawiciel SOO Graniczny wykluczyć, że omawiany gatunek nadal tutaj podrodziny kruszczyc Meander Odry występuje. Wymaga to jednak dodatkowego (Cetoninae). Na terenach omawianego gatunku. czasu na rozpoznanie. Dokładniejszego sąsiadujących z omówienia dokonano w kolejnych rozdziałach. meandrem odszukano dwie zasiedlone dziuple na wierzbie oraz wiele potencjalnych miejsc rozwoju tego owada. 12

13 Inne ważne gatunki zwierząt wymienione w SFD Bezkręgowce: paź królowej Papilio machaon, mieniak strużnik Apatura ilia Płazy: ropucha zielona Pseudepidalea viridis, rzekotka drzewna Hyla arboreta, żaba moczarowa Rana arvalis, żaba jeziorowa Rana lessonae Ssaki: chomik europejski Cricetus cricetus 13

14 3.1. Krótka charakterystyka przedmiotu ochrony. Modraszek nausitous Phengaris (Maculinea) nausithous (Bgstr.,1779) (1061) (Zdjęcie pochodzi ze strony: Motyl o rozpiętości skrzydeł do 3,7cm z zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Gatunek ten związany jest z wilgotnymi łąkami, torfowiskami niskimi itp. chociaż preferuje miejsca nieco bardziej zacienione: obrzeża trzcinowisk i podmokłych łąk. Samice modraszka nausitous składają jaja na całkowicie dojrzałych, bordowych kwiatostanach krwiściągu lekarskiego. Preferowane są rośliny rosnące w dość wysokich płatach roślinności oraz kwiatostany znajdujące się w ich szczytowych partiach. Podczas składania jaj samice kierują się ponadto bliskością gniazd odpowiedniego gatunku mrówki. W Polsce, oraz w większej części Europy podstawowym wykorzystywanym gatunkiem mrówki jest wścieklica zwyczajna (Myrmica rubra), ponadto larwy modraszka nausitousa można czasem znaleźć w gniazdach wścieklicy uszatki (Myrmica scabrinodis) oraz wścieklicy podobnej (Myrmica ruginodis). Przez 2-3 tygodnie gąsienica odżywia się zawiązkami nasion, a następnie po osiągnięciu ostatniego stadium larwalnego spada na ziemie. Leżąc zazwyczaj nieruchomo pod rośliną żywicielską oczekuje na adopcje przez robotnice mrówek. Wydziela w tym czasie atraktory zapachowe działające na wiele różnych gatunków mrówek z rodzaju wścieklic (Myrmica). Jeśli zostanie odnaleziona rozpoczyna się trwający kilkadziesiąt minut proces adopcji, podczas którego gąsienica może wydzielać z gruczołu nektarowego słodką wydzielinę spijaną przez mrówki. Zjawisko to jest jednak rzadziej obserwowane niż u spokrewnionego modraszka telejusa. Jeśli zostanie zaakceptowana robotnice transportują ją do wnętrza mrowiska. Na tym etapie rozwoju gąsienica odżywia się larwami i jajami mrówek oraz prawdopodobnie częściowo dokarmiana jest przez robotnice pokarmem przynoszonym spoza mrowiska. Wiosną, po jedno lub dwukrotnym przezimowaniu, przepoczwarza się a po około 3 tygodniach opuszcza mrowisko jako dorosły motyl. Dorosłe motyle spotykane są od połowy lipca do końca sierpnia, przy czym pojedyncze osobniki żyją nie dłużej niż trzy doby. Spijają nektar prawie wyłącznie z kwiatów krwiściągu lekarskiego, rzadziej natomiast odwiedzają kwiaty sadźca konopiastego i krwawnicy pospolitej. Podobnym cyklem rozwojowym cechuje się spokrewniony modraszek telejus. Samice tego gatunku składają jednak jaja na niedojrzałych, znajdujących się zazwyczaj w połowie wysokości rośliny kwiatostanach krwiściągu lekarskiego, ponadto wspomniany 14

15 gatunek wykorzystuje inny zestaw mrówek żywicielskich dzięki czemu oba motyle ograniczają konkurencje międzygatunkową wykorzystując różne nisze ekologiczne. Populacje modraszka nausitousa cechują się ponadto wyższym sukcesem rozrodczym wynikającym ze skuteczniejszej adopcji gąsienic i mniej negatywnego wpływu na populacje mrówek (mniejsza masa larw oraz ich ograniczone drapieżnictwo spowodowane częściowym dokarmianie przez robotnice). Poza tym, gniazda podstawowego żywiciela gąsienic modraszka nausitousa są większe niż gniazda głównego żywiciela modraszka telejusa dzięki czemu mogą wyżywić większą ilość larw. Gwarantuje to nieco większą odporność gatunku na lokalne wymieranie wskutek zmian warunków środowiska niż w wypadku modraszka telejusa. Zagrożenia: modraszek nausitous został określony jako gatunek bliski zagrożenia (NT Near Threatened) w Światowej Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych opracowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN). Z tym samym statusem figuruje na Europejskiej Czerwonej Liście Motyli) oraz wymieniany w II załączniku Konwencji Berneńskiej i II i IV załączniku Dyrektywy Siedliskowej.W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt Bezkręgowce został sklasyfikowany jako gatunek niższego ryzyka (LR Lower Risk). Na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce uwzględniony ze statusem gatunku najmniejszej troski (LC Last Concern). Sytuacja modraszka nausitousa w Polsce jest lepsza niż w większości krajów zachodniej Europy, należy jednak spodziewać się jej pogorszenia ze względu na obserwowane zmiany profilu rolnictwa. Podstawowym zagrożeniem dla tego gatunku są przemiany środowisk w których żyje spowodowane odchodzeniem od tradycyjnego sposobu zagospodarowania łąk. Szczególnie groźna jest intensyfikacja gospodarki łąkarskiej (zbyt wczesne i zbyt częste koszenie). Również długotrwałe nieużytkowanie łąk zasiedlonych przez modraszka nausitous stanowi dla niego zagrożenie prowadząc do uruchomienia procesów sukcesji (zarastanie krzewami i drzewami). Zmiany takie prowadzą do przekształcenia struktury zbiorowisk roślinnych, ustępowania rośliny żywicielskiej oraz gatunku mrówki gospodarza co w końcu prowadzi do zaniku populacji samego motyla. Innym zagrożeniem jest nadmierne osuszanie łąk spowodowane obecnością lub budową nowych systemów melioracyjnych. Dodatkowym czynnikiem zmniejszającym liczbę siedlisk modraszka nausitous są zmiany sposobu wykorzystania terenów zajmowanych przez wilgotne łąki, na przykład przeznaczanie ich na grunty orne lub pod zabudowę. Ponadto w Europie stwierdzono negatywny wpływ na populacje modraszka nausitous między innymi takich czynników jak stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, zalesianie ekosystemów łąkowych, zmiany klimatyczne czy nadmierny wypas. Obserwowane są również niekorzystne efekty fragmentacji siedlisk i izolacji poszczególnych stanowisk gatunku. W naszym kraju znany jest z niewielu stanowisk w południowej części kraju (Buszko, 1997). Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu tego gatunku. Pachnica dębowa - Osmoderma eremita Scop. (1064) Dawid Marczak, Kampinoski Park Narodowy, Dział Nauki i Monitoringu Przyrody, ul. Tetmajera 38, Izabelin 15

16 Pachnica dębowa (fot. Dawid Marczak) Pachnica dębowa należy do rzędu chrząszczy (Coleoptera), do rodziny poświętnikowatych (Scarabaeidae). Jest to jeden z największych naszych przedstawicieli tej rodziny, a jednocześnie największy przedstawiciel podrodziny kruszczyc (Cetoninae). Dorosłe osobniki osiągają długość ciała przekraczającą 3 cm, a zdarzają się samice o wielkości nawet ponad 4 cm. Barwa ciała pachnicy jest brunatna, z dość silnym spiżowym połyskiem. Cechą rzucającą się w oczy jest stosunkowo mała głowa i przedplecze w porównaniu z ogromnymi, szeroko zaokrąglonymi pokrywami. Nazwa pachnicy dębowej pochodzi od dość silnego, piżmowego zapachu wydzielanego przez samce. Substancja ta jest wykorzystywana jako feromon. Larwy tego gatunku to typowe pędraki, podobne do pędraków innych gatunków żuków czy chrabąszczy. Zarówno osobniki dorosłe jak i larwy są związane z martwym drewnem, szczególnie z różnego rodzaju próchnowiskami w dziuplach lub pęknięciach drzew. Rozwój larwalny trwa zazwyczaj 3-4 lata. Jest to związane z mało odżywczym materiałem jaki spożywa larwa rozłożonym drewnem. Larwy pachnicy zjadają drewno wstępnie rozłożone przez grzyby, a w swoim układzie pokarmowym posiadają zestaw odpowiednich bakterii i pierwotniaków, które pomagają w trawieniu celulozy. Larwy po wyrośnięciu budują kokolit (kokon). Wykorzystują do tego celu drobinki próchna, które zlepiają ze sobą za pomocą śliny. Dorosłe osobniki opuszczają osłony poczwarkowe na początku lata najczęściej pod koniec czerwca i w lipcu. Najchętniej przebywają w pobliżu rodzimej dziupli lub próchnowiska. Chętnie zlizują soki wyciekające ze zranionych pni drzew lub opadłych, dojrzałych owoców. Nie latają one na duże odległości, oddalając się od rodzimej dziupli na odległość zaledwie kilkudziesięciu metrów. Lot pachnicy jest bardzo ociężały, a sam chrząszcz wydaje przy tym donośne buczenie doskonale słyszalne przez człowieka. W naszych warunkach klimatycznych dojrzałe pachnice najliczniej spotyka sie w lipcu i sierpniu. Warto tu podkreślić, że wykrywalność tego gatunku jest bardzo niska, gdyż dorosłe chrząszcze są dość skryte. Siedzą zazwyczaj w pobliżu dziupli z rzadka latając, a jeśli już to tylko przy słonecznej, ciepłej pogodzie. Loty odbywają się zazwyczaj w godzinach popołudniowych. Pachnica dębowa podlega w Polsce prawnej ochronie gatunkowej. Umieszczona jest także w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz na czerwonej liście IUCN i polskiej czerwonej liście w kategorii VU (gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie).czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce - narażona, ochrona ścisła. Na Śląsku występuje (stosunkowo liczne stanowiska). Chrząszcz ten wykazywany jest z południowej, zachodniej i środkowej Europy. W większości są to jednak doniesienia sprzed kilkudziesięciu lat. Pachnica dębowa podlega w Polsce prawnej ochronie gatunkowej. Umieszczona jest także w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej oraz na czerwonej liście IUCN i polskiej czerwonej liście w kategorii VU (gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie). Pozostałe istotne gatunki (nie zamieszczone w SFD) Czerwończyk nieparek (Lycaena dispar (Haw. 1802) (1060). 16

17 Zdjęcie pochodzi ze strony: Motyl niewielkich rozmiarów (rozpiętość skrzydeł do 4 cm) z wyraźnie zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Podstawowa barwa wierzchniej powierzchni skrzydeł czerwonawo-złocista z czarną obwódką. Spód tylnego skrzydła podobny lecz z mocnym błękitnym odcieniem. Samica jest większa od samca, czarna obwódka na przednim skrzydle jest szersza, dodatkowo występują czarne kropki tworzące namiastkę drugiej przepaski oraz dwie dodatkowe kropki w nasadowej części skrzydła. Jej tylne skrzydła są przyciemnione z pomarańczowym paskiem na zewnętrznej krawędzi. Opisywany gatunek preferuje wilgotne łąki i torfowiska, siedliska kształtujące się w dolinach rzek, rowów melioracyjnych itp. Ma jedno, niekiedy dwa pokolenia w roku (od czerwca do lipca i dodatkowo od końca lipca do końca sierpnia). Rośliną żywicielską jest szczaw lancetowaty a coraz częściej również inne gatunki tego rodzaju (szczaw kędzieżawy, tępolistny, zwyczajny). W Polsce gatunek ten podlega ścisłej ochronie, chociaż na niżu jest częsty (Buszko, 1997). Kategoria zagrożenia - L. Zamieszczony został na czerwonej liście IUCN oraz wymieniany jest w II załączniku Konwencji Berneńskiej jak również II i IV załączniku Dyrektywy Siedliskowej. Jako istniejące zagrożenia dla tego gatunku wymienia się melioracje i osuszanie terenów podmokłych. Dla zachowania siedlisk w których gatunek ten występuje proponowane jest prowadzenie ekstensywnej gospodarki na podmokłych łąkach i niedopuszczenie do ich zarastania. Zwraca się ponadto uwagę na zachowanie śródpolnych i śródleśnych oczek wodnych jako siedlisk sprzyjających pojawianiu się roślin żywicielskich dla tego gatunku. (1086) Zgniotek cynobrowy (Cucjus cinnaberinus), chrząszcze, zgniotkowate 17 (Fot. J. M. Gutowski)

18 Ciało dość płaskie i niezbyt szerokie, 10-16mm Prawie cały wierzch ciała czerwony. Ciemna barwa zaznacza się na górnej stronie ciała jako zaciemnienie brzegów przedplecza. Za oczami bardzo silnie wystające skronie. Ku tyłowi, trójkątna w kształcie głowa ulega tuż za skroniami silnemu przewężeniu tworząc odcinek na wzór szyi. Punktowanie powierzchni głowy bardzo delikatne, ale głębokie i gęste. Przedplecze w zarysie prostokątne, prawie kwadratowe. Na brzegach bocznych pokryte delikatnymi ząbkami a w każdym z kątów przedplecza można zauważyć delikatny, ale wyraźny wcisk. Tarczka dobrze widoczna. Pokrywy płaskie z zatartym punktowaniem. W okolicy brzegu bocznego każdej pokrywy ciągnie się od barku podłużne żeberko powodujące załamanie tu ku dołowi powierzchni pokrywy. Błoniaste skrzydła drugiej pary dobrze wykształcone. Osobniki dorosłe pojawiają się późną wiosną: w maju i czerwcu i przystępują do kopulacji. Następnie samice składają jaja. Młode larwy wylęgają się po kilku tygodniach i żerują w warstwie obumierającego łyka, pod obluzowaną korą drzew. Larwa rozwija się zimując dwukrotnie. W lecie trzeciego roku życia larwy następuje przepoczwarczenie w kolebce pod korą drzewa. Stadium poczwarki trwa dość krótko około dwóch tygodni. Wylęgłe chrząszcze zimują następnie w kolebkach poczwarkowych, które opuszczają dopiero wiosną kolejnego roku. Zarówno larwy, jaki i formy dorosłe odżywiają się martwą materią roślinną, głównie łykiem, przy czym preferują łyko przerośnięte strzępkami grzybni. Można więc mówić że są saprofagami i mycetofagami. Głównym gatunkiem drzewa, w którym zachodzi rozwój jest osika, rzadziej dąb, klon, buk, wierzby, jesiony i wiązy. W rzadkich przypadkach są drapieżne, nie gardzą wówczas larwami i poczwarkami kózkowatych (Cerambycidae). Zgniotek cynobrowy jest gatunkiem europejskim, rozsiedlonym od południowozachodnich Niemiec po daleka Rosję. Na północy sięga po Norwegię, a na południu po kraje bałkańskie (Chorwację, Bośnię i Hercegowinę). Zarówno w Europie jak i w Polsce bardzo rzadki gatunek, znany z nielicznych rozproszonych stanowisk. W kraju najliczniejsze populacje występują w Puszczy Białowieskiej i w Bieszczadach. Ponadto pojedyncze stanowiska są zlokalizowane na Dolnym Śląsku, Mazowszu i w Wielkopolsce. W Polsce gatunek ten podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Umieszczony jest na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych ze statusem LC gatunek niższego ryzyka. Chroniony jest Konwencją Berneńską. Umieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. Jako formę ochrony proponuje się pozostawianie w lasach starych, obumierających drzew oraz otaczanie ochroną miejsc występowania zgniotka, co może zapobiegać jego nadmiernemu wyłapywaniu przez kolekcjonerów. zagrożenia: Za główne zagrożenie dla tego gatunku uważa się usuwanie z lasów martwego i obumierającego drewna drzew liściastych, gdzie następuje rozwój zgniotka, nieracjonalną gospodarkę leśną polegającą na nasadzaniu monokultur sosnowych, kolekcjonerstwo przez entomologów-amatorów, szczególnie niebezpieczne, gdyż przy rójce chrząszcze są łatwe do odnalezienia i zebrania w większych ilościach Ocena warunków siedliskowych panujących na SOO Graniczny Meander Odry dla występowania gatunków z II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej na podstawie wizji lokalnych przeprowadzonych w maju, lipcu i sierpniu 2012r. Dla rozpoznania stanu przyrodniczego Specjalnego Obszaru Ochrony Graniczny Meander Odry oraz terenów przyległych dokonano wizji lokalnych na odcinku Ujście Olzy do Odry most drogowy w Chałupkach. Wzdłuż tego odcinka oceniono przydatność siedlisk dla występowania modraszka nausitous oraz pachnicy dębowej. Rozpoznano również 18

19 potencjalne możliwości występowania czerwończyka nieparka, oraz zgniotka cynobrowego. Ocenie przydatności poddano wydzielenia reprezentujące określone typy siedlisk dokonane w ekspertyzie botanicznej (Neifeld, 2011) Ocena zróżnicowania odcinka SOO Graniczny Meander Odry pod względem wymagań siedliskowych dla modraszka nausitous Ocena zróżnicowania warunków panujących na omawianym odcinku Przygraniczny meander Odry dokonana została na podstawie dostępnych danych zawartych w cytowanych poniżej opracowaniach oraz wizji lokalnych które przeprowadzono 24 maja 2012r, 25 lipca, 28 lipca 2012r., 31 lipca oraz 29 sierpnia 2012r. Pierwsze rozpoznanie terenowe wykonane 24 maja br. Pozwoliło ono zweryfikować dostępne informacje odnośnie powierzchni reprezentujących siedliska niżowych i górskich świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie Arrhenatherion elatioris. Rozpoznania dokonano na wydzieleniach zaproponowanych w opracowaniu botanicznym obszaru (Neifeld, 2011). Wizja dokonana 25 lipca ujawniła, że w tym czasie wydzielenia W2 i W3 były już skoszone, zaś wydzielenie W1 było w stadium odrastania po wcześniejszym (ok. 1 miesiąc) skoszeniu. Nie mniej jednak w pokosie na wydzieleniu W2 wykazano obecność Sanguisorba officinalis (na całej powierzchni jedynie 15 osobników), podczas gdy na W3 nie stwierdzono obecności tej rośliny. 31 lipca skoszone były powierzchnie W5, W6, W7. Powierzchni W4 nie koszono. Okres wiosenny nie jest zbytnio przydatny do oceny występowania modraszków, gdyż motyle te pojawiają się jako postacie dorosłe najwcześniej końcem czerwca. Z tego względu kolejne wizje terenowe zaplanowano na koniec lipca. Pozwoliły one na wyciągniecie następujących wniosków: Na obszarze SOO Graniczny Meander Odry warunki dla występowanie modraszka nausitous są złe. Przyczyną tego stanu jest niewielkie zagęszczenie (i tylko na niektórych powierzchniach) rośliny żywicielskiej (Sanguisorba officinalis) oraz uboga fauna mrówek z rodzaju Myrmica. Przedstwiciel tego rodzaju, wścieklica, jest gospodarzem rozwijających się larw motyla. W opracowaniu botanicznym (Neifeld, 2011) na obszarze SOO wydzielono 7 powierzchni reprezentujących niżowe i górskie łąki świeże Arrhenthererion elatioris. Stan zachowania poszczególnych płatów jest zróżnicowany. Oceny globalne stanu zachowania poszczególnych płatów wg opracowania botanicznego przedstawiają się następująco: W1- U1, W2-U1, W3-U1, W4-U1, W5- U1, W6- U1, W7- U1. Ze względu na potencjalne występowanie modraszka nausitous powierzchnie te są jednak bardziej zróżnicowane. Pierwsze trzy- W1, W2 i W3 są bardziej sprzyjają występowaniu tego gatunku. Stwierdzono na nich bowiem obecność rośliny żywicielskiej (chociaż nie występowała ona zbyt licznie) oraz ślady obecności mrówek (pozostałości mrowisk zniszczonych w trakcie koszenia) które być może należą do gatunku związanego z rozwojem modraszka nausithous (należy to jednak sprawdzić, stosując zakładanie pułapek pokarmowych w okresie kwitnienia krwiściągu lekarskiego, zgodnie z metodyką - str. 28). Ponadto są one nieco bardziej wilgotne od pozostałych wydzieleń. Łąki oznaczone jako W6 i W5 leżą blisko siebie i praktycznie są słabo izolowane, uznać je więc można za jeden płat. Jednak na nich nie stwierdzono w pokosie obecności krwiściągu lekarskiego (obie były skoszone mniej więcej w tym samym czasie co W2 i W3). Nie odnaleziono na nich również mrowisk. Pozostałe powierzchnie reprezentujące Arrhenatheron elatioris (W4, W7) są niewielkie powierzchniowo, pozbawione rośliny żywicielskiej oraz mrówek z rodzaju Mrymica. Dodatkowo są znacznie oddalone od pozostałych, co upoważnia do stwierdzenia, że nie stanowią istotnych z punktu widzenia występowania modraszka wydzieleń. 19

20 Kolejne wizje terenowe końcem miesiąca nie przyniosły dodatkowych informacji. Żadna z nich nie ujawniła obecności modraszka nausithous. Zawarte w opracowaniach z 2002 roku informacje o występowaniu tego gatunku na terenie Meandra nie uzyskały potwierdzenia. Dotyczy to również wału przeciwpowodziowego wzdłuż Odry w okolicach mostu w Chałupkach. Tereny otaczające ten południowy fragment SOO Graniczny Meander Odry zajmują obecnie pola uprawne Ocena zróżnicowania odcinka Graniczny Meander Odry pod względem wymagań siedliskowych dla pachnicy dębowej Pod względem zróżnicowania siedliskowego poszczególne płaty łęgów wierzbowych, topolowych, olszowych i jesionowych oznaczonych kodem 91E0 (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinose-incanae) oraz łęgowych lasów dębowo-wiązowojesionowych oznaczonych kodem 91F0 (Ficario-Ulmetum) wykształcone na obszarze SOO Graniczny Meander Odry są, ze względu na wiek części drzewostanu odpowiednie dla występowania pachnicy dębowej, jednak nie stwierdzono w tracie wizji lokalnych obecności drzew, które byłyby na takim stopniu obumarcia, oby zapewnić odpowiednie środowisko dla występowania tego gatunku. Nie brano przy tym pod uwagę faktu stosunkowo niskiej botanicznej oceny stanu zachowania siedliska. Globalna ocena botaniczna stanu zachowania tych płatów przedstawia się niezadawalająco lub źle (Neifeld, 2011). W konkretnych wydzieleniach wygląda ona następująco:: 91E0: W1-, W2-, W3-, W4, W5-, W6-, W7-, W8-, W9-, W10, W11-, W12-, W13-, W14-. Ocena taka podyktowana została zaburzeniami struktury i funkcji siedliska( obecność w runie inwazyjnych, obcych gatunków, skład gatunków dominujących w runie itp.). Nieco lepiej przedstawiała się globalna ocena stanu zachowania płatów zbiorowiska 91F0 (Ficario- Ulmetum): W1-U1, W2-U1, W3-U1, W4-U1. Należy podkreślić, iż żaden z parametrów oceny (powierzchni, struktury i funkcji oraz szans zachowania) w tym typie zbiorowiska nie został oceniony jako. Pomimo niskiej oceny w przypadku łęgów (91E0) nie należy ich jednak dyskwalifikować jeżeli chodzi o występowanie pachnicy dębowej. Gatunek ten nie wymaga bowiem niezaburzonych pod względem fitosocjologicznym zbiorowisk, lecz związany jest bardziej ze stanem zdrowotnym drzew (patrz wymagania siedliskowe gatunku w rozdziale 3.1.) Na wydzieleniach oznaczonych jako 91E0, W2, W3, W8 (Neifeld, 2011) zasoby martwego drewna odpowiadają jakościowo strukturze drzewostanu i spotykamy tutaj martwe drzewa (stojące i leżące) w liczbie powyżej 5 szt/ha. Jednocześnie w pozostałych wydzieleniach (W1, W4-14) liczba ta waha się w granicach 3-5 drzew/ha. W wydzieleniach 91E0: W2, W3, W5, W6, W8, W11 i W13 obserwowano powyżej 20% udziału drzew starszych niż 100lat (w pozostałych wydzieleniach określono udział drzew tego wieku na poniżej 20%). Z kolei dla wydzieleń zbiorowiska 91F0, wskaźniki te przedstawiały się następująco: w wydzieleniu W1o powierzchni ok. 4,5ha martwe drewno stanowi powyżej 10% żywego drzewostanu, przy czym ponad 5 szt./ha osiąga 50cm grubości. Występuje tutaj powyżej 10% drzew starszych niż 100lat. Ponad 70% powierzchni pokrywa zwarty drzewostan, lecz pojawiają się luki i prześwietlenia (warunki sprzyjające występowaniu pachnicy). W wydzieleniu W2 (ok. 1,3ha) martwe drewno stanowi powyżej 10% żywego drzewostanu, zaś udział tego surowca w postaci stojących lub leżących fragmentów powyżej 3m długości i 50cm grubości szacowane jest na ponad 5 sz./ha. Podobnie jak w wydzieleniu 20

21 poprzednim w drzewostanie osobniki ponad 100 letnie mają udział większy niż 10%. Również tutaj pojawiają się luki i prześwietlenia. Takie same warunki siedliskowe występują na wydzieleniach W3 (ok. 2,4ha) i W4 (ok. 0,4ha). Pomimo takiej struktury, warunki dla występowania pachnicy dębowej na omawianym obszarze są zła. Brak tutaj drzew z typowymi dziuplami, a te u których występują fragmenty spróchniałe, reprezentowane są przez fragmenty odłamanych konarów lub pęknięcia pnia. W trakcie prac w terenie prowadzonych w lipcu i sierpniu 2012 w wydzieleniach 91E0 W1, W4, W5,W6 i W12 nie stwierdzono osobników tego gatunku na potencjalnie możliwych do zasiedlenia drzewach (należy przy tym jeszcze raz zaznaczyć, że drzew z typowymi dziuplami na całym badanym obszarze nie stwierdzono). Na pozostałe wydzieleniach możliwości penetracji były ograniczone zwarciem gatunków obcych występujących w runie (Impatiens glandulifera oraz Reynoutria japonica) powodujących, że dotarcie do niektórych fragmentów lasu było niemożliwe. Z drugiej strony przy takim zacienieniu jakie panowało w tych fragmentach możliwość wystąpienia omawianego gatunku można raczej wykluczyć. Rozkład zbiorowisk roślinnych 91E0 i 91F0 na obszarze SOO Graniczny Meander Odry pozwala na wydzielenie dwóch potencjalnych obszarów które należy monitorować pod względem występowania pachnicy dębowej. Ponieważ nie wymaga ona zwartych drzewostanów (wręcz przeciwnie), potencjalnym miejscem jej występowania mogą być również szpalery starych drzew. W związku z tym prawostronny brzeg Odry ze starodrzewami nieco powyżej ujścia Olzy wraz z wydzieleniami (Neifeld 2001) 91E0: W1+W2+W5+W6 oraz 91F0: W3 mogą być potraktowane jako jeden, północny obszar dla monitoringu gatunku. Obszar jego powierzchni zadrzewionej wynosi w przybliżeniu 12 ha. Z kolei wydzielenia 91E0: W14+W13+W12+W10+W9+W7+W11 oraz 91F0: W2+W1+W4 można potraktować jak obszar południowy do monitoringu. Jego obszar zadrzewiony w przybliżeniu wynosi 17,7ha. W trakcie wizji terenowych analizowano również nieco izolowany obszar środkowy na który składały się wydzielenia 91E0: W4+ W8+W3. Łączny obszar zadrzewień w tym wydzieleniu to ok. 4ha. Prowadzona w dniach 25, 28 i 31 lipca 2012 roku wizja lokalna wykazała, że wśród ok. 200 starych drzew rosnących na obszarze północnym na 10 występują uszkodzenia i próchniejące fragmenty. Tylko w jednym przypadku jest to niewielka dziupla, pozostałe to połamane fragmenty konarów lub próchniejące pęknięcie pnia Wśród tych obiektów drzewa o następujących współrzędnych geograficznych: N:49 o ; E:18 o , N:49 o ; E:18 o (oraz 2 drzewa ok.20m i 30m w kierunku południowym), N:49 o ; E:18 o (ora drzewo w odległości ok. 5m), N:49 o ; E:18 o , N:49 o ; E:18 o powinny podlegać obserwacji. Należy zaznaczyć, że w dniach prowadzenia wizji lokalnych nie obserwowano dorosłych osobników pachnicy dębowej, pomimo iż pogoda i czas do obserwacji były odpowiednie (gorąco: ok. 30 o C i pora wieczorna). Dostępne informacje oraz przeprowadzone wielokrotne wizje lokalne pozwalają wnioskować, że w chwili obecnej brak jest podstaw dla oceny stanu ochrony pachnicy dębowej na tym terenie. W SFD z roku 2002 (nowelizacja 2008) nie ma wskazanego miejsca które powinno być monitorowane. Być może wynika to z faktu, że w czasie zgłaszania obszaru nie było wypracowanej metodyki dla parametrycznej oceny występowania gatunku (Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych, Przewodniki metodyczne dla gatunków zwierząt. Pachnica dębowa (1084). www. gios.gov.pl/siedliska). Podsumowując stwierdzam, że w przypadku zarówno modraszka nausitous jak i pachnicy dębowej niezbędny jest dodatkowy monitoring na obszarze SOO Graniczny 21

22 Meander Odry w 2013 roku, który uwzględni parametry wskazane w metodyce oceny tych gatunków (patrz wskaźniki i ocena stanu ochrony gatunku: Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych, Przewodniki metodyczne dla gatunków zwierząt. Pachnica dębowa (1084). www. gios.gov.pl/siedliska), modraszek nausitous (1061) Phengaris (Maculinea) nausithous (Bergstrasse, 1779). Dopiero potwierdzenie ich występowania umożliwi wskazanie dalszych kierunków działań na tym obszarze Informacje dodatkowe: Czerwończyk nieparek (Lycaena dispar (Haw. 1802)), (1060). Warunki do występowania tego gatunku na SOO Graniczny Meander Odry powinny być potwierdzone. W trakcie wizji terenowych w maju, lipcu (i sierpniu) 2012 roku nie stwierdzono tego gatunku. Być może sposób użytkowania łąk (ich koszenie w takich jak obserwowane terminach) wpływa negatywnie na obecność gatunku. Jednak nie budzi optymizmu również fakt, że poważne obszary odkryte zostały zajęte pod uprawy, zaś nieliczne nieużytki zajmują gatunki inwazyjne: nawłoć oraz rdest Reynoutria japonica. Zgniotek cynobrowy (Cucjus cinnaberinus), (1086). Gatunek ten został potwierdzony w zbiorowiskach leśnych SOO Graniczny Meander Odry w roku 2011 (Matraj, 2011). Dokładny opis monitoringu tego obszaru odnaleźć można w opracowaniu: Monitoring występowania zgniotka cynobrowego Cucujus cinnaberinus na obszarach Natura 2000 położonych w górnym odcinku Odry, w województwach śląskim, opolskim i dolnośląskim Wrocław, O mocnym stanowisku gatunku świadczyć może przytoczony z tego opracowania cytat: Łącznie odnaleziono na tym obszarze ok. 30 larw chrząszcza oraz 3 dorosłe okazy. Nie zaobserwowano preferencji w stosunku do obwodu martwego drewna, w którym żerowały larwy znajdowano je zarówno w gałęziach grubości ludzkiego przedramienia jak i w grubych pniach powalonych wierzb czy topoli. Graniczny Meander Odry należy uznać za bardzo silne stanowisko występowania zgniotka cynobrowego, ze spora liczbą rozmnażających się osobników i dużym potencjałem na przyszłość. Łączna powierzchnia obszaru w obrębie którego znaleziono zgniotka cynobrowego wynosi ok. 14ha. Istnieje jednak spory potencjał jeśli chodzi o obszar zasiedlenia przez zgniotka szczególnie w części północnej, gdzie larwy wykryto na niewielkim procencie powierzchni kompleksu leśnego. 22

23 4. Wskaźniki i ocena stanu ochrony siedliska i gatunków 4.1. Skala oceny stanu ochrony siedliska Skalę oceny stanu ochrony przyjęto zgodnie z rozporządzeniem ministra środowiska z dnia 17 lutego 2010 roku, Dz. U. Nr 34, poz Stan ochrony siedliska przyrodniczego w obszarze Natura 2000 jest charakteryzowany następującymi parametrami: 1. Powierzchnia siedliska; 2. Struktura i funkcja; 3. Szanse zachowania siedliska. Każdy z parametrów jest oceniany w skali FV właściwy; U1 niezadawalający, zły. W przypadku braku danych zapisuje się XX nieznany. Ocena parametru 1 Powierzchnia siedliska: FV właściwy powierzchnia siedliska nie zmniejsza się, nie jest antropogenicznie pofragmentowana, U1 niezadawalający powierzchnia siedliska wykazuje powolny trend spadkowy lub jest antropogenicznie pofragmentowana, zły powierzchnia siedliska wykazuje szybki trend spadkowy lub jest silnie antropogenicznie pofragmentowana. Ocena parametru 2 Struktura i funkcja: FV właściwy w dobrym stanie, brak znaczących zaburzeń, zachodzą typowe dla siedliska procesy ekologiczne, stan typowych gatunków właściwy, różnorodność biologiczna związana z siedliskiem niezubożona, U1 niezadawalający niewielkie zaburzenia, np. nieoptymalne zagospodarowanie, niewielkie zubożenie struktury, zaburzenie typowych dla siedliska procesów ekologicznych, zubożenie różnorodności biologicznej, upośledzenie funkcji, niezadawalający stan niektórych typowych gatunków zły Istotne, głębokie zaburzenia, np. brak właściwego zagospodarowania, zubożenie strukturalne, brak typowych dla siedliska procesów ekologicznych, głębokie zubożenie różnorodności biologicznej, utrata funkcji, zły stan typowych gatunków lub wyraźne zubożenie ich zestawu. Ocena parametru 3 Szanse zachowania siedliska: 23

24 FV właściwy brak zagrożeń i negatywnych trendów. Zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat jest niemal pewne, U1 niezadawalający zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat nie jest pewne, ale jest prawdopodobne, o ile uda się zapobiec istniejącym zagrożeniom, zły zachowanie siedliska w stanie niepogorszonym w perspektywie lat będzie bardzo trudne: zaawansowane procesy recesji, silne negatywne trendy lub znaczne zagrożenia. Łączna ocena stanu ochrony jest ustalana na podstawie parametrów 1 3 wg następującego schematu wnioskowania: Jeżeli choć jeden z tych parametrów jest oceniony jako to ocena globalna = Jeżeli choć jeden z parametrów oceniony jest jako U1, to całość oceny = U1 Jeżeli dwa lub trzy parametry są ocenione jako XX, to globalna ocena = XX Jeżeli wszystkie trzy parametry albo dwa parametry są ocenione jako FV a jeden jako XX, to ocena globalna = FV Skala oceny stanu ochrony gatunku Stan ochrony gatunku na obszarze Natura 2000 jest charakteryzowany następującymi parametrami : 1. populacja, 2. Siedlisko, 3. Szanse zachowania gatunku. Parametr 1: populacja ocenia się wg następującej skali: FV (właściwy) - Liczebność jest stabilna, w dłuższym okresie (mogą występować naturalne fluktuacje) oraz populacja wykorzystuje potencjalne możliwości obszaru, oraz struktura wiekowa, rozrodczość i śmiertelność prawdopodobnie nie odbiegają od normy U1 (niezadowalający) - Liczebność wykazuje powolny trend spadkowy lub jest znacznie niższa od potencjalnych możliwości obszaru lub struktura, rozrodczość albo śmiertelność są antropogenicznie zaburzone (zły) - Liczebność wykazuje silny trend spadkowy lub struktura wiekowa, rozrodczość i śmiertelność są zaburzone w sposób zagrażający powstaniem takiego trendu w najbliższej przyszłości Parametr 2: siedlisko ocenia się wg następującej skali: 24