SPIS TREŚCI. Wstęp... 9 Wykaz skrótów... 17

Transkrypt

1 1.1. SPIS TREŚCI Wstęp... 9 Wykaz skrótów Rozdział 1 Klastry jako nośnik innowacyjności ujęcie teoretyczne Wprowadzenie Definicje klastrów w aspekcie kreowania innowacyjności Teorie klastrów w naukach ekonomicznych Modele klastrów z uwzględnieniem modeli europejskich oraz azjatyckich Dystrykty przemysłowe Keiretsu jako przykład sieci powiązań Wpływ klastrów na konkurencyjność i innowacyjność regionów Podsumowanie Rozdział 2 Polityka innowacyjna versus polityka klastrowa jako źródło przewagi konkurencyjnej we współczesnej gospodarce światowej Wprowadzenie Innowacje i innowacyjność Koncepcja narodowego i regionalnego systemu innowacji Kształtowanie polityki innowacyjnej Polityka klastrowa wymiar teoretyczny Polityka innowacyjna a polityka klastrowa Metody tworzenia klastrów oraz inicjatywy klastrowe Podsumowanie Rozdział 3 Zróżnicowane modele polityki klastrowej w wybranych krajach azjatyckich i w Polsce Wprowadzenie Klastry wiedzy w Japonii Program tworzenia wyspecjalizowanych miast w Chinach Polityka rozwoju klastrów prowincjonalnych w Tajlandii

2 Spis treści Wioski rzemieślnicze w Wietnamie Micro and Small Enterprises Cluster Development Programme w Indiach Wnioski z doświadczeń azjatyckich Polityka klastrowa w Polsce Polityka klastrowa w Polsce do 2013 roku Polityka klastrowa w Polsce w latach Podsumowanie Rozdział 4 Polityka klastrowa w Japonii w XXI wieku Wprowadzenie Kontekst ekonomiczny polityki klastrowej Kontekst historyczny polityki klastrowej Ramy instytucjonalne a regionalna polityka rozwoju Rola programów klastrowych w polityce innowacyjnej kraju Japonia: gospodarka oparta na wiedzy Analiza wskaźnikowa gospodarki Japonii Polityka przemysłowa a klastering w Japonii Japoński model uprzemysłowienia Polityka rewitalizacji przemysłowej a klastering Ewolucja polityki klasteringu w Japonii Rola rządu japońskiego Klastry Wiedzy MEXT Koncepcja klastra MEXT Program Innowacyjny Klaster Regionalny Case study: Nanotechnologiczny Klaster Produkcyjny Regionu Tokai Zarządzanie sferą badawczo-rozwojową w Klastrze Regionu Tokai Klastry Przemysłowe METI Case study: Klaster Krzemowy Regionu Kiusiu Powiązania regionalne z klastrem MEXT Koordynacja i zarządzanie inicjatywami klastrowymi MEXT i METI analiza porównawcza Japońska Agencja Nauki i Technologii (Japan Science and Technology Agency JST) Tworzenie zaawansowanych technologii Promowanie transferu technologii i innowacji Promowanie i rozpowszechnianie informacji naukowej i technologicznej

3 Spis treści Wymiana i wsparcie badań naukowych Promowanie komunikacji naukowej Podsumowanie Rozdział 5 Polityka klastrowa w Indiach Wprowadzenie Kontekst instytucjonalny Kontekst historyczny Kontekst społeczno-ekonomiczny Przestrzeń miejska i obszary wiejskie Sfera publiczna a sfera prywatna Sektor zorganizowany i niezorganizowany Przedsiębiorstwa duże i małe Klastry ICT a regionalny system innowacji Źródła rozwoju sektora ICT w Indiach Historyczne uwarunkowania RIS w Bangalur Rozwój systemu innowacji w Indiach na przykładzie Bangalur Polityka wsparcia klastrów ICT Software Technology Parks (STPs) Program Specjalnych Stref Ekonomicznych Klastry MŚP jako odpowiedź na problemy rozwojowe Przegląd definicji klastrów w dokumentach Indii Przegląd programów polityki klastrowej Micro and Small Enterprises Cluster Development Programme Nowa polityka innowacyjna z wykorzystaniem Cluster Innovation Centres Industry Innovation Clusters University Innovation Clusters Podsumowanie Rekomendacje Literatura Spis rysunków Spis tabel

4 WSTĘP Klastry (grona, dystrykty przemysłowe, lokalne systemy produkcyjne, aglomeracje przedsiębiorstw) istnieją od wieków. Jednak dopiero globalizacja gospodarki światowej uwydatniła rolę tych systemów w budowaniu przewagi konkurencyjnej. Wiąże się to z faktem, że współczesny paradygmat innowacji wskazujący na jej systemowość, holistyczność i interaktywność wymaga odpowiednich struktur, zdolnych do akumulacji kapitału intelektualnego i jego efektywnego wykorzystania. Taką strukturą jest klaster jako najbardziej dojrzała forma organizacji produkcji, zdolna do wykorzystania możliwości innowacyjnych i organizacyjnych regionalnego środowiska. W ramach klastra współpracują przedsiębiorstwa międzynarodowe, podmioty z sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), a także organizacje osadzone w sprzyjającym środowisku lokalnym: agencje rządowe, ośrodki badawczo-rozwojowe, stowarzyszenia i ośrodki branżowe, jednostki normalizacyjne, laboratoria kontroli jakości i szkoły wyższe. Wzajemna koordynacja działań tych podmiotów pozwala uzyskać znaczące efekty synergiczne. Struktury klastrowe powstają współcześnie we wszystkich sektorach gospodarki w wielu krajach na świecie. Badania empiryczne potwierdzają, że można je traktować jako czynniki stymulujące rozwój przedsiębiorczości, wzmagające innowacyjność środowiska, aktywizujące eksport i przyciągające kapitał zagraniczny. Można wskazać szereg argumentów przemawiających za tym, że klaster jest stymulatorem innowacyjności zarówno wewnątrz jego struktury, jak i lokalnego środowiska, w którym funkcjonuje. A oto najważniejsze z nich 1 : 1. Klaster jest strukturą, w której współpraca przeplata się z rywalizacją. Obecność wielu konkurentów zmusza przedsiębiorstwa do wyróżniania się w sposób twórczy, co z kolei nieustannie podtrzymuje procesy innowacyjne. 2. Podmioty funkcjonujące w klastrze nawiązują bliskie relacje w środowisku specyficznej, proinnowacyjnej atmosfery. Powstaje ona na skutek akumulacji umiejętności, nowych pomysłów i wiedzy wynikającej z doświadczenia oraz sprawnego przepływu informacji. 3. Przedsiębiorstwa tworzące klaster mają możliwość ciągłego i bezpośredniego obserwowania sytuacji rynkowej, potrafią zatem szybko dostrzec po- 1 Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, M.K. Nowakowski (red.), Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s

5 jawiające się potrzeby nabywców znacznie szybciej niż duże przedsiębiorstwa działające w izolacji. 4. Przedsiębiorstwa tworzące klaster potrafią sprawnie zaspokajać nowe potrzeby. Miejscowi partnerzy silniej angażują się w procesy innowacyjne, dążąc do możliwie najszybszego skomercjalizowania swoich wynalazków. Bliskość partnerów rynkowych sprzyja wzajemnemu uzupełnianiu się przy wprowadzaniu wszelkich innowacji. 5. Obecność w klastrze wyspecjalizowanych, doświadczonych pracowników oraz możliwość wpływania lokalnych firm na programy nauczania w wyższych uczelniach, szkołach zawodowych i kursach specjalistycznych pozwalają na wypełnienie luk kadrowych. Zważywszy na wskazane argumenty, podjęcie i realizację projektu badawczego, którego głównym celem było zbadanie roli i znaczenia klastrów jako nośników innowacyjności przedsiębiorstw i regionów, należy uznać za w pełni uzasadnione. Zespół badawczy tworzyło pięcioro reprezentantów nauk ekonomicznych: prof. dr hab. Bogusława Drelich-Skulska, dr Anna H. Jankowiak, dr Szymon Mazurek, dr Sebastian Bobowski oraz dr Marcin Haberla. Wszyscy członkowie zespołu badawczego prowadzili badania terenowe w krajach regionu Azji i Pacyfiku w latach Projekt, którego efektem jest niniejsza publikacja, miał na celu pogłębione badania obejmujące dwa państwa Japonię i Indie. Wybór Japonii i Indii jako studiów przypadku opierał się na dążeniu do zaprezentowania znaczenia klastrów w roli nośników innowacyjności w krajach azjatyckich znajdujących się na różnym poziomie rozwoju gospodarczego, o odmiennych tradycjach historycznych i kulturowych oraz inaczej kształtujących politykę gospodarczą. W trakcie realizacji projektu zidentyfikowano wiele dodatkowych poziomów analizy i różnic pomiędzy badanymi krajami, co sprawiło, iż początkowa idea komparatystyki została połączona z prezentacją dwóch odrębnych studiów przypadków oraz odrębnie wyciąganych wniosków dotyczących Japonii i Indii. Stały się one przyczynkiem do sformułowania rekomendacji związanych z kreowaniem innowacyjnych klastrów w gospodarce polskiej. W wielu miejscach niniejszej publikacji funkcjonują też odwołania do ogólnych praw ekonomicznych i przykładów polityki klastrowej innych państw azjatyckich, a także Polski. Proces badawczy miał charakter indukcyjny, a jego najważniejszą częścią obok analizy światowej oraz polskiej literatury przedmiotu, dokumentów rządowych i aktów prawnych związanych z polityką innowacyjną oraz klastrową w Japonii, Indiach i Polsce były dwa wyjazdy studyjne do Japonii i Indii. Badania terenowe w Japonii realizowane były w październiku 2012 roku, natomiast w marcu 2013 roku w Indiach. W trakcie badań przeprowadzono ponad 30 wywiadów pogłębionych z czołowymi aktorami zaangażowanymi w polity- 10

6 kę klastrową w wybranych regionach obu krajów oraz z przedsiębiorstwami funkcjonującymi w strukturach klastrowych w Nagoi (Japonia) i w Bangalur (Indie). Wyjazdy studyjne były możliwe dzięki grantowi Narodowego Centrum Nauki nr rejestr. 2011/01/B/HS4/00639 nt. Klastry jako nośnik innowacyjności przedsiębiorstw i regionów. Weryfikacja i implementacja modeli azjatyckich w warunkach gospodarki polskiej. Badania jakościowe indywidualne wywiady pogłębione (individual depth interview IDI) prowadzone były wśród kierowników/kadry zarządzającej klastrów, przedstawicieli instytucji rządowych szczebla centralnego i regionalnego oraz jednostek naukowo-badawczych. Badania jakościowe służyły do eksploracji nowych obszarów, były również cennym źródłem informacji na temat podjętego zagadnienia badawczego. Czas trwania indywidualnego wywiadu pogłębionego wynosił około 90 minut. Bez sztywnego trzymania się listy pytań, za pomocą jedynie scenariusza, członkowie zespołu stopniowo pogłębiali te obszary, które były najważniejsze z punktu widzenia celu badania. Do badania została zastosowana technika polegająca na bezpośredniej relacji interpersonalnej, w której osoba prowadząca wywiad zadaje respondentom pytania opracowane w taki sposób, aby udzielone odpowiedzi pozostawały w ścisłym związku z przyjętymi celami badania. Swobodny sposób prowadzenia rozmowy gwarantował uzyskanie informacji pogłębionych. Podstawą dążenia do osiągnięcia wskazanego wyżej głównego celu projektu było postępowanie badawcze polegające na określeniu mechanizmów kształtowania się potrzeb, motywacji i postaw przedstawicieli klastrów i przedsiębiorstw funkcjonujących w wybranych klastrach w Japonii i Indiach, identyfikowanych w warunkach realizowanej polityki gospodarczej zarówno na szczeblu centralnym, jak i na szczeblu regionalnym w obu krajach. W związku z powyższym sformułowano następujące pytania badawcze: 1. Jakie były motywy tworzenia klastrów? 2. Na jakie bariery natrafiały klastry w początkowej fazie funkcjonowania? Jak zostały one pokonane? 3. Jak zmieniają się oczekiwania przedsiębiorstw oraz innych członków względem funkcjonowania w wybranych klastrach w Japonii i Indiach? 4. Jakie elementy decydują o skuteczności działań klastra? 5. Jakie są mechanizmy funkcjonowania wybranych klastrów w Japonii i Indiach? 6. Jaka jest rola wybranych klastrów w pobudzaniu rozwoju gospodarczego i innowacyjności gospodarki/regionu? 7. Jakie są perspektywy rozwoju klastrów w danym regionie? 8. Co stymuluje tak efektywny rozwój idei klastrów w państwach regionu Azji i Pacyfiku? 11

7 9. Jakie instrumenty były stosowane na szczeblu regionalnym i centralnym w celu dynamizacji działania klastrów w Japonii, Indiach i krajach ASEAN? Prezentacja zasadniczych elementów związanych z funkcjonowaniem klastrów w Japonii oraz Indiach została przeprowadzona na tle rozważań teoretycznych dotyczących zależności między polityką innowacyjną a polityką klastrową. Takie ujęcie badanego zjawiska pozwoliło na wielowątkową analizę przyczyn tworzenia klastrów oraz ich ewolucji jako immanentnej cechy procesów rozwojowych i współpracy ekonomicznej na poziomie kraju, a także regionu. W pracy starano się pokazać źródła tych tendencji, wynikające zarówno z wewnętrznych uwarunkowań rozwoju badanych krajów, znaczenia rządu centralnego i roli samorządu lokalnego, jak też z uwarunkowań zewnętrznych, w tym zwłaszcza ze zmieniających się realiów gospodarki światowej. Za nadrzędną cechę polityki innowacyjnej w Japonii oraz Indiach uznaje się ewolucyjne podejście do kreowania i rozwoju klastrów. Uwarunkowania kulturowe, reformy systemowe, aktywna polityka gospodarcza poszczególnych państw regionu oraz rosnąca wola polityczna pogłębiania kooperacji gospodarczej pomiędzy sektorami biznesu, nauki i rządu wywarły istotny wpływ na rozwój klastrów i ich wciąż zwiększające się znaczenie w podnoszeniu innowacyjności przedsiębiorstw oraz regionów w Japonii i Indiach. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów oraz rekomendacji. Ponieważ badanie skomplikowanych procesów ekonomicznych wymaga wykorzystania dorobku teoretycznego z różnych obszarów ekonomii, w publikacji przyjęto zasadę, iż wątki teoretyczne tam, gdzie jest to niezbędne i uzasadnione stanowią osnowę rozważań empirycznych. W rozdziale pierwszym szczególny nacisk położono na zdefiniowanie pojęcia klastra, adekwatnego do przedmiotu analizy, oraz ukazanie teorii klastrów w naukach ekonomicznych. Rozważania teoretyczne koncentrowały się również wokół modeli klastrów z uwzględnieniem modeli europejskich oraz azjatyckich. Wątkiem, który zamyka rozdział pierwszy, jest wpływ klastrów na konkurencyjność i innowacyjność regionów, co stanowi bazę wyjściową do dyskusji na temat wpływu klastrów na procesy innowacyjne zachodzące w gospodarce. Rozdział drugi jest poświęcony innowacjom i innowacyjności oraz teoretycznym aspektom kształtowania się systemów innowacji. Zagadnienia te posłużyły następnie do dyskusji poświęconej kreowaniu polityki innowacyjnej oraz jej powiązaniom z polityką klastrową. Podsumowaniem rozważań w rozdziale drugim jest charakterystyka różnych metod tworzenia klastrów oraz inicjatywy klastrowe, które podejmowane oddolnie bądź odgórnie mają istotny wpływ na różne formy realizacji polityki klastrowej. W rozdziale trzecim przedmiotem badań są zróżnicowane modele polityki klastrowej w wybranych krajach azjatyckich i w Polsce. W pierwszej części 12

8 tego rozdziału ukazano specyficzne cechy polityki klastrowej w Japonii, Chinach, Tajlandii, Wietnamie oraz w Indiach. Podkreślono, jak różną może mieć postać w zależności od odmiennego podejścia do następujących kwestii: w jakim obszarze polityki gospodarczej kraju ulokowano politykę klastrową, jak zdefiniowano klaster, jaka jest rola rządu oraz szczebel administracji publicznej, na którym jest formułowana i/lub realizowana polityka klastrowa, kim są adresaci tej polityki oraz jakie są jej cele. Natomiast przedmiotem rozważań drugiej części uczyniono politykę klastrową w Polsce realizowaną w XXI wieku. Ministerstwo Gospodarki RP traktuje innowacyjność jako główny czynnik wpływający na rozwój gospodarczy Polski. To założenie znalazło odzwierciedlenie w nowej Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska Treści zawarte w tym dokumencie wpisują się w strategię realizowaną w ramach Unii Europejskiej, jaką jest Strategia Europa 2020, gdzie wielokrotnie podkreślano istotę rozwiązań innowacyjnych, które powinny być rezultatem kooperacji w klastrach. W przyjętych strategiach podkreślono znaczenie wiedzy i współpracy w rozwoju innowacyjności oraz rolę klastrów w rozwoju gospodarczym. Prezentacja założeń nowej strategii innowacyjności w Polsce jest pomostem, który pozwoli na sformułowanie rekomendacji na podstawie doświadczeń azjatyckich, w tym zwłaszcza wyniesionych z realiów japońskich i indyjskich, dla roli i znaczenia klastrów jako nośników innowacyjności w warunkach gospodarki polskiej. Rozdział czwarty traktuje o polityce klastrowej w Japonii w XXI wieku. Politykę tę pokazano z jednej strony przez pryzmat uwarunkowań historycznych i ekonomicznych, a z drugiej przez analizę ram instytucjonalnych oraz gospodarki opartej na wiedzy, które mają istotny wpływ na jej obecny kształt. Drugi wątek rozważań dotyczy ewolucji i osadzenia polityki klastrowej w japońskiej polityce przemysłowej, ze szczególnym uwzględnieniem roli rządu w kształtowaniu innowacyjnego klasteringu. Natomiast trzeci wątek to charakterystyka klastrów wiedzy oraz klastrów przemysłowych z rozbudowanymi studiami przypadków, przygotowana na podstawie badań jakościowych przeprowadzonych w najważniejszych instytucjach odpowiedzialnych oraz zaangażowanych w politykę klastrową na szczeblu centralnym Ministerstwie Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii (Ministry of Education, Culture, Sports, Science, and Technology MEXT), Ministerstwie Gospodarki, Handlu i Przemysłu (Ministry of Economy, Trade and Industry METI), Japońskiej Organizacji Handlu Zagranicznego (Japan External Trade Organization JETRO), Japońskiej Agencji Nauki i Technologii (Japan Science and Technology Agency JST), a także na szczeblu prefektury Nagoya w oddziale METI i w klastrze biotechnologicznym (Chubu/Toyota). W rozdziale piątym, traktującym o polityce klastrowej w Indiach, w pierwszej części przedstawiono kontekst instytucjonalny, historyczny oraz społeczno-eko- 13

9 nomiczny tej polityki. W drugiej przedmiotem analizy są źródła powstania oraz rozwój regionalnych systemów innowacji, a także polityka wsparcia klastrów ICT, co zrobiono na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w indyjskiej Dolinie Krzemowej, czyli w Bangalur. Przedmiotem wnikliwej analizy w części trzeciej uczyniono klastry MŚP, wobec których rząd centralny uruchomił programy polityki klastrowej, będące odpowiedzią na problemy rozwojowe lokalnych społeczności. Rozważania zamykają uwagi dotyczące nowej polityki innowacyjnej z wykorzystaniem Cluster Innovation Centres (CICs). Przygotowanie tego rozdziału było możliwe w dużym stopniu dzięki badaniom jakościowym realizowanym w Indiach. Badania były prowadzone w instytucjach odpowiedzialnych oraz zaangażowanych w politykę klastrową na poziomie stanu Karnataka ze stolicą w Bangalur. Wśród respondentów była kadra kierownicza z następujących instytucji: Instytut Rozwoju w Ministerstwie Małych i Średnich Przedsiębiorstw (Ministry of Small, and Medium-Sized Enterprises Network in Karnataka MSME), Indyjski Instytut Rozwoju Przedsiębiorczości (Entrepreneurship Development Institute of India), Indyjski Instytut Zarządzania w Bangalur (Indian Institute of Management), Departament Studiów Zarządzania w Indyjskim Instytucie Nauki (Department of Management Studies, Indian Institute of Science), Centrum Studiów i Polityki Ekonomicznej przy Instytucie Przemian Społecznych i Gospodarczych (Centre for Economic Studies and Policy Institute for Social and Economic Change) oraz właściciel Brickwork India, które jest globalnym centrum usług biznesowych zlokalizowanym w obrębie indyjskiej Doliny Krzemowej. Na podstawie przeprowadzonych badań należy podkreślić, że zarówno w Japonii, jak i w Indiach rząd i agencje działające na różnych poziomach administracji oraz w regionach starają się stymulować innowacyjność. W konsekwencji polityka innowacyjna znajduje się w centrum polityki promującej regionalny oraz narodowy rozwój gospodarczy. Na poziomie regionalnym klastry i regionalne systemy innowacji są wykorzystywane jako ramy dla polityki oraz modele do implementacji długoterminowych strategii rozwoju, które tworzą oparty na nauce i wiedzy proces innowacji, zmiany oraz poprawy. Zrealizowanie badań pozwoliło na wyciągnięcie szeregu wniosków. Wskazały one m.in. na mechanizmy współpracy pomiędzy różnymi inicjatywami klastrowymi. Użyteczne dla klastrów japońskich okazały się inicjatywy JETRO w zakresie promowania inicjatyw i upowszechniania wyników działalności w ramach programu Tie-Up 2. Badania w Japonii stanowiły ponadto studium przypadku 2 Japoński program Tie-Up promuje wymianę przemysłową oraz wzajemną współpracę między regionami Japonii a pozostałymi krajami świata, w celu rozwoju rynków, wymiany technologii oraz zwiększania skali współpracy ekonomicznej. Więcej na ten temat w Connecting Regions in Japan and other Countries, JETRO, pdf. 14

10 klastrów wiedzy, koncentrujących się wokół prężnych ośrodków akademickich i centrów badawczo-rozwojowych (MEXT), a także internacjonalizacji tego rodzaju struktur i współpracy na styku nauki i przemysłu (synergia polityki MEXT i METI). Badania w Indiach umożliwiły zwłaszcza rozpoznanie mechanizmów wdrażania struktur klastrowych w obrębie dużych skupisk mikroprzedsiębiorstw produkcyjnych celem kumulacji potencjałów i tworzenia masy krytycznej dla lokalnych gałęzi sektora wytwórczego, a także rozwoju efektywnych systemów promocji oraz finansowania nowo tworzonych i już funkcjonujących struktur klastrowych. W rezultatach badań dostrzegalny był także aspekt nakładania się kompetencji w obrębie publicznych instytucji lokalnych, centralnych (przykład prefekturalnych/stanowych szczebli ministerialnych) czy też nie w pełni transparentnych mechanizmów dystrybucji przestrzennej projektów klastrowych, a w ślad za tym dedykowanych im środków finansowych. W odróżnieniu od struktur japońskich, struktury indyjskie wydawały się dalece mniej sformalizowane i ustrukturalizowane, co, zważywszy na silne rozdrobnienie potencjału wytwórczego, może rzutować na żywotność tak tworzonych struktur klastrowych. Efektem projektu jest wypracowanie koncepcji klastra przemysłowego i klastra wiedzy adaptowalnych w warunkach gospodarki opartej na wiedzy (innovation-based growth), na które ukierunkowana jest współczesna gospodarka polska, zakorzeniona jednak wciąż w inwestycyjnym modelu wzrostu (investment-based growth). Rozpoznane w badaniach mechanizmy i instrumentarium polityki klastrowej Japonii i Indii dały możliwość odniesienia proponowanych rozwiązań do uwarunkowań polskiej gospodarki, mierzącej się z wyzwaniem (nie)efektywnej współpracy na linii biznes nauka rząd, upowszechnienia partnerstwa publiczno-prywatnego czy łączenia potencjałów przedsiębiorstw lokalnych w obrębie struktur klastrowych. Rekomendacje dla polskiej polityki klastrowej bazujące na badaniach empirycznych przeprowadzonych w Japonii oraz w Indiach zamykają niniejszą monografię. Bogusława Drelich-Skulska