Arabia Saudyjska i Iran, czyli. islamskie królestwo oraz islamska. republika.

Transkrypt

1 Arabia Saudyjska i Iran, czyli islamskie królestwo oraz islamska republika. Przemysław Majka 1

2 W poniższej pracy postaram się opisać ustroje polityczne dwóch państw muzułmańskich Arabii Saudyjskiej i Iranu. Wśród czterdziestu istniejących obecnie państw 1, w których muzułmanie stanowią większość, są to przykłady skrajne, w których religia dominuje w polityce. System dyfuzji władzy oraz struktury polityczne obu krajów stanowią wzajemne przeciwieństwo. Iran, zaliczany przez amerykańską administrację na równi z Koreą Północną do tzw. osi zła, posiada stabilne, demokratyczne instytucje, a jego obywatele mają wpływ na rządy. Arabia Saudyjska, sojusznik Stanów Zjednoczonych, to z pozoru silna monarchia, a w rzeczywistości kraj niejednolity, w którym rządzący ród Saudów nie cieszy się poparciem społecznym. Oba państwa różnią się, a różnice te wynikają z odrębnie pojmowanych koncepcji władzy, czyli jednego z najważniejszych problemów doktrynalnych islamu. W roku 632 zmarł Muhammad ibn Abd Allah, Prorok i przywódca polityczny pierwszej wspólnoty muzułmańskiej (umma). Na następcę (khalif) Proroka został wybrany Abu Bakr 2. Część wyznawców uznała, że władcą powinien zostać Ali ibn Abi Talib, bratanek Muhammada, mąż jego córki, Fatimy. Jednakże Ali podporządkował się nowemu władcy i przez 24 lata walczył o rozszerzenie nowej religii. W roku 656, kiedy imperium muzułmańskie zapanowało nad całym Bliskim Wschodem, Ali został wybrany następnym kalifem. Wybór ten nie spodobał się możnemu rodowi Kurajszytów, który osiągnęło znaczne wpływy w nowo powstałym kalifacie. Wrogowie Alego przeciwstawili mu się w bitwie pod Siffinem w 657 roku. Chociaż Ali mógł zwyciężyć postanowił poddać osądowi kwestię legalności swojej władzy. W roku 661 został zamordowany przez członka sekty charydżytów 3, dawnych zwolenników, którzy oderwali się od jego stronnictwa w pod Siffinem twierdząc, że w wyborze kalifa powinna uczestniczyć cała umma, przy czym każdy jej członek ma prawo zostać wybranym na władcę. Szyici, czyli zwolennicy Alego (szi`a Ali partia Alego), nie pogodzili się z przejęciem władzy przez Kurajszytów i utworzyli ugrupowanie kontestujące legalność władzy każdego kolejnego kalifa. Jedynymi prawowiernymi władcami mieli być synowie Alego, potomkowie Proroka. Ponieważ byli oni potencjalnymi sukcesorami, rządząca dynastia Umajjadów (założona przez przedstawiciela Kurajszytów) starała się ich sukcesywnie eliminować. Tym samym doszło do pierwszej wielkiej schizmy w dziejach islamu. Generalni, ci którzy podporządkowali się Umajjadom to sunnici, mniejszość walcząca o prawa Alidów to szyici. Ostatni, dwunasty potomek Alidów w 1 Adrianna Łukaszewicz, System ekonomiczny krajów muzułmańskich, Ekonomia 2002 nr 5, s Janusz Danecki, Arabowie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001, s Ibidem, s

3 linii męskiej (szyici określają ich mianem imamów) zniknął w roku 878 w meczecie w Samarze (płn. Irak). Szyici wierzą, że pewnego dnia powróci jako mahdi, mesjasz, który wprowadzi sprawiedliwe rządy na ziemi 4. Tymczasem w jego imieniu występują znawcy prawa muzułmańskiego. Kształtowanie szyizmu oraz sunnizmu toczyło się wokół kwestii sprawiedliwości władzy oraz źródeł jej legitymizacji. Uczeni muzułmańscy wyodrębnili cztery główne źródła prawa (szari`a 5 ): Koran, sunnę, idżmę i kijas 6. Koran jest podstawą islamu, ponieważ zawiera słowo Boże, a podporządkowanie się Bogu jest istotą religii. Niestety jedynie 10% świętej księgi porusza zagadnienia prawne 7 Dlatego też we wczesnych dziejach islamu zebrano opowieści ludzi, którzy mieli kontakt z Prorokiem, tak aby w kreowaniu prawa móc posiłkować się czynami człowiek wybranego przez Allaha. Historie z życia Muhammada stanowią sunnę. W szyizmie sunna została dodatkowo wzbogacona o dzieje dwunastu imamów. Ponieważ Koran i sunna nie ulegają zmianie, stosowaniu prawa muzułmańskiego w praktyce służy idżma zgodność opinii uczonych oraz kijas analogia. Pierwsze z nich można porównać do konsensusu prawnego, drugie do precedensu. Obecnie w sunnizmie istnieją cztery główne szkoły prawa. Powstały one w pierwszych wiekach islamu. Każda z nich wykorzystuje w różnych proporcjach cztery źródła prawa. Szkoła założona przez Abu Hanifa (zm. 767) dominuje w Turcji, Pakistanie, Afganistanie, Indiach, Egipcie, Syrii, Iraku, Chinach i na Bałkanach. Powszechnie uważa się ją za najłagodniejszą, m. in. wypracowała koncepcję istihsanu, czyli konstruowania indywidualnego rozstrzygnięcia wyroku 8. Oznacza to znaczne odejście od doktryny w motywowaniu wyroków sądowych. Następna szkoła, malikicka, założona przez Malika Ibn Anasa (zm. 795), obejmuje przede wszystkim Afrykę Północną i Zachodnią, ma tradycjonalistyczne podejście, odwołuje się głównie do idżmy. Twórcą szkoły szafickiej był Muhammad Ibn Adris Asz-szafi (zm. 820 r.), który stworzył teorię korzeni i gałęzi praw (usul al-fiqh), tj. cztery wymienione przeze mnie źródła prawa. Za najważniejsze uznawane są w niej słowa Proroka oraz autorytet jego towarzyszy. Przeważa we Wschodniej Afryce, 4 Hassan Ali Jamsheer, Doktryna społeczno-polityczna irańskiej Rewolucji Islamskiej, Studia Politologiczne 2003 nr 14, s słowo szari`a nie ma jednak wyłącznie sensu jurydycznego. Oznacza miejsce skąd czerpie się wodę, drogę do źródła, właściwą ścieżką, którą należy kroczyć, drogę, z której korzysta człowiek wierzący, religię islamu, wreszcie święte prawo islamu. Ireniusz C. Kamiński, Możliwość tworzenia prawa w islamskiej kulturze prawa: zarys problemu, Państwo i Prawo 1997 z. 7, s Janusz Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2002, s Ireniusz C. Kamiński, op. cit., s 33 8 Ibidem, s. 36 3

4 Kurdystanie, Somalii, Filipinach, Indonezji, Komorach, Malediwach, Malezji oraz na części terytorium Pakistanu. Ostatnia, szkoła hanbalicka, założona przez Ahmada Ibn Hanbala (zm. 855) praktykowana jest tylko w Arabii Saudyjskiej 9. Nie dopuszcza do spekulacji prawniczej i traktuje prawo jako strażniczkę tradycji, stąd też słusznie określa się ją jako najbardziej konserwatywną. Szyici opracowali własne doktryny prawne. Właściwie stosują oni podobne narzędzia prawnego dyskursu co sunnici. Największą z wprowadzonych zmian jest uznanie autorytetu mudżtahida, uczonego duchownego. Wynika to z szyickiego przekonania o prawomocności Alidów do decydowania o sprawach ziemskich. Prawdziwym suwerenem jest Bóg. Jego wolę realizował prorok. To boskie namaszczenie przeszło z woli Muhammada na Alego, m. in. poprzez spokrewnienie go z Fatmią. Zatem to Alidzi są przywódcami wiernych. To im jako istotom doskonałym przysługuje prawo interpretacji Koranu. Ostatni imam, mahdi pozostaje ukryty. Możliwość zbliżenia się do niego kryje się w nauce prawa. Przechodzenie przez kolejne procesy poznawania szari`a pozwala na lepsze zrozumienie doskonałych reguł zawartych w Koranie. Boskie prawa nie podlegają interpretacji, jednakże człowiek może lepiej je pojąć. Ponieważ szari`a jest drogą życia, która gwarantuje zbawienie, a więc w pewnym sensie szczęście, opinia znawcy prawa powinna stanowić dla szyity drogowskaz, życiową wskazówkę. Oczywiście im doskonalszy prawnik, tym większym cieszy się autorytetem. W szyizmie, w przeciwieństwie do sunnizmu powstała warstwa duchownych. Chociaż występuje w nim hierarchia (zwłaszcza odnośnie kompetencji), ma on raczej zdecentralizowaną strukturę. Nie tworzy on kościoła z naczelnym kapłanem, papieżem, patriarchą itp. Jest to raczej warstwa ludzi, których łączy wspólny zawód. Najważniejszą postacią może być mardż`a taqlid, który stanowi wzór do naśladowania, natomiast tytuł ajatollah (Znak Boga) nie ma związku z żadną funkcją, jest raczej tytułem honorowym, który przyjął się zwyczajowo od początku XX wieku i odnosi się zarówno do mardż`a taqlid, jak i do głównych mudżtahidów szyickich 10. Szyiccy duchowni nigdy nie byli przygotowywani do rządzenia wiernymi, tak jak miało to miejsce w kościele chrześcijańskim, w którym księża tworzyli kadrę urzędniczą późnego Cesarstwa Rzymskiego. Sprawowali raczej funkcje wpływowych doradców wiernych. Co więcej w szyizmie wykształciła się wiara, że władza ma tendencję do stawania się złą lub nawet nieislamską, uzurpatorską 11, a mudżtahidzi naprowadzają rządzących na właściwe tory. 9 Ibidem, s Hassan Ali Jamsheer, op. cit., s Ibidem, s

5 Pragnienie podążania drogą prostą, wskazaną przez Boga doprowadziło do narodzenia się współczesnego fundamentalizmu. Setki lat kontaktu islamu z innymi kulturami wzbogaciło tą religię o elementy wierzeń ludowych. Ponadto wymogi praktycznego sprawowania władzy wymusiły na rządzących stopniowe odejście od pierwotnych założeń wspólnoty. Właściwie potężni kalifowie Umajadzcy i Abbasydzcy lekceważyli opinie uczonych. Podobnie perscy szachowie postępowali raczej niczym despotyczni władcy starożytnych, wschodnich imperiów aniżeli wymarzeni przez intelektualistów opiekunowie ummy 12. Dynastie rządzące kolejnymi monarchiami tworzyły własne koncepcje władzy, mniej lub bardziej zgodne z Koranem, ale zawsze nieodmiennie upadały zastępowane przez kolejne coraz słabsze rody. W XVIII w. Arabia, dawna kolebka islamu, była rozdarta na liczne koczownicze grupy plemienne. Władza znajdowała się w rękach beduińskich szejków, kontrolujących szlaki karawanowe między najważniejszymi osadami. Beduini prowadzili nieustanną wojnę międzyklanową zgodnie z arabskim przysłowiem ja i moi bracia przeciw kuzynowi, ja i mój kuzyn przeciwko obcemu. Wspólnota ummy była fikcją, a najpoważniejszym źródłem dochodów dla koczowników stał się rabunek pielgrzymów zmierzających do Mekki. W takich warunkach Muhhamad ibn Adb al-wahhab, syn hanafickiego sędziego z Nadżdżu (centralny obszar Półwyspu Arabskiego), zaczął nawoływać do powrotu do pierwotnej czystości religii 13. Tauhidyzm, czyli zasada jedności Boga, głosi z całą mocą, że istnieje tylko jeden Allah, który nie ma żadnych towarzyszy, pośredników, wybrańców, nie wybiera żadnych świętych, nie nakłada również nowych praw, jako że wszystkie zostały zawarte w Koranie. Każdy kto oddaje cześć czemuś innemu prócz Bogu, wierzy w zabobony lub praktykuje magię poddaje w wątpliwość jedyność Stwórcy. Dla Muhammada ibn Abd al-wahhaba wszyscy z wyjątkiem jego popleczników byli niewiernymi. Właściwie wbrew Koranowi, (który zakazuje przymusu w wyborze religii) uważał on że każdy musi zostać nawrócony, a dżihad (święta wojna), rozumiany jako krucjata, jest obowiązkiem wiernych 14. Chociaż początkowo ze względu na skrajność poglądów (wprowadził liczne zakazy, m. in. palenia tytoniu) nie zyskał znacznej popularności, dyscyplina i poświęcenie jego zwolenników zwróciły uwagę Muhammada ibn Su`uda, jednego z wielu lokalnych emirów. Zawarł on 12 Andrzej Adamczyk, Prawny model jedności państwa i religii w islamie sunnickim, Acta Universitatis Wratislawiensis 2002 nr 276, s Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2004, s Ibidem, s. 11 5

6 swoisty sojusz religii i miecza 15, który umożliwił mu zbudowanie silnego emiratu Dir`ijjskiego ( ) w Arabii. Ibn Su`ud zajął się militarną stroną podboju, Muhammad ibn abd al-wahhab umacniał wpływy nowego ugrupowania unitarian, zwanego przez przeciwników i znanego pod nazwą wahhabitów. Emirat Dir`ijjski upadał kilkukrotnie w XIX w. Powodem była zarówno agresja sąsiadów (Egiptu, Imperium Osmańskiego) zaniepokojonych rosnącymi wpływami radykalnego ugrupowania, jak i walki wewnętrzne w rodzie Saudów. Pomimo to Saudom zawsze udawało się powracać w szczęśliwym momencie. W 1902 r. Abd al-aziz ibn Su`ud powrócił z wygnania w Kuwejcie, zdobył Ar-Rijad, gdzie założył nową stolicę i rozpoczął odbudowę dawnej potęgi 16. W ciągu 30 lat wojen udało mu się zająć cały Nadżdż, Hidżaz (położona nad Morzem Czerwonym najludniejsza prowincja, z dwoma ważnymi miastami Mekką i Medyną oraz strategicznym portem w Dżuddzie), Al-Ahsę 17 oraz inne liczne emiraty. Dalsza ekspansja została ograniczona ze względu na militarną obecność Brytyjczyków w Arabii Wschodniej. Ibn Su`ud skutecznie wygrywając sprzeczności interesów między Imperium Osmańskim a Wielką Brytanią, popierając raz jedną a raz drugą stronę, umocnił niezależność państwa i w 1932 r. ogłosił powstanie Królestwa Arabii Saudyjskiej (Al-Mamlaka al-arabijja as-su`udijja). Zanim jednak do tego doszło w latach dwudziestych wybuchło powstanie ichwanów, koczowniczych grup wahhabitów. Wahhabicka zapalczywość ichwanów pozwoliła Su`udom odbudować państwo. Ichwani podążali zgodnie z dalekosiężnym celem odnowy i oczyszczenia islamu. Dopóki ich droga wiodła u boku Su`udów dopóty walczyli oni ramię w ramię. W momencie kiedy Ibn Su`ud zaczął tworzyć przy wsparciu cudzoziemców nowoczesne państwo ichwani potraktowali to jako odstępstwo od wiary. Zarówno ichwani jak i niezależne grupy koczowników mogły stać się w przyszłości niebezpiecznymi ruchami odśrodkowymi, toteż Ibn Su`ud postanowił je zniszczyć 18 Proces jednoczenia Arabii pochłonął 400 tys. ofiar 19, ale też na długie lata umocnił władzę monarszą. Przez najbliższe kilkadziesiąt lat jedynym co liczyło się w Arabii Saudyjskiej była wola króla. W przeciwieństwie do zdecentralizowanej Arabii, Persja od 1501 r. była monarchią absolutną rządzoną przez dynastię Safawidów. Założyciel dynastii szach Ismail ustanowił 15 Stéphane Marchand, Arabia Saudyjska. Zagrożenie., Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2004, s Jerzy Zdanowski, op. cit., s Część arabskiego wybrzeża Zatoki Perskiej, na początku XX w. posiadająca rozwinięty handel i miasta. Obecnie Prowincja Wschodnia Arabii Saudyjskiej. Stanowi praktycznie jedno gigantyczne pole naftowe. 18 Ibidem, s Ibidem, s

7 szyizm oficjalną religią państwa. Safawidzi wywodzili swój ród od siódmego imama 20. Tym sposobem starali się uzasadnić swoje prawo do tronu. Persja znajdowała się przez 300 lat w nieustannym konflikcie z Imperium Osmańskim. Silne tendencje decentralistyczne prowadziły do licznych perturbacji w kraju. W roku 1796 władzę zdobyła afgańska dynastia Kadżarów. Wiek XIX to rosnąca zależność Persji od Rosji i Wielkiej Brytanii. Oba mocarstwa m. in. poprzez udzielani pożyczek uzależniły dwór szacha od swojej woli. W okresie pierwszej wojny światowej przez terytorium Persji przemaszerowały wojska brytyjskie, tureckie, rosyjskie. W 1921 r. Mohammed Reza Khan dowódca brygady kozackiej, jedynego zdyscyplinowanego oddziału w państwie przejął władzę w Teheranie. Wspierany przez Brytyjczyków ogłosił się w 1925 r. szachem. Zdusił on opozycję i oparł władzę o nacjonalistyczną faszyzującą ideologię. Zgodnie z obowiązującym prawem władca nosił tytuł szachinszacha. Następcą tronu mógł być pierwszy potomek płci męskiej, zrodzony z matki narodowości irańskiej, wyznania muzułmańskiego. 21 Reza Khan popierał politykę Adolfa Hitlera. Obawiając się jego współpracy z państwami Osi alianci zajęli w latach czterdziestych terytorium Iranu. Szach abdykował na rzecz syna Mohammeda Rezy Pahlawiego. Nowy władca przy pozorach modernizacji i liberalizacji umacniał swoją pozycję. Dzięki pomocy CIA udało mu się odzyskać utraconą na krótko w latach pięćdziesiątych władzę. Pomoc USA i wzrastające dochody pozwoliły mu na rozbudowę wojska oraz aparatu represji. Opozycjoniści, wobec niemożliwości prowadzenia normalnej dysputy politycznej, zaczęli szukać ostoi w meczetach 22. Zbierali się tam przedstawiciele wszystkich nurtów, niezależnie od przekonań politycznych. W naturalny u szyitów sposób meczety stały się ośrodkami jednoczenia się wspólnoty. Niezwykła brutalność reżimu, nieracjonalna polityka, korupcja, rozdmuchane wydatki cesarskiego dworu, przymusowa modernizacja, nagłe zmiany społeczne (m. in. proces gwałtownej urbanizacji i związany z tym przypływ ludności wiejskiej do miast), całkowite ignorowanie opinii tak społeczeństwa, jak i wpływowych duchownych oraz ostatecznie sojusz z USA i z Izraelem stały się powodem rewolucji. Torturowany od lat naród obalił swoich oprawców. W styczniu 1979 r. Reza Pahlawi opuścił kraj, a z wygnania powrócił ajatollah Ruhollah Chomeini. Szyicka koncepcja republiki islamskiej została opracowana na długie lata przed wprowadzeniem jej w życie. Chomeini, który początkowo ograniczał się do krytykowania rządu, w latach siedemdziesiątych zaczął podważać legalność władzy świeckiej. Kler szyicki 20 Hassan Ali Jamsheer, op. cit., s Mariusz Więch, Ustrój polityczny Islamskiej Republiki Iranu według konstytucji z 1979 roku, Acta Universitatis Wratislawiensis 2002 nr 276, s

8 od dawna pełnił rolę czołowej opozycji w państwie. Jednakże zgodnie z nakazami religii nie angażował się on w działalność polityczną. Chomeini, przebywając długie lata na wygnaniu, rozwinął swoje poglądy i opracował koncepcję welajate-e fakih 23, czyli nadzoru znawcy prawa koranicznego nad wiernymi. Dobro wspólnoty wymaga bowiem aby zarządzał nią człowiek, który najlepiej poznał wiarę, jest bliski ummie, potrafi rozwiązać jej problemy, a jego wykształcenie pretenduje go do roli przywódcy. Jako uczony znajduje się on najbliżej Ukrytego Imama, jedynej osoby, która ma prawo do sprawowania władzy. Ta bliskość oraz wiedza teologiczno-prawna zapewniają przywódcy religijnemu pozycję zastępcy mahdiego. Na początku lat siedemdziesiątych Chomeini wygłosił w Nadżafie cykl dwudziestu czterech wykładów pod tytułem Al-hukuma al-islamijja (rządy islamskie). Dwoma podstawami przyszłego państwa islamskiego miał być tekst święty (an-nass), czyli Koran oraz namiestnictwo (wassija) 24. Według Chomeiniego Koran i tradycja zawierają wszelkie reguły i przepisy prawne [...] dotyczące administracji państwa, podatków, praw, kar i innych zagadnień., [a] rządy islamskie reprezentują Boga na ziemi, bo Bóg a nie naród jest źródłem władzy 25. Ustawy zasadnicze uchwalane przez ludzi są bezwartościowe ponieważ nie mają boskiej legitymizacji. Natomiast prawomocność władz cywilnych wynika z uprawnień jakie Allah przekazał prorokowi. Rząd powinien zapewnić wykonanie prawa, zadbać o porządek publiczny, doprowadzić do zjednoczenia ummy. Chomeini, twierdził że rozwój imperializmu, dyktatura szacha oparta o obce siły podmywa jedność ummy, stanowi zagrożenie dla jej kulturowego bytu. Wobec takiego zagrożenia duchowni powinni porzucić bierność i na drodze rewolucji przywrócić sprawiedliwe rządy. Działajmy zgodnie z logiką wczesnego islamu. Jeśli zostaniemy zabici, to pójdziemy do Raju, a jeśli zostaniemy pokonani, to pójdziemy do Raju. Stąd nie boimy się przegranej, a nawet nie boimy się niczego. [...] My walczymy mieczem Boga, a nasz ruch będzie kontynuowany. 26 Przywódcą rewolucji powinien zostać wykształcony prawnik muzułmański cieszący się znacznym poparciem społecznym, namiestnik Ukrytego Imama na ziemi. Ruch, który obalił szacha był bardzo niejednolity. Znaleźli się w nim zarówno zwolennicy Chomeiniego, wykształceni na Zachodzie liberałowie, jak i miejska biedota o niesprecyzowanych poglądach. Cementowała ich nienawiść do szacha, a nie wiara we 22 Ibidem, s Ibidem, s Hassan Ali Jamsheer, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s

9 wspólne wartości. Ajatollah Chomeini reprezentował opór wobec władzy, a jako wygnaniec stanowił symbol szyickiej martyrologii. Co więcej w perskiej kulturze istnieje głęboka zakorzeniona wiara w walkę dobra ze złem. Mudżtahidzi jawili się niczym światłość po latach życia w ciemnościach dyktatury. Z czasem ich rola w rewolucji zaczęła rosnąć, a ich koncepcje zdominowały ostatecznie kształt ustrojowy państwa 27. Nie należy jednak zapomnieć, że rewolucja miała charakter demokratyczny i antydespotyczny. Zostało to dobitnie podkreślone w nowo-uchwalonej konstytucji. W kwietniu 1979 r. zostaje proklamowana Islamska Republika Iranu. 3. grudnia % głosujących w referendum poparło opracowaną przez grupę ekspertów konstytucję. Art. 6 Konstytucji: [...] sprawami kraju w Islamskiej Republice Iranu zarządza się w oparciu o wolę opinii publicznej, wyrażoną w drodze wyborów a mianowicie wyboru prezydenta republiki, posłów Zgromadzenia Narodowego, członków rad i tym podobne bądź w drodze plebiscytu, w wypadku przewidzianym przez inne artykuły [...] Art. 5 Konstytucji: pod nieobecność XII imama będzie on reprezentowany przez przywódcę duchownego. 28 Obywatele Iranu mają prawo suwerenności oraz wpływu na rządzących. Obowiązuje trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą stanowi jednoizbowe Zgromadzenie Islamskie (Medżles-e Szouraje Eslami), w którym zasiada dwustu dziewięćdziesięciu reprezentantów społeczeństwa wybranych w bezpośrednich, tajnych wyborach 29. W trakcie posiedzenia inauguracyjnego składają oni przysięgę, w której zobowiązują się do przestrzegania norm islamu, ochrony zdobyczy rewolucji islamskiej, umacniania wiary Allaha, prawdy i sprawiedliwości zgodnie z naukami Proroka, jak również przyrzekają dbałość o nienaruszalność i wierne wykonywanie ustaw konstytucji. 30 Medżles uniemożliwia odrodzenie się dyktatury, gwarantuje równouprawnienie mniejszości wyznaniowych. Deputowani posiadają immunitety osobiste, jak również prawo wglądu we wszystkie sprawy państwa. Zgromadzenie może wnieść votum zaufania lub nieufności wobec rządu oraz ministrów, jak również interpelować ministrów. Do uchwalenia ustawy potrzeba dwie trzecie głosów Zgromadzenia. Jak pisze ajatollah Muhammad Bakir as-sadr: Umma jest źródłem władzy i systemu demokratycznego. W systemie muzułmańskim ona bierze na siebie zastępstwo [chilafa] i odpowiedzialność przed Bogiem Najwyższym. [...] Stałe części 27 Mariusz Więch, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

10 konstytucji reprezentują boskie prawo i jego sprawiedliwość, która zagwarantowana jest przez obiektywizm konstytucji i jej niezmienność. 31 Natomiast koranicznym uzasadnieniem jej istnienia jest szura, czyli rada doradcza stworzona przez Proroka 32. Medżles zajmuje się najważniejszymi sprawami w państwie. W działalności ustawodawczej nie może przekroczyć granic prawa, czyli szar`i i Konstytucji. Granicę tą pilnuje Rada Strażników Rewolucji. Składa się z sześciu znawców praw Koranu desygnowanych przez Najwyższą Radę Sądowniczą oraz sześciu fugahah, ekspertów w zakresie prawa państwowego wybieranych przez przywódcę religijnego 33. Obie instytucje współpracują w uchwalaniu ustaw. Ponieważ Iran to republika prezydencka na czele rządu stoi prezydent (ra`is dżomhura) 34. Naród wybiera go absolutną większością głosów w wyborach powszechnych na czteroletnią kadencję. Kandydat na ten urząd musi być Irańczykiem z pochodzenia i cieszyć się nieskalaną reputacją moralną. Prezydent odpowiada przed parlamentem, narodem i Przywódcą narodu, może być wybrany ponownie tylko jeden raz. Właściwie funkcja głowy państwa wiążę się głównie z funkcjami reprezentacyjnymi oraz z zawieraniem umów międzynarodowych (potwierdzanych przez Zgromadzenie). Na rządzie spoczywa obowiązek zapewnienia obywatelom mieszkania, wyżywienia, ubrania, higieny, opieki medycznej, edukacji, warunków założenia rodziny 35. Prezydent dobiera współpracowników na stanowiska ministerialne. Ich wybór zatwierdza Medżles. Z chwilą wyboru nie mogą piastować innych funkcji, ani prowadzić działalności gospodarczej. Ministrowie działają niezależnie od siebie, ale za decyzje rzędu są odpowiedzialni solidarnie. Wydawane przez nich dekrety i rozporządzenia mają moc ustaw. Warto zauważy, że powyższe rozwiązanie zapewnia stabilność rządów, przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedzialności wyborczej przed wyborcami. Natomiast pewne kompetencje przysługujące prezydentowi w podobnych systemach ustrojowych przeszły na Przywódcę narodu. Instytucja Przywódcy (Welajat-e Fakih) opracowana przez Chomeiniego przypomina nieco władzę szacha. Welajat-e Fakih jest najwyższym autorytetem religijnym i społecznym, ojcem narodu, opiekunem wiernych. Jego kompetencje są niezwykle szerokie: nominuje prawników do Rady Strażników, szefa sztabu armii, dowódcę Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej, ogłasza wojnę, pokój, wprowadza mobilizację na wniosek Najwyższej Rady Obrony, mianuje prezydenta wybranego w wyborach powszechnych, może go odwołać na 31 Marek M. Dziekan, Irak. Religia i Polityka, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2005, s Ibidem, s Mariusz Więch, op. cit., s Ibidem, s Hassan Ali Jamsheer, op. cit., s

11 wniosek Sądu Najwyższego lub Medżlesu, udziela prawo łaski 36, jest odpowiedzialny jedynie przed Bogiem, a jego decyzje nie mogą zostać podważone. Parlament musi wykonywać jego rozporządzenia. W myśl Konstytucji wszyscy ludzie są równi pod względem natury. Welajat-e Fakih jest jedynie tym, na którym spoczywa odpowiedzialność kierowania ummą. Musi cieszyć się ogromnym autorytetem i poparciem społecznym. W przypadku braku takowego funkcję tą spełnia Rada Ekspertów (wybierana przez Radę Strażników). Oczywiście władza Przywódcy nie jest dziedziczna (byłoby to całkowicie sprzeczne z duchem konstytucji), ale może on określić w testamencie następcę. Oficjalnie władzę sądowniczą sprawują niezależne sądy. Wyroki oparte są na szari`i oraz systemie etycznym Irańczyków. Sądy biorą pod uwagę opinię publiczną. Władze nie ingerują w postępowania sądowe (chociaż teoretycznie Welajat-e Fakih ma do tego prawo). Mimo to przewodniczącego Najwyższego Trybunału Państwa (Diwan-e Ali-je Keszwa) oraz prokuratora generalnego (Dadsetan-e Koll) wybiera Przywódca 37. Tak więc faktycznie aparat sądowniczy najwyższego szczebla znajduje się pod kontrolą duchownych. System polityczny Iranu ma charakter eklektyczny, łączy zachodnie koncepcje trójpodziału władzy i demokratycznej reprezentacji społeczeństwa z rządami duchownych. Najważniejsze sektory władzy zarezerwowane są dla mudżtahidów (m. in. szef wywiadu musi być duchownym). Po śmierci Chomeiniego znaczną rolę zaczęła odgrywać tzw. Rada Maslahat, której pierwotnie miała doradzać Przywódcy i pośredniczyć między Medżlesem i Radą Strażników Rewolucji 38. Królestwo Arabii Saudyjskiej nie posiada konstytucji. Zgodnie ze słowami króla Fahda ( ) islam jest wiarą i prawem (manhadż al-islam akida wa szari`a). Podstawy (raka`iz) władzy to: tauhid (jednobóstwo), szari`a (prawo religijne), da`wa (głoszenie słowa), szura (konsultacje władcy ze społeczeństwem). Król jest wyrazicielem woli Boga w sprawach doczesnych, w tym i politycznych. Król interpretuje prawa boskie wspólnie z alimami. Podstawą legitymizacji władzy króla jest poparcie ze strony narodu (baj`a) i alimów. Stosunki między władcą a poddanymi regulują trzy zasady prawa religijnego: tanasauh (udzielanie władcy rad przez poddanych), muwala (oddanie się poddanych pod opiekę władcy), ta`awun (współpraca między obydwoma stronami). Trzy zasady tworzą podstawę kontraktu społecznego, co gwarantuje harmonię stosunków 36 Mariusz Więch, op. cit., s Ibibidem, s Saїd Amir Arjomand, Democratization and the constitutional politics of Iran since 1997, Polish Sociological Review 2001 nr 4, s

12 społecznych hub uchuwwa wa tarahum (miłość, braterstwo i miłosierdzie). Społeczeństwo saudyjskie tworzy naród (watan) i składa się z obywateli (muwatinun). Królestwo saudyjskie zajmuje wyjątkowe miejsce (wad al-mamlaka al-mutamajajjiz) ze względu na system rządów, wyznawane wartości i zachowywane tradycje. 39 W rzeczywistości dowartościowywane w tej deklaracji przez władcę społeczeństwo ma niewielki wpływ na rządzących. Arabia Saudyjska powstała dzięki sojuszowi wahabbickich alimów z rodem Saudów. Obie siły podzieliły między sobą najważniejsze stanowiska w państwie. Alimowie czuwają nad przestrzeganiem rygorystycznych zasad moralnych. W tym celu powołano muttawa, specjalną policję religijną. Jej członkowie noszą długie brody i ubierają się zgodnie z VII-wieczną modą. Dysponują nowoczesnym zapleczem logistycznym. Patrolują ulice w poszukiwaniu moralnych wykroczeń. Mają prawo bicia, więzienia i poniżania osób o takowe posądzanych. Muttawa kształcą się na specjalnych uniwersytetach, gdzie uczą się muzułmańskiego prawa. Ich przełożony jest teologiem i ma rangę ministra [...] 40. W zasadzie dublują oni kompetencje policji państwowej, z którą zresztą dość często znajdują się w konflikcie. Wymiar sprawiedliwości znajduje się pod całkowitą kontrolą alimów, m. in. po przez kolegium w Mekkce 41. W latach siedemdziesiątych powołano trójinstancyjne sądy na wzór zachodni (sądy powszechne, apelacyjne, kasacyjne). Ich rola ogranicza się do drobnych wykroczeń, spraw finansowych i administracyjnych. Instytucje te to m. in. Komisja Papierów Wartościowych, Trybunały Arbitrażowe, Komisja Zażaleń, Zarząd Praw Cywilnych 42. Komisja Zażaleń służy do zgłaszania spraw przeciwko rządowi. Postępowanie sądowe trwa latami. Centralne miejsce zajmuje oczywiście minister sprawiedliwości wybierany przez króla spośród wybitnych prawników muzułmańskich. Minister sprawiedliwości jest przewodniczącym Sądu Najwyższego. Rolę doradczą pełni Najwyższa Rada Prawna, czyli grupa jedenastu mędrców. Nawet gdyby minister sprawiedliwości chciał wprowadzić zmiany w kodeksach prawnych (sytuacja mało prawdopodobna, jako że sam jest alimem) to zostałby powściągnięty przez Radę. Do niedawna system edukacji znajdował się całkowicie w rękach alimów. W 2002 r. śmierć trzydziestu jeden uczennicy w Mekkce doprowadziła do ogólnonarodowego 39 Jerzy Zdanowski, op. cit., s Stéphane Marchand, op. cit., s Jerzy Świeca, Model dyktatury teokratycznej w XXI wieku jak wzór i wyzwanie cywilizacyjne: na przykładzie systemu ustrojowego Arabii Saudyjskiej, Rocznik Politologiczny 2003 nr 1, s Ibidem, s

13 oburzenia 43. Władze naruszyły monopol edukacyjny alimów oddając szkoły dla dziewcząt pod opiekę instytucji państwowych. Nie naruszono natomiast programów szkolnych, w których jedna trzecia zajęć poświęcona jest religii 44. Szkoły średnie i uniwersytety kształcą ogromną ilość studentów uczących się na pamięć Koranu i niczego po za tym. Absolwenci nie dysponują nowoczesną wiedzą i po za stanowiskami w policji religijnej nie mogą nigdzie zdobyć pracy. Marzeniem takich studentów jest dostanie się do wąskiej grupy alimów. Grupa ta liczy około dziesięć tysięcy osób. W zasadzie nie ulega ona większym zmianom. Główną rolę odgrywa w nich ród Szajchów, potomków Muhammada ibn Abd al- Wahhaba 45. Chociaż reprezentują konserwatywną szkołę hanbalicką, zajmują się głoszeniem wahhabizmu i traktują szyitów niczym politeistów ich rola w całym świecie muzułmańskim jest ogromna. Saudyjscy alimowie opiekują się Al-Kabą w Mekce. Stanowiska muftich Mekki i Medyny gwarantują im prestiż i posłuch wśród wszystkich muzułmanów. W Mekkce zazębiają się interesy Saudów i alimów. Saudom zależy na religijnym uzasadnianiu swoich poczynań, a tym ostatnim na utrzymaniu swoich pozycji. Fatwy (opinie prawne) nie zawsze są zgodne z polityką rządu. Jednakże równie często występują sytuacje, w których to alimowie ustępują wobec żądań króla 46. Pomimo wzajemnej zależności obie grupy rywalizują ze sobą. Ród Saudów liczy około dwudziestu tysięcy członków. Są oni potomkami w linii męskiej Muhammada ibn Sauda, założyciela dynastii. Ród dzieli się na kilka gałęzi. Najważniejsza z nich to licząca cztery tysiące członków al-faisal, z której wywodzą się królowie; tylko mężczyznom al-faisal przysługuje tytuł amir książę. Inne gałęzie to: al- Thunaajjjan, al-dziluwi i al-kabir. Wewnątrz gałęzi al-faisal wyodrębnił się najbardziej wpływowy w Arabii klan al-fahd (zwany też al-sudairi). 47 Synowie króla Ibn Sauda i Hussy Bint Ahmad as-sudajri to tzw. Siedmiu Sudajrich zajmujących kluczowe stanowiska w państwie; Fahd był królem w latach , Sultan to wieloletni minister obrony, obecnie następca tronu, Abd ar-rahman jest jego zastępcą, Na`if to minister spraw wewnętrznych, Ahmad to jego zastępca, Salman jest gubernatorem Ar-Rijadu, Turki obecnie nie piastuje 43 Muttawa nie pozwoliły dziewczynkom na ucieczkę z płonącej szkoły ponieważ te w panice pogubiły swoje czadory. Dopiero interwencja policji umożliwiła im wydostanie się na zewnątrz. Stéphane Marchand, op. cit., s Jerzy Zdanowski, Historia Arabii Wschodniej, Zakład narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 2004, s Jerzy Zdanowski, op. cit., s W 1991 r wydali oni naciąganą fatwę, w której sprecyzowali, że chociaż odwoływanie się do pomocy niewiernych w walce z muzułmanami jest niezgodne z Koranem, to można tak postąpić w przypadku zagrożenia niepodległości państwa. 47 Andrzej Talaga, Trwoga naftowych książąt, Nowe Państwo 2002 nr 4, s

14 ważniejszych stanowisk 48. Ich synowie odgrywają równie istotną rolę (Bandar, syn Sultana, jest od kilkudziesięciu lat ambasadorem w USA). Potężni książęta mają licznych rywali do tronu. Zgodnie ze starym systemem stworzonym przez budowniczego państwa, króla Ibn Sauda, władza powinna zostać przekazywana zgodnie ze starszeństwem każdemu z jego kilkudziesięciu synów 49. System ten nie funkcjonował tak jak powinien 50. Król Su`ud ( ) został odsunięty od władzy przez radę rodzinną. Jego następca Fajsal ( ) uzyskał poparcie większości krewnych i alimów w walce z bratem. Alimowie uzyskali w nagrodę kilka instytucji państwowych 51. W celu uniknięcia nieustannej zmiany coraz starszych władców król Fahd uchwalił w 1992 r. nowe zasady sukcesji 52. Odtąd, to władca desygnuje następcę. Przyszły król musi posiadać odpowiednie kwalifikacje. Władca może w każdej chwili wycofać się z swojej decyzji i wybrać innego kandydata. Alimowie zatwierdzają wybór. Teoretycznie posunięcie króla miało uspokoić walkę między Sudajrimi a głównym kandydatem, czyli Abdallahem ibn Abd al-azizem al-saudem (król od 1. września 2005). W praktyce ograniczono nieformalną władzę tzw. ludzi decyzji i władzy (ahl al-hall wa-l-akd) 53, grupy stu pięćdziesięciu najbardziej znaczących Saudów i szejków plemiennych. Ponadto umożliwiono młodszemu pokoleniu Saudów dziedziczenie. Władza królewska pochodzi od instytucji szejków plemiennych. Dawniej była ona funkcją równowagi sił między najbardziej wpływowymi rodami czy wąskimi grupami rodowymi. [...] Do [jego] głównych zadań należało kierowanie sezonowymi wędrówkami grupy, podział pastwisk i studni, organizowanie [...] wymiany handlowej z osadami, nadzór nad przestrzeganiem prawa i porządku [...], utrzymywanie dobrych stosunków z sąsiadami. [...] Występował też jako sędzia w sprawach, które nie wymagały obecności znawców zwyczajowego prawa. Szejk plemienny wybierany był ze względu na swoje cechy osobiste i zajmował pozycję, którą najlepiej odzwierciedla rzymska maksyma primus inter pares. 54 Siła wahhabitów i fanatycznych ichwanów umożliwiła Saudom rozszerzenie znaczenia władcy. Dekrety i Przepisy Królewskie są źródłem prawa. Król jest głową państwa i szefem 48 Jerzy Zdanowski, op. cit., s Ibn Saud miał 37 synów / 50 Stéphane Marchand, op. cit., s Każdorazowo przy przejęciu władzy króla nagradza rodzinę, zwolenników, sojuszników. W kulturze beduińskiej nepotyzm świadczy o opiekuńczości władcy. Sandra Mackey, Duma beduinów, przeł. Anna Stoszowska-Coates, Literatura 1997 nr 4, s Stéphane Marchand, op. cit., s Jerzy Zdanowski, op. cit., s Jerzy Zdanowski, Historia Arabii..., s

15 rządu, wydaje nizamy, czyli regulacje prawne 55. Jednakże zgodnie z tradycją islamu władca nie może ingerować w treść szari`i, stąd jego działalność powinna ograniczać się do administrowania państwem. Ibn Saud, władca absolutny, który zniszczył opozycję siłą, nie przejmował się zbytnio tymi zakazami. Przejął zachodnie wzorce administracji, stworzył m. in. Radę Ministrów, która miała wyręczać go w trudnym dziele rządzenia. Po jego śmierci w 1953 każdy kolejny król zawierał pomniejsze sojusze z ministrami, czyli członkami rodziny Saudów, osłabiając po trochu swoją pozycję. Obecnie władca musi zaciągać opinii rządu lub Rady Konsultacyjnej i alimów zanim ustanowi prawo. Rada Konsultacyjna (Madżlis asz-szura) jest jak dotąd największym ustępstwem wobec społeczeństwa na jaki zdecydowali się Saudowie. Po wojnie w Zatoce (1991 r.) król Fahd uchwalił na fali protestów społecznych Uchwałę Zasadniczą (An-Nizam al-asasi) 56, Ustawę o Prowincjach (Nizam al-manatik) oraz wyraził zgodę na utworzenie Rady 57. W skład Rady wchodzi stu dwudziestu ekspertów reprezentujących społeczeństwo, wybieranych przez króla na cztery lata. Posiada ona kompetencje doradcze, może badać wydatki rządowe, interpelować ministrów. Interesującym wydaje się fakt, że chociaż większość Rady stanowią liberalni intelektualiści wykształceni na Zachodzie, to instytucja ta wywodzi się z beduińskiej szury, rady doradczej przy szejku (jej obecność w Koranie jest równocześnie ideologicznym uzasadnieniem opisanego przez mnie irańskiego Medżlesu). W tym momencie warto przejść do kolejnego elementu saudyjskiego establishmentu, czyli do szejków plemiennych. Utworzenie Królestwa Arabii Saudyjskiej doprowadziło do zmniejszenia ich znaczenia. Monopol stosowania siły przeszedł na Królewskie Siły Zbrojne. Państwo przejęło prawo do wszystkich bogactw naturalnych, beduini stracili możliwość pobierania opłat od pielgrzymów, kupców i ludności osiadłej. Pozostała jednakże świadomość więzi łączącej członków klanu. Jak pisze Sandra Mackey poparcie beduinów można kupić, ale lojalność zakotwiczona jest w rodzinie 58. Z czasem zaczęli oni korzystać na równi ze wszystkimi Saudyjczykami z owoców rozwoju państwa. Ze względu na znajomość lokalnych realiów, w czasach króla Fajsala szejkowie byli traktowani jako lokalni urzędnicy 59. Ustawa o Prowincjach, która zapewnia ludności ograniczoną samorządność, częściowo przywraca im dawną rolę. Ponadto rodzina Saudów szanuje pewne stare obyczaje jak np. prawo zemsty 55 Jerzy Świeca, op. cit., s Nie jest to konstytucja gdyż według króla konstytucją jest Koran. Stéphane Marchand, op. cit., s Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, s Sandra Mackey, op. cit., s Ibidem, s

16 rodowej 60. Kolejnym elementem zaspokajającym dumę szejków jest Gwardia Narodowa. Formacja ta została założona w latach sześćdziesiątych. Jej członkowie to śmietanka saudyjskiej arystokracji: synowie szejków, książąt. W Gwardii mogą bezpiecznie bawić się w wojnę oraz tworzyć konkurencję dla sił zbrojnych, w razie gdyby któremuś z dowódców regularnej armii zaświtała myśl o przeprowadzeniu przewrotu. Ogromnym problemem współczesnej Arabii są grupy młodych radykałów dążących do obalenia rządów Saudów. Takie organizacje jak Tygrysy Zatoki, czy Ruch Reformy Islamu twierdzą, że Saudowie związali się z niewiernymi i utracili prawo do rządzenia ummą 61. Pogląd ten wyraża większość saudyjskiego społeczeństwa. Zarówno wychowankowie szkół koranicznych, jak i sławnych uczelni zachodnich oskarżają Saudów o odejście od religii. Faktycznym powodem niepokojów społecznych jest rosnąca pauperyzacja ludności wywołana nieracjonalną polityką gospodarczą, ogromnym przyrostem naturalnym, przeciążeniem stworzonego w latach dobrobytu systemu opieki społecznej (Saudyjczycy cieszą się bezpłatną opieką zdrowotną, edukacją, ochroną socjalną, wyjątkowo niskimi podatkami) oraz problemami gospodarki uzależnionej od eksportu ropy naftowej. Razi przy tym gigantyczne bogactwo i rozrzutność Saudów 62. Metody działań radykalnej opozycji przypominają działania fanatycznych ichwanów. Problem odgrywa ogromne znaczenie odkąd dwunastu obywateli Saudyjskich uderzyło 11. września 2001 w Nowy Jork i Waszyngton, rozpoczynając tym samym światową karierę słowa terroryzm 63. Rząd saudyjski otrzymuje wsparcie ze strony Stanów Zjednoczonych 64. Rządząca rodzina królewska to jedyne stronnictwo prozachodnie w całym państwie. Sojusz ze Stanami pozwalał Saudom wielokrotnie przetrwać, jednakże teraz może stać się dla nich źródłem klęski. Obecny król Abdallah opowiada się za wycofaniem się Amerykanów oraz stara się dystansować do ich polityki na Bliskim Wschodzie. 60 Rząd saudyjski pozwala kuzynom ofiar publicznie ściąć głowę mordercy skazanego w państwowym sądzie. Gdyby na to nie zezwalano zemsta nie zostałaby okupiona krwią i rodzina mordercy musiałaby zapłacić za jego czyny. Ibidem, s Jerzy Świeca, op. cit., s Saudowie to najbogatsi ludzie na świecie. Jak pisze Marchand na kontach w Stanach Zjednoczonych zgromadzili 800 mld. dolarów! Naturalną konsekwencją tej potęgi, nieproporcjonalnej do siły państwa, jest ogromne znaczenie Arabii Saudyjskiej w świecie. Stéphane Marchand, op. cit., s Dla rządu saudyjskiego, podobnie jak dla wielu dyktatur, określanie opozycji mianem terrorystów stanowi dogodną drogę uzasadniania swoich działań. 64 Ogromne dostawy wojskowe, pomoc finansowa, na której wzbogacił się klan Sudajrich. 16

17 Tak jak przyjaźń Saudów ze Stanami Zjednoczonymi zabezpiecza ich władzę, tak nienawiść do nich pozwala mułłom dyscyplinować społeczeństwo irańskie 65. Entuzjazm rewolucyjny opadł już dawno temu. Następca Chomeiniego ajatollah Ali Chamenei nie posiada jego charyzmy, oskarża się go o blokowanie reform. Głównym osiągnięciem rewolucji stała się alfabetyzacja społeczeństwa 66. Teraz wykształcone na uniwersytetach dzieci pogromców szacha obracają swój gniew przeciwko krępującym zasadom narzuconym przez duchownych. W 1999 r. Wybuchły zamieszki w Teheranie. Od tego czasu powtarzają się one regularnie co roku. Studenci domagają się oczywiście reform politycznych, ale podobnie jak w Arabii Saudyjskiej jednym z powodów niezadowolenia są braki jakich doświadczają 67. Ustrój Arabii Saudyjskiej wydaje się być z zewnątrz stabilniejszy. Jednakże pod pozorem harmonijnego współżycia władcy i narodu, kryje się społeczne niezadowolenie. Przeciwnicy Saudów nie krytykują dyktatorskiej formy rządów, lecz jego politykę, powiązania gospodarcze i militarnie ze Stanami Zjednoczonymi. Na konflikt ten, niemożliwy do rozwiązania dopóki państwo nie poradzi sobie z problemami gospodarczym, nakłada się nielojalność szejków i ukryta wrogość alimów, którym nie podoba się styl życia Saudów. Jak na razie to jednak oni wychodzą szczęśliwie z wszystkich kłopotów. Bogactwo pozwala im kupować wrogów. Rodzina Saudów, wewnętrznie skłócona, potrafiła jak dotąd zjednoczyć się w obliczu zagrożenia. System irański wydaje się być o wiele łatwiejszy do zreformowania. Demokratyczne instytucje istnieją już od dawna. Działają partie polityczne. Społeczeństwo może wyrażać swoje opinie w wyborach. Reżim irański nie jest tak restrykcyjny jak saudyjski. Opozycja walczy o swoje prawa demonstrując na ulicy, a nie podkładając bomby pod budynki rządowe. Irańczycy identyfikują się ze swoim państwem. Rewolucja, która obaliła szacha miała charakter narodowowyzwoleńczy. Wahhabici są bardziej internacjonalistami, dążą do przeniesienia swojej ideologii do innych krajów muzułmańskich. Oczywiście związane jest to z faktem, że wahhabizm to odmiana sunnizmu, wyznawanego przez 90% muzułmanów. Natomiast szyizm stanowi absolutną większość jedynie w Iranie. Wzór państwa stworzony przez Chomeiniego może być naśladowany jedynie w innym społeczeństwie szyickim. 65 Poparcie jakiego udzielił irańskim demonstrantom prezydent George W. Bush doprowadziło do utraty przez nich popularności. Od 2005 r., z chwilą wygrania wyborów przez Mahmuda Ahmadzinedżada, w polityce Iranu dominują konserwatyści lat temu zaledwie 25% irańskich kobiet potrafiło pisać. Obecnie zaś 70%. / 67 Saїd Amir Arjomand, op. cit., s

18 Niemniej jednak o wiele gorzej przedstawiają się perspektywy Arabii Saudyjskiej, w której ropa i bogactwo Saudów spajają społeczeństwo wokół króla, a wahhabizm, posłuszny przez wiele lat rządzącej dynastii, zaczął wymykać się spod kontroli. Jeśli Saudowie ją stracą, utracą tym samym religijną legitymizacji i podzielą losy innych potężnych dynastii islamskich. 18

19 Bibliografia: Adamczyk, Andrzej, Prawny model jedności państwa i religii w islamie sunnickim, Acta Universitatis Wratislawiensis 2002 nr 276 Arjomand, Saїd Amir, Democratization and the constitutional politics of Iran since 1997, Polish Sociological Review 2001 nr 4 Danecki, Janusz, Arabowie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001, Podstawowe wiadomości o islamie, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2002 Dziekan, Marek M., Irak. Religia i Polityka, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2005, s. 95 Jamsheer, Hassan Ali, Doktryna społeczno-polityczna irańskiej Rewolucji Islamskiej, Studia Politologiczne 2003 nr 14 Kamiński, Ireniusz C., Możliwość tworzenia prawa w islamskiej kulturze prawa: zarys problemu, Państwo i Prawo 1997 z. 7 Łukaszewicz, Adrianna, System ekonomiczny krajów muzułmańskich, Ekonomia 2002 nr 5 Mackey, Sandra, Duma beduinów, przeł. Anna Stoszowska-Coates, Literatura 1997 nr 4 Marchand, Stéphane, Arabia Saudyjska. Zagrożenie., Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2004 Świeca, Jerzy, Model dyktatury teokratycznej w XXI wieku jak wzór i wyzwanie cywilizacyjne: na przykładzie systemu ustrojowego Arabii Saudyjskiej, Rocznik Politologiczny 2003 nr 1 Talaga, Andrzej, Trwoga naftowych książąt, Nowe Państwo 2002 nr 4 19

20 Więch, Mariusz, Ustrój polityczny Islamskiej Republiki Iranu według konstytucji z 1979 roku, Acta Universitatis Wratislawiensis 2002 nr 276 Zdanowski, Jerzy, Arabia Saudyjska, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2004, Historia Arabii Wschodniej, Zakład narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław