POL Seite 1 von 42 K 63/07 15/07/2010 WYROK. z dnia 15 lipca 2010 r. Sygn. akt K 63/07*1. W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej

Transkrypt

1 Seite 1 von 42 POL K 63/07 15/07/2010 précis décision abrégée WYROK z dnia 15 lipca 2010 r. Sygn. akt K 63/07*1 W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej Trybuna³ Konstytucyjny w sk³adzie: Bohdan Zdziennicki przewodnicz¹cy Stanis³aw Biernat sprawozdawca Zbigniew Cieœlak Maria Gintowt-Jankowicz Wojciech Hermeliñski Adam Jamróz Marek Kotlinowski Teresa Liszcz Ewa êtowska Marek Mazurkiewicz Andrzej Rzepliñski S³awomira Wronkowska-Jaœkiewicz, protokolant: Krzysztof Zalecki, po rozpoznaniu, z udzia³em wnioskodawcy oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie w dniu 15 lipca 2010 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodnoœci: art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.) z art. 32 i art. 33 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, o r z e k a: Art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz oraz z 2010 r. Nr 40, poz. 224) w

2 Seite 2 von 42 zakresie, w jakim przewiduje, e ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przys³uguje emerytura po osi¹gniêciu wieku emerytalnego wynosz¹cego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê czyzn, jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. UZASADNIENIE I 1. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej te : Rzecznik, wnioskodawca) we wniosku z 27 listopada 2007 r. wyst¹pi³ o stwierdzenie niezgodnoœci art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.; dalej: ustawa lub ustawa emerytalna) z art. 32 i art. 33 Konstytucji. Zaskar ony przepis ustala powszechny wiek emerytalny dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. na co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê czyzn. Formu³uj¹c zarzut niezgodnoœci z Konstytucj¹ wskazanej regulacji, Rzecznik przedstawi³ obszern¹ analizê polskiego systemu emerytalnego, ze szczególnym uwzglêdnieniem reformy emerytalnej przeprowadzonej w 1998 r. Zdaniem wnioskodawcy, utrzymanie w nowym systemie emerytalnym zró nicowanego wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn skutkuje dyskryminacyjnym traktowaniem kobiet w zabezpieczeniu spo³ecznym. Krótszy wiek emerytalny kobiet, a tym samym krótszy okres podlegania ubezpieczeniu, prowadzi do sytuacji, w której kobiety krócej oszczêdzaj¹ na swoj¹ emeryturê, natomiast d³u ej j¹ pobieraj¹, co powoduje istotne zró nicowanie wysokoœci pobieranych œwiadczeñ w porównaniu z mê czyznami. Rzecznik wskaza³, e nowy system zabezpieczenia ryzyka staroœci, obejmuj¹cy ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., oznacza odejœcie od repartycyjnego systemu solidarnoœciowego, który charakteryzowa³ siê roz³o eniem ciê aru ryzyka staroœci na wspólnotê ubezpieczonych z tworzonych w tym celu funduszy ubezpieczeniowych. W czêœci nowego systemu, któr¹ zarz¹dza Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych, obowi¹zuje œcis³e uzale nienie wymiaru emerytur od wysokoœci zgromadzonych sk³adek i prognozowanej d³ugoœci dalszego ycia. Wysokoœæ emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. uzale niona zosta³a od kwoty wp³aconych sk³adek, wskaÿników waloryzacji w okresie przed nabyciem prawa do emerytury, wieku przejœcia na emeryturê oraz wielkoœci kapita³u pocz¹tkowego. Zdaniem wnioskodawcy, wskazana metoda obliczania emerytury prowadzi do sytuacji, w której opóÿnienie momentu przejœcia na emeryturê powoduje wyraÿny wzrost miesiêcznego wymiaru œwiadczenia. Rzecznik zwróci³ uwagê, e przy zgromadzeniu jednakowego kapita³u sk³adkowego zró nicowanie wieku emerytalnego mê czyzn i kobiet powoduje istotne zró nicowanie wysokoœci wyp³acanej emerytury. Z przedstawionych przez wnioskodawcê wyliczeñ wynika, e kobieta, przechodz¹c na emeryturê w wieku 60 lat, uzyska emeryturê w wysokoœci odpowiadaj¹cej zaledwie 66% emerytury mê czyzny uzyskanej z tytu³u rozpoczêcia pobierania œwiadczenia emerytalnego po ukoñczeniu 65 lat. Zaœ opóÿnienie momentu przejœcia na emeryturê o piêæ lat spowoduje wzrost wysokoœci œwiadczenia o oko³o 40% i wzrost wysokoœci stopy zast¹pienia o oko³o 20%. Zdaniem wnioskodawcy, nale y równie uwzglêdniæ inne czynniki wystêpuj¹ce poza systemem emerytalnym, które negatywnie wp³ywaj¹ na wysokoœæ emerytur wyp³acanych kobietom. Rzecznik wskaza³ w szczególnoœci na uzyskiwanie przez kobiety relatywnie ni szych wynagrodzeñ ni wynagrodzenia przys³uguj¹ce mê czyznom z tytu³u wykonywania porównywalnej pracy, a tak e znacznie czêstsze, w porównaniu z mê czyznami, wykorzystywanie przez kobiety przerw w pracy zarobkowej, zwi¹zanych z macierzyñstwem i wychowywaniem dzieci.

3 Seite 3 von 42 Zdaniem wnioskodawcy, nie ma racjonalnych argumentów za utrzymaniem regulacji okreœlaj¹cej powszechny wiek emerytalny na poziomie zró nicowanym wed³ug kryterium p³ci. Obecnie nie da siê bowiem wykazaæ, e ró nice biologiczne i spo³eczne miêdzy kobietami i mê czyznami maj¹ charakter relewantny, a wiêc pozostaj¹ w bezpoœrednim i koniecznym zwi¹zku ze zró nicowaniem prawnym w zakresie regulacji wieku emerytalnego. Ponadto z uwagi na d³u sze przeciêtne trwanie ycia kobiet i brak obiektywnych wskaÿników œwiadcz¹cych o ich gorszym stanie zdrowia, wiele krajów zrealizowa³o ideê wyrównania wieku emerytalnego lub wst¹pi³o na drogê stopniowego wprowadzania tej idei. Na poparcie swoich twierdzeñ wnioskodawca przedstawi³ opracowanie zawieraj¹ce zestawienie obrazuj¹ce wiek emerytalny w wybranych krajach europejskich. Rzecznik zwróci³ uwagê, e podwy szanie wieku emerytalnego jest obecnie cech¹ charakterystyczn¹ reform systemów emerytalnych podejmowanych w wielu krajach Unii Europejskiej, maj¹cych na celu dostosowanie tych systemów do zmieniaj¹cych siê uwarunkowañ, w tym do osi¹gniêcia za³o onych w Strategii Lizboñskiej wskaÿników zatrudnienia, w szczególnoœci kobiet maj¹cych lat. Przedstawiaj¹c zarzuty dotycz¹ce niezgodnoœci z Konstytucj¹ art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, wnioskodawca odwo³a³ siê do regulacji prawa Unii Europejskiej i prawa miêdzynarodowego w zakresie wieku emerytalnego osób obu p³ci. Rzecznik wskaza³, e z przepisów prawa unijnego nie wynika bezwzglêdny wymóg zrównania wieku emerytalnego mê czyzn i kobiet w ramach ustawowych systemów zabezpieczeñ spo³ecznych. Zalecenie zrównania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn dotyczy jedynie œwiadczeñ z dobrowolnych systemów ubezpieczeñ, czyli pracowniczych programów emerytalnych. Z wi¹ ¹cych Polskê regulacji prawa miêdzynarodowego w zakresie œwiadczeñ z systemu zabezpieczenia spo³ecznego, takich jak Konwencja nr 102 Miêdzynarodowej Organizacji Pracy (Dz. U. z 2005 r. Nr 93, poz. 775) oraz Europejska Karta Spo³eczna (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.), nie wynika nakaz zrównania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Rzecznik zauwa y³, e osi¹gniêcie wieku emerytalnego nie musi byæ to same z rozpoczêciem pobierania œwiadczenia z ubezpieczeñ spo³ecznych. W ocenie wnioskodawcy ustalenie wieku emerytalnego kobiet na ni szym poziomie staje siê jednak przyczyn¹ wywierania na kobiety nacisku na wycofanie siê z rynku pracy, zw³aszcza w okresach podwy szonego bezrobocia. Wnioskodawca przytoczy³ w tym kontekœcie art. 39 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.), ustanawiaj¹cy zakaz wypowiedzenia umowy o pracê pracownikowi, któremu brakuje nie wiêcej ni cztery lata do osi¹gniêcia wieku emerytalnego, je eli okres zatrudnienia umo liwia mu uzyskanie prawa do emerytury z osi¹gniêciem tego wieku. Wnioskodawca zwróci³ uwagê, e zakaz wypowiadania umów o pracê nie dotyczy kobiet, które osi¹gnê³y 62 lata, podczas gdy odnosi siê do mê czyzn w tym wieku. Rzecznik przytoczy³ równie stanowisko doktryny i orzecznictwo S¹du Najwy szego, które wskazuje, e nabycie uprawnieñ emerytalnych mo e byæ traktowane jako uzasadniona przyczyna wypowiedzenia umowy o pracê. Zdaniem wnioskodawcy, tak e mo liwoœæ kontynuowania pracy po osi¹gniêciu wieku emerytalnego nie stanowi alternatywy dla podwy szenia wieku emerytalnego. Zgodnie bowiem z art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej prawo do emerytury ulega zawieszeniu, bez wzglêdu na wysokoœæ przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytu³u zatrudnienia, które jest kontynuowane bez uprzedniego rozwi¹zania stosunku pracy z pracodawc¹. W ocenie wnioskodawcy, funkcjonowanie wskazanego przepisu, którego celem by³o zniechêcenie osób czynnych zawodowo do rozpoczêcia pobierania emerytury, doprowadzi³o do ograniczenia mo liwoœci kontynuowania zatrudnienia po osi¹gniêciu wieku emerytalnego. W takiej sytuacji podjêcie przez kobiety zatrudnienia po osi¹gniêciu wieku emerytalnego bêdzie powodowa³o w wielu przypadkach nabycie œwiadczeñ emerytalnych na ni szym poziomie ni mog¹ nabyæ mê czyÿni przed 65 rokiem ycia. Rzecznik wskaza³, e pozostawiaj¹c tradycyjn¹ w polskim systemie emerytalnym instytucjê zró nicowanego wieku emerytalnego, ustawodawca b³êdnie za³o y³, i nowa formu³a ustalania

4 Seite 4 von 42 wysokoœci emerytury umo liwia zapewnienie kobietom wy szego poziomu œwiadczenia poprzez redystrybucjê czêœci kapita³u emerytalnego zgromadzonego przez mê czyzn. Skoro jednak w obowi¹zuj¹cym systemie prawnym pracodawca ma pe³n¹ swobodê podejmowania decyzji o wypowiedzeniu umowy o pracê ze wzglêdu na nabycie przez pracownika uprawnieñ emerytalnych, to mo na mówiæ o zró nicowaniu sytuacji prawnej kobiet i mê czyzn wy³¹cznie ze wzglêdu na p³eæ. W ocenie wnioskodawcy utrzymanie wieku emerytalnego na poziomie 60 lat stanowi pozbawienie kobiet mo liwoœci kontynuowania dzia³alnoœci zawodowej na równi z mê czyznami, a w konsekwencji nie tylko równych szans osi¹gniêcia takiej samej pozycji zawodowej, ale tak e statusu materialnego po przejœciu na emeryturê. Ni szy wiek emerytalny powoduje równie ograniczenie dostêpu kobiet do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Zdaniem wnioskodawcy, efektem tego procesu mo e byæ dalsze zmniejszanie wysokoœci wynagrodzeñ kobiet w ostatnim okresie pracy zawodowej, pog³êbiaj¹ce istniej¹ce ju dysproporcje w tym zakresie pomiêdzy kobietami i mê czyznami. W konsekwencji, zdaniem Rzecznika, wszystkie wskazane czynniki wp³ywaj¹ ujemnie na wysokoœæ emerytury kobiety rozpoczynaj¹cej pobieranie emerytury w nowym systemie w wieku 60 lat. Przy za³o eniu zebrania jednakowego kapita³u sk³adkowego decyduj¹cego o wysokoœci emerytury, jedynym i ostatecznym czynnikiem ró nicuj¹cym pozycjê kobiet i mê czyzn jest wiek emerytalny. W ocenie wnioskodawcy, kwestionowana regulacja ma charakter dyskryminuj¹cy ze wzglêdu na p³eæ, a tym samym narusza art. 32 i art. 33 Konstytucji. Dlatego te, zdaniem Rzecznika, z punktu widzenia zasady równego traktowania p³ci, je eli chodzi o prawo do zabezpieczenia spo³ecznego, konieczne jest zrównanie okresu aktywnoœci zawodowej kobiet i mê czyzn, czyli ustalenie jednolitego wieku emerytalnego. 2. W piœmie z 24 czerwca 2008 r. Marsza³ek Sejmu zaj¹³ w imieniu Sejmu stanowisko w sprawie wniosku Rzecznika, wnosz¹c o orzeczenie, e art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji. Marsza³ek Sejmu wskaza³, e w nowym systemie emerytalnym, respektuj¹cym w pe³ni zasadê wzajemnoœci, wystêpuje œcis³a zale noœæ pomiêdzy okresem op³acania i wysokoœci¹ sk³adki ubezpieczeniowej a prawem do emerytury i jej wysokoœci¹. Zale noœæ ta powoduje, e w interesie ubezpieczonego le y zarówno wyd³u enie okresu pobierania wynagrodzenia, jak i wzrost poziomu tego wynagrodzenia, stanowi¹cego podstawê obliczania sk³adki ubezpieczenia spo³ecznego odprowadzanej na indywidualne konto. Marsza³ek Sejmu podkreœli³, e ani przepisy prawa pracy, ani przepisy emerytalno-rentowe nie ustanawiaj¹ przymusu przejœcia na emeryturê po osi¹gniêciu wieku emerytalnego. Kobieta, która ukoñczy³a 60 lat, mo e wiêc kontynuowaæ pracê u dotychczasowego pracodawcy, wyd³u aj¹c w ten sposób okres op³acania sk³adki. W tym wzglêdzie Marsza³ek Sejmu zwróci³ jednak uwagê, e w orzecznictwie s¹dowym znalaz³a aprobatê teza, e nabycie przez pracownika prawa do emerytury mo e stanowiæ uzasadnion¹ przyczynê wypowiedzenia umowy o pracê zawartej na czas okreœlony. Restrykcyjny charakter ma równie art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej. Powo³any przepis przewiduje zawieszenie prawa do emerytury w razie uzyskiwania przez emeryta przychodu z tytu³u kontynuacji pracy u dotychczasowego pracodawcy, bez uprzedniego rozwi¹zania stosunku pracy. W konsekwencji mo liwoœæ dalszego zatrudnienia w dotychczasowym wymiarze i za dotychczasowym wynagrodzeniem zarówno przez kobietê, jak i mê czyznê w wieku emerytalnym jest niepewna. W warunkach zró nicowania wieku emerytalnego ze wzglêdu na p³eæ, kobiety nie maj¹ równych z mê czyznami szans kontynuowania zatrudnienia i op³acania sk³adek ubezpieczeniowych w wymiarze gwarantuj¹cym emeryturê w wysokoœci równej œwiadczeniu emerytalnemu mê czyzny. Marsza³ek Sejmu wskaza³, e zrównanie powszechnego wieku emerytalnego mê czyzn i kobiet przeciwstawia³oby siê jednak wywiedzionej z orzecznictwa Trybuna³u Konstytucyjnego zasadzie uprzywilejowania wyrównawczego. Przewidziana w ustawie mo liwoœæ wczeœniejszego

5 Seite 5 von 42 przechodzenia kobiet na emeryturê jest wyrazem d¹ enia ustawodawcy do z³agodzenia ujemnych skutków faktycznej nierównoœci kobiet i mê czyzn. Marsza³ek Sejmu zwróci³ uwagê, e nie jest oczywiste, czy w obecnej sytuacji spo³eczno-gospodarczej i de-mograficznej Polski, decyzja ustawodawcy o zrównaniu wieku emerytalnego mê czyzn i kobiet znalaz³aby powszechn¹ akceptacjê. Nale y bowiem uwzglêdniæ to, e znaczna czêœæ kobiet, maj¹c na wzglêdzie obowi¹zki wychowawcze wobec dzieci i wnuków, jest zain-teresowana utrzymaniem w mocy przepisów umo liwiaj¹cych przejœcie na eme-ryturê w wieku 60 lat b¹dÿ nawet wczeœniej. Marsza³ek Sejmu wskaza³ równie, e statystycznie d³u szy czas trwania ycia kobie-t nie mo e stanowiæ decyduj¹cego argumentu za zrównaniem wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Wskazana okolicznoœæ w najmniejszym stopniu nie œwiadczy o malej¹cym znacze-niu istniej¹cych ró nic biologicznych miêdzy kobiet¹ i mê czyzn¹, które maj¹ charakter obiektywny, niezale ny od warunków egzystencji kolejnych pokoleñ. 3. Prokurator Generalny w piœmie z 2 paÿdziernika 2008 r. zaj¹³ stanowisko, e art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, w zakresie, w jakim stanowi, e wiek emerytalny wynosi co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê czyzn, jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji. Zdaniem Prokuratora Generalnego, z analizy argumentacji przedstawionej przez wnioskodawcê wynika, e kwestionowany przepis zosta³ poddany kontroli konstytucyjnoœci jedynie w zakresie, w jakim ustalaj¹c w systemie powszechnym osi¹gniêcie wieku emerytalnego jako przes³ankê nabycia uprawnieñ do emerytury, ró nicuje ten wiek wed³ug kryterium p³ci. Wnioskodawca nie kwestionuje natomiast przyjêtego w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej rozwi¹zania, zgodnie z którym jedyn¹ przes³ank¹ nabycia prawa do emerytury jest osi¹gniêcie wieku emerytalnego, jak równie regulacji zastrzegaj¹cej odstêpstwa od przyjêtej zasady dla niektórych grup ubezpieczonych. W ocenie Prokuratora Generalnego powstaje w¹tpliwoœæ, czy problem przedstawiony we wniosku Rzecznika dotyczy art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, czy w istocie regulacji prawa pracy. Chodzi bowiem o ocenê konsekwencji, jakie wywo³uje osi¹gniêcie przez pracownika minimalnego wieku emerytalnego w stosunku pracy. Na poparcie swojego stanowiska Prokurator Generalny wskaza³, e wiek emerytalny okreœlony w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej jest wiekiem minimalnym, z osi¹gniêciem którego ubezpieczony mo e skorzystaæ z prawa do emerytury. Wskazany przepis dotyczy uprawnienia, a zatem przywileju kobiety, polegaj¹cego na wczeœniejszym ni w przypadku mê czyzny zaprzestaniu pracy zarobkowej, nie zaœ na zró nicowaniu obowi¹zków ograniczaj¹cych szanse zawodowe kobiet. Ponadto z momentem osi¹gniêcia wieku emerytalnego powstaje jedynie prawo do emerytury, nie zaœ obowi¹zek zaprzestania przez ubezpieczonego aktywnoœci zawodowej. Prokurator Generalny wskaza³ równie przypadki szczególne, w których przepisy reguluj¹ wiek emerytalny w sposób odmienny w zale noœci od tego, której grupy spo³ecznej lub pracowniczej dotycz¹. Prokurator Generalny dostrzeg³, e okreœlone w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej uprawnienie kobiet do wczeœniejszego, ni mê czyÿni, zakoñczenia pracy zawodowej, a tym samym wczeœniejszego uzyskania œwiadczeñ emerytalnych, nale y uznaæ za rozwi¹zanie maj¹ce charakter uprzywilejowania wyrównawczego. Jest ono bowiem uzasadnione wystêpuj¹cymi pomiêdzy kobietami i mê czyznami ró nicami biologicznymi i spo³ecznymi. Prokurator Generalny zwróci³ równie uwagê, e Konstytucja pozostawia ustawodawcy swobodê w zakresie realizacji prawa do zabezpieczenia spo³ecznego okreœlonego w art. 67 ust. 1 Konstytucji. Tym samym ustawodawca jest uprawniony do wyboru rozwi¹zañ dotycz¹cych kszta³towania systemu emerytalnego, które uwa a za optymalne z punktu widzenia potrzeb obywateli i rozwoju gospodarczego kraju. Nale y jednak mieæ na wzglêdzie, e swoboda ustawodawcy nie jest nieograniczona, gdy uchwalane regulacje nie mog¹ naruszaæ istoty prawa do zabezpieczenia spo³ecznego. Zdaniem Prokuratora Generalnego uregulowanie przewidziane w art. 24 ust. 1

6 Seite 6 von 42 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym kobiety nabywaj¹ prawo do emerytury wczeœniej ni mê czyÿni, jest konstytucyjnie usprawiedliwione. Ma ono bowiem na celu zmniejszenie realnych ró nic w yciu spo³ecznym, które wystêpuj¹ pomiêdzy kobietami a mê czyznami. II Na rozprawie w dniu 15 lipca 2010 r. przedstawiciel wnioskodawcy, przedstawiciel Sejmu oraz Prokurator Generalny podtrzymali, rozwinêli i uœciœlili stanowiska pisemne oraz odnieœli siê do stanowisk pozosta³ych uczestników postêpowania. Przedstawiciel wnioskodawcy wyjaœni³ w odniesieniu do zakresu zaskar enia objêtego treœci¹ wniosku, e kwestionuje zgodnoœæ z Konstytucj¹ regulacji powoduj¹cej zró nicowanie wieku emerytalnego wed³ug kryterium p³ci w nowym systemie emerytalnym. W tym kontekœcie podstawowe znaczenie ma dyskryminacja kobiet ze wzglêdu na uzyskiwanie ni szych ni mê czyÿni œwiadczeñ emerytalnych. Przedstawiciel wnioskodawcy stwierdzi³, e zró nicowanie wieku emerytalnego w nowym systemie emerytalnym nie mo e znaleÿæ uzasadnienia w koncepcji uprzywilejowania wyrównawczego. W odniesieniu do nowej linii orzeczniczej S¹du Najwy szego, zgodnie z któr¹ nabycie uprawnieñ emerytalnych nie mo e stanowiæ samodzielnej przes³anki wypowiedzenia umowy o pracê przez pracodawcê, przedstawiciel wnioskodawcy wskaza³, e tego rodzaju zmiana w orzecznictwie modyfikuje tylko jeden element w sytuacji prawnej osób, które naby³y prawa emerytalne. Nie zapewnia to jednak pe³nej ochrony przed dyskryminacj¹ kobiet, bowiem nie stwarza gwarancji dalszego zatrudnienia. Jeœli chodzi o skutki ewentualnego orzeczenia przez Trybuna³ o niekonstytucyjnoœci zaskar onego przepisu, przedstawiciel wnioskodawcy stwierdzi³, e pozwoli to na rozpoczêcie dyskusji na temat zrównania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Przedstawiciel Sejmu zwróci³ uwagê na spo³eczne, ekonomiczne i kulturowe uwarunkowania zró nicowania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Prokurator Generalny wskaza³, e zmiana linii orzeczniczej dotycz¹cej wypowiedzenia umowy o pracê z powodu osi¹gniêcia wieku emerytalnego ma w rozpatrywanej sprawie istotne znaczenie. W jego ocenie pozostawienie kobiecie prawa do decydowania o chwili przejœcia na emeryturê jest dopuszczalne w œwietle norm konstytucyjnych, gdy stanowi realizacjê koncepcji uprzywilejowania wyrównawczego. Przy ocenie zaskar onej regulacji ustawowej nale y uwzglêdniaæ, oprócz norm przywo³anych jako wzorzec kontroli, równie inne normy konstytucyjne. Skutki orzeczenia Trybuna³u Konstytucyjnego o niezgodnoœci art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej z Konstytucj¹ mog³yby byæ ró ne w zale noœci od sposobu sformu³owania sentencji, ale w ka dym przypadku by³yby trudne do przewidzenia. III Trybuna³ Konstytucyjny zwa y³, co nastêpuje: 1. Przedmiot i zakres zaskar enia W petitum wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich wskaza³ jako przedmiot zaskar enia art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, ze zm.; wnioskodawca pos³ugiwa³ siê tekstem jednolitym, aktualnym w dniu z³o enia wniosku do Trybuna³u, opublikowanym w Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.; dalej: ustawa emerytalna). Kwestionowany przez wnioskodawcê przepis brzmi nastêpuj¹co:

7 Seite 7 von 42 Ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przys³uguje emerytura po osi¹gniêciu wieku emerytalnego, wynosz¹cego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê czyzn, z zastrze eniem art. 46, 47, 50, 50a i 50e i 184. Art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej normuje ogóln¹ zasadê dotycz¹c¹ wieku emerytalnego, jako przes³anki nabycia prawa do emerytury, dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Wskazany w kwestionowanym przepisie wiek, który wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mê czyzn, jest okreœlany w literaturze jako tzw. podstawowy wiek emerytalny (por. I. Jêdrasik- Jankowska, Pojêcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spo³ecznego, Warszawa 2009, s. 245). W omawianym przepisie przewidziano szereg wyj¹tków od zasady ogólnej, umo liwiaj¹c ubezpieczonym nabycie prawa do emerytury przed osi¹gniêciem podstawowego wieku emerytalnego. Wyj¹tki zosta³y przewidziane dla osób spe³niaj¹cych warunki do uzyskania wczeœniejszej emerytury (art. 46 ustawy emerytalnej), a tak e emerytury nauczycielskiej (art. 47 ustawy emerytalnej), kolejowej (art. 50 ustawy emerytalnej), górniczej (art. 50a i art. 50e ustawy emerytalnej) oraz emerytury dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (art. 184 ustawy emerytalnej) Z petitum wniosku i jego uzasadnienia wynika, e po pierwsze Rzecznik kwestionuje zgodnoœæ wskazanej regulacji z Konstytucj¹, w zakresie, w jakim regulacja ta przewiduje, w powszechnym systemie emerytalnym, zró nicowanie wieku emerytalnego wed³ug kryterium p³ci. Wnioskodawca nie kwestionuje natomiast regulacji zastrzegaj¹cej odstêpstwa od przyjêtej zasady ogólnej dla grup ubezpieczonych objêtych szczególnymi systemami emerytalnymi, wskazanymi w art. 24 ust. 1 in fine. Po drugie zarzuty podniesione przez Rzecznika odnosz¹ siê do tzw. nowego systemu emerytalnego. Wnioskodawca nie kwestionuje natomiast tzw. starego systemu emerytalnego, w którym zró nicowanie wieku emerytalnego wed³ug kryterium p³ci jest, zdaniem Rzecznika, przejawem konstytucyjnie dopuszczalnego uprzywilejowania wyrównawczego. Po trzecie zarzuty Rzecznika dotycz¹ œwiadczeñ wyp³acanych w ramach bazowego (obowi¹zkowego) systemu ubezpieczeñ emerytalnych, tj. zarówno pierwszego (repartycyjnego) jak i drugiego (kapita³owego) filara ubezpieczeñ emerytalnych. Zarzuty Rzecznika nie odnosz¹ siê do œwiadczeñ wyp³acanych w ramach dodatkowego (uzupe³niaj¹cego) systemu ubezpieczeñ emerytalnych, tj. trzeciego filara, obejmuj¹cego pracownicze programy emerytalne oraz indywidualne konta emerytalne Zasadniczy zarzut wnioskodawcy wobec art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej dotyczy pogorszenia sytuacji materialnej kobiet pobieraj¹cych emeryturê wed³ug zasad ukszta³towanych w nowym systemie emerytalnym. W ocenie wnioskodawcy, ni szy wiek emerytalny kobiet prowadzi do sytuacji, w której oszczêdzaj¹ one krócej na swoj¹ emeryturê, a zarazem d³u ej j¹ pobieraj¹, co w porównaniu z mê czyznami skutkuje istotnym zró nicowaniem w wysokoœci pobieranych œwiadczeñ. Zdaniem Rzecznika, wskazane zró nicowanie pog³êbia stosowana w ramach nowego systemu metoda obliczania wymiaru emerytury, która powoduje, e opóÿnienie momentu przejœcia na emeryturê skutkuje wyraÿnym wzrostem miesiêcznego wymiaru œwiadczenia. Z przedstawionymi powy ej argumentami zwi¹zany jest zarzut wnioskodawcy dotycz¹cy dyskryminacyjnego traktowania kobiet w zatrudnieniu. W tym wzglêdzie Rzecznik nawi¹za³ do orzecznictwa S¹du Najwy szego, stosownie do którego osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury stanowi przyczynê uzasadniaj¹c¹ wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracê. Zdaniem wnioskodawcy, zró nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn skutkuje pozbawieniem kobiet szans na rozwój kariery zawodowej oraz podwy szanie kwalifikacji zawodowych. Rzecznik wskaza³ na zwi¹zek obu powy szych zarzutów. Skutkiem utraty zatrudnienia jest bowiem mniejsza suma odprowadzanych sk³adek, a przez to ni sza wysokoœæ œwiadczeñ emerytalnych.

8 Seite 8 von 42 Trybuna³ Konstytucyjny zwraca uwagê, e zarzuty Rzecznika Praw Obywatelskich nie dotycz¹ w istocie samego zró nicowania wieku emerytalnego wynikaj¹cego z zaskar onego przepisu ustawy emerytalnej, ale konsekwencji tego zró nicowania, wynikaj¹cych z innych przepisów tej ustawy, jak równie z innych ustaw. Okolicznoœæ tê nale y braæ pod uwagê w zwi¹zku z zasad¹ skargowoœci obowi¹zuj¹c¹ w postêpowaniu przed Trybuna³em Konstytucyjnym, (art. 66 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). 2. Za³o enia reformy systemu emerytalnego System emerytalny obowi¹zuj¹cy przed 1 stycznia 1999 r., na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267, ze zm.), mia³ charakter systemu repartycyjnego, w którym emerytury by³y finansowane z bie ¹cych sk³adek ubezpieczonych, uzupe³nianych dotacj¹ z bud etu pañstwa. W tym systemie emerytura by³a wymierzana w formule zdefiniowanego œwiadczenia, która zak³ada³a uzale nienie wysokoœci œwiadczenia od wk³adu ubezpieczonego, mierzonego sta em pracy oraz wysokoœci¹ osi¹ganych zarobków. Podstawê wymiaru emerytury stanowi³a przeciêtna zwaloryzowana kwota wynagrodzenia lub dochodu, od której wymierzono sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne z okreœlonej liczby kolejnych lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ustawowo wyznaczonego okresu przed z³o eniem wniosku o ustalenie prawa do œwiadczenia. Wyp³acane œwiadczenie sk³ada³o siê z dwóch czêœci. Pierwsza czêœæ, tzw. socjalna, stanowi³a 24% kwoty bazowej, tj. przeciêtnego wynagrodzenia w kraju, stanowi¹cego podstawê ostatniej waloryzacji emerytur i rent. Druga czêœæ emerytury, tzw. sk³adkowa, by³a obliczana na podstawie indywidualnego wynagrodzenia (dochodu), nazywanego podstaw¹ wymiaru, w procencie zale nym od d³ugoœci posiadanego przez ubezpieczonego sta u emerytalnego Celem reformy ubezpieczeñ spo³ecznych, która zosta³a wprowadzona 1 stycznia 1999 r., by³o zast¹pienie dotychczasowego systemu emerytalno-rentowego, finansowanego repartycyjnie, przez system wielofilarowy, ³¹cz¹cy powszechny i obowi¹zkowy filar repartycyjny (pierwszy filar), powszechny i obowi¹zkowy filar kapita³owy (drugi filar) oraz filar dobrowolnych ubezpieczeñ dodatkowych (trzeci filar). Emerytura przys³uguj¹ca z pierwszego filara jest wymierzana w systemie zdefiniowanej sk³adki, tj. wed³ug formu³y uwzglêdniaj¹cej sumê sk³adek i hipotetyczny okres pobierania œwiadczenia. Wysokoœæ emerytury ustala siê sumuj¹c kwotê zwaloryzowanych sk³adek na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego oraz kwotê kapita³u pocz¹tkowego (jeœli wystêpuje), a nastêpnie dziel¹c otrzyman¹ kwotê przez liczbê obrazuj¹c¹ œrednie dalsze trwanie ycia ubezpieczonego. Œrednie dalsze trwanie ycia wyra ane jest w miesi¹cach i ustalane wspólnie dla kobiet i mê czyzn (por. szerzej w tym zakresie I. Jêdrasik- Jankowska, Emerytura i inne œwiadczenia zwi¹zane z wiekiem, Warszawa 2007, s. 102 i n.). Podstawê wyp³aty emerytury z drugiego filara stanowi kapita³ powsta³y ze sk³adek zgromadzonych przez ubezpieczonego na koncie jednego z otwartych funduszy emerytalnych, zarz¹dzanego przez powszechne towarzystwa emerytalne. Emerytura z otwartych funduszy emerytalnych pochodzi z czêœci obowi¹zkowej sk³adki i stanowi integraln¹ czêœæ œwiadczenia zabezpieczaj¹cego ryzyko osi¹gniêcia wieku emerytalnego. Na indywidualny rachunek ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym wp³ywa sk³adka emerytalna w wysokoœci 7,3% podstawy wymiaru sk³adki, która jest czêœci¹ ca³kowitej sk³adki emerytalnej p³aconej w wysokoœci 19,52% w po³owie przez pracownika i pracodawcê. Prawo do emerytury kapita³owej (okresowej lub do ywotniej) oraz jej wysokoœæ ustala Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych (dalej: ZUS). Okresowa emerytura kapita³owa przys³uguje do ukoñczenia 65 lat osobie urodzonej po 31 grudnia 1948 r., która jest cz³onkiem otwartego funduszu emerytalnego oraz ma ustalone prawo do emerytury na nowych zasadach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Do ywotnia emerytura

9 Seite 9 von 42 kapita³owa przys³uguje osobie spe³niaj¹cej powy sze warunki, która ukoñczy³a 65 lat. Zasady i tryb przyznawania emerytur kapita³owych oraz zasady ustalania wysokoœci i wyp³aty tych emerytur reguluje ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapita³owych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507). Uzupe³nieniem dwóch obowi¹zkowych filarów nowego systemu jest trzeci filar, okreœlony jako dobrowolny system kapita³owy, oparty na tworzonych przez pracodawców pracowniczych programach emerytalnych, których ustrój i funkcjonowanie reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1207, ze zm.). Od 1 wrzeœnia 2004 r. w sk³ad trzeciego filara wchodz¹ nie tylko zbiorowe formy oszczêdzania, ale tak e indywidualne w postaci indywidualnych kont emerytalnych, których dotyczy ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1205, ze zm.). Jakkolwiek wykorzystanie wskazanych form oszczêdzania w trzecim filarze nie jest obowi¹zkowe, to w myœl za³o eñ reformy emerytalnej, jest warunkiem zagwarantowania ubezpieczonym odpowiednio wysokich dochodów po przejœciu na emeryturê (por. Bezpieczeñstwo dziêki ró norodnoœci. Reforma systemu emerytalno-rentowego w Polsce, Biuro Pe³nomocnika Rz¹du ds. Reformy Zabezpieczenia Spo³ecznego, Warszawa 1997) Reforma systemu emerytalnego zosta³a wprowadzona wraz z rozwi¹zaniami przejœciowymi polegaj¹cymi na wygaszaniu œwiadczeñ, utrzymanych ze wzglêdu na zasadê ochrony praw nabytych. Nowym systemem emerytalnym zosta³y objête osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r., które w dniu wejœcia w ycie reformy nie ukoñczy³y 30 roku ycia. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., czyli te, które przekroczy³y 50 lat, zosta³y objête systemem dotychczasowym, a do wygaœniêcia ich œwiadczeñ. Osoby urodzone miêdzy 1 stycznia 1949 r. a 1 stycznia 1969 r. mia³y natomiast mo liwoœæ wyboru systemu ubezpieczeniowego. Kwestiê nabycia prawa do emerytury dla pierwszych roczników œwiadczeniobiorców z nowego systemu emerytalnego, tj. dla osób, które osi¹gn¹ wiek uprawniaj¹cy do emerytury w latach , reguluje art. 183 ustawy emerytalnej. Zgodnie ze wskazanym przepisem emerytura sk³ada siê z czêœci ustalanej zgodnie z art. 53 ustawy emerytalnej (wed³ug systemu zdefiniowanego œwiadczenia) oraz z art. 26 ustawy emerytalnej (wed³ug systemu zdefiniowanej sk³adki) w nastêpuj¹cych proporcjach w kolejnych latach: 2009 (80%-20%), 2010 (70%-30%), 2011 (55%-45%), 2012 (35%-65%) i 2013 (20%-80%). Emerytura wyp³acana w latach , która dotyczy osób urodzonych w latach , jest w doktrynie okreœlana mianem emerytury mieszanej (por. I. Jêdrasik- Jankowska, Pojêcia, s. 153) W kwestii za³o eñ nowego systemu emerytalnego wielokrotnie wypowiada³ siê Trybuna³ Konstytucyjny. Trybuna³ wskaza³, e celem omawianej reformy by³o stworzenie stabilnego systemu emerytalno-rentowego w warunkach niekorzystnych trendów demograficznych, prowadz¹cych do wzrostu liczby œwiadczeniobiorców przy jednoczesnym spadku liczby osób p³ac¹cych sk³adki na ubezpieczenia spo³eczne. ( ) Ustawodawca d¹ y³ do stworzenia jednolitego systemu emerytalno-rentowego obejmuj¹cego mo liwie najszerszy zakres osób, podlegaj¹cych ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym na gruncie dotychczasowych przepisów (wyrok z 22 czerwca 1999 r., sygn. K 5/99, OTK ZU nr 5/1999, poz. 100). Jak stwierdzi³ Trybuna³, celem nowego systemu emerytalnego by³o stworzenie mechanizmu gromadzenia œrodków finansowych ³agodz¹cych w ( ) przysz³oœci zwiêkszenie wydatków zwi¹zanych z postêpuj¹cym procesem starzenia siê ludnoœci, przy ograniczeniu roli pañstwa. Uleg³a zmianie istota emerytury, lecz pozosta³a jej nazwa. [Emerytura] przekszta³ci³a siê ze œwiadczenia ubezpieczenia spo³ecznego, przys³uguj¹cego na wypadek utraty zdolnoœci do pracy z powodu wieku, w prawo ¹dania, z osi¹gniêciem okreœlonego wieku, wyp³aty zgromadzonych na nowych zasadach oszczêdnoœci z tytu³u op³acanych sk³adek ubezpieczeniowych i wp³at na fundusz, w formie renty miesiêcznej, skalkulowanej na podstawie rachunku ubezpieczeniowego, czyli aktuarialnego (wyrok z 25 paÿdziernika 2005 r., sygn. P 13/04, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 102; oraz por. z 11 grudnia 2006 r., sygn. SK 15/06, OTK ZU nr 11/A/2006, poz. 170; z 18 listopada 2008 r., sygn. P 47/07, OTK

10 Seite 10 von 42 ZU nr 9/A/2008, poz. 156). W orzecznictwie konstytucyjnym utrwali³ siê równie pogl¹d, e przeprowadzona reforma systemu ubezpieczeñ spo³ecznych znajduje oparcie w wartoœciach i normach konstytucyjnych, urzeczywistniaj¹c prawo do zabezpieczenia spo³ecznego w aktualnych warunkach demograficznych i gospodarczych (por. wyroki w powo³anych wy ej sprawach o sygn. K 5/99, sygn. P 13/04 i sygn. SK 15/06, a tak e z 4 stycznia 2000 r., sygn. K 18/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 1; z 12 wrzeœnia 2000 r., sygn. K 1/00, OTK ZU nr 6/2000 poz. 185; z 24 kwietnia 2006 r., sygn. P 9/05, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 46; z 23 paÿdziernika 2007 r., sygn. P 10/07, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 107). 3. Regulacje prawa Unii Europejskiej dotycz¹ce wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Jakkolwiek wzorcem kontroli zaskar onego przepisu ustawy emerytalnej s¹ normy Konstytucji Trybuna³ uwa a za celowe przedstawienie stanu prawa Unii Europejskiej w kwestii dopuszczalnoœci ró nicowania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Jest to uzasadnione w œwietle art. 9 oraz art. 90 ust. 1, art. 91 ust. 2 i 3 Konstytucji Zasada równego traktowania bez wzglêdu na p³eæ stanowi jedn¹ z podstawowych zasad prawa Unii Europejskiej. Realizacjê wskazanej zasady, w odniesieniu do powszechnych (pañstwowych, ustawowych) systemów zabezpieczenia spo³ecznego (ang. statutory social security schemes), zapewnia dyrektywa Rady nr 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w ycie zasady równego traktowania kobiet i mê czyzn w dziedzinie zabezpieczenia spo³ecznego (Dz. Urz. WE L 6 z , s. 24, ze zm.; dalej: dyrektywa nr 79/7). Obejmuje ona swoim zakresem zagadnienia objête treœci¹ przepisu ustawy emerytalnej, zaskar onego w niniejszej sprawie. Art. 7 ust. 1 lit. a wskazanej dyrektywy przyznaje pañstwom cz³onkowskim uprawnienie do wy³¹czenia z zakresu jej obowi¹zywania m.in. kwestii dotycz¹cych ustalania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn dla celów przyznania rent i emerytur oraz skutków wynikaj¹cych z tej regulacji w odniesieniu do innych œwiadczeñ. Z powy szego uregulowania wynika, e prawo unijne zezwala pañstwom cz³onkowskim na utrzymywanie zró nicowanego wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. Jednoczeœnie art. 7 ust. 2 dyrektywy zobowi¹zuje pañstwa cz³onkowskie do przeprowadzania okresowych badañ, celem zweryfikowania w œwietle zmian spo³ecznych zachodz¹cych we wskazanej dziedzinie, czy uzasadnione jest podtrzymywanie odpowiednich wy³¹czeñ. Z uwagi na cel dyrektywy nr 79/7, jakim jest stopniowe wprowadzanie w ycie równego traktowania kobiet i mê czyzn w dziedzinie zabezpieczenia spo³ecznego, pañstwa cz³onkowskie powinny informowaæ Komisjê o przes³ankach uzasadniaj¹cych utrzymanie obowi¹zuj¹cych przepisów odnosz¹cych siê do wy³¹czeñ, których dotyczy art. 7 ust. 1, oraz o mo liwoœciach ich póÿniejszej zmiany (art. 8 ust. 2 dyrektywy). Chocia preambu³a dyrektywy nr 79/7 nie wyjaœnia ratio legis odstêpstw przewidzianych w omawianej dyrektywie, to z charakteru wyj¹tków zawartych w art. 7 ust. 1 mo na wywnioskowaæ, e prawodawca unijny zaaprobowa³ tymczasowe utrzymanie przez pañstwa cz³onkowskie pewnych szczególnych rozwi¹zañ przys³uguj¹cych kobietom w dziedzinie emerytur. Ma to umo liwiæ pañstwom cz³onkowskim przyst¹pienie do stopniowej zmiany systemów emerytalnych, bez zak³ócenia równowagi finansowej tych systemów. Uprawnienie pañstw cz³onkowskich do zachowania zró nicowanego wieku emerytalnego dla kobiet i mê czyzn znajduje równie odzwierciedlenie w ustalonym orzecznictwie Trybuna³u Sprawiedliwoœci Wspólnot Europejskich (obecnie: Unii Europejskiej). Trybuna³ Sprawiedliwoœci stwierdza, e prawo Unii nie narusza w³aœciwoœci pañstw cz³onkowskich w zakresie organizacji systemów zabezpieczenia spo³ecznego. W zwi¹zku z brakiem harmonizacji na poziomie unijnym, do ustawodawstwa ka dego pañstwa cz³onkowskiego nale y okreœlenie przes³anek uzyskania prawa lub obowi¹zku przynale noœci do systemu zabezpieczenia spo³ecznego oraz przes³anek uprawnienia do œwiadczeñ. Jednak e przy korzystaniu z tej

11 Seite 11 von 42 kompetencji pañstwa cz³onkowskie musz¹ przestrzegaæ prawa Unii (por. wyroki z 12 lipca 2001 r. w sprawie C-157/99, Geraets-Smits i Peerbooms, oraz z 4 grudnia 2003 r. w sprawie C-92/02, Kristiansen). Wiele rozwi¹zañ prawnych w pañstwach cz³onkowskich przewiduje mo liwoœæ wczeœniejszego korzystania z uprawnieñ emerytalnych przez kobiety ni przez mê czyzn zgodnie z brzmieniem art. 7 ust. 1 lit. a dyrektywy nr 79/7. Z uwagi na mo liwoœæ zak³ócenia równowagi finansowej systemów emerytalnych w przypadku natychmiastowego wprowadzenia zasady równych praw dla osób obu p³ci, prawodawca wspólnotowy (unijny) za³o y³ stopniow¹ implementacjê tej zasady, która nie mog³aby zostaæ osi¹gniêta, gdyby zakres wy³¹czenia przewidziany w art. 7 ust. 1 lit. a by³ interpretowany zawê aj¹co (por. wyrok z 7 lipca 1992 r. w sprawie C-9/91, Equal Opportunities Commission). W zakres zastosowania art. 7 ust. 1 lit. a dyrektywy nr 79/7 wchodz¹ tak e inne œwiadczenia socjalne, które s¹ obiektywnie zwi¹zane ze zró nicowanym wiekiem emerytalnym, je eli jest to konieczne dla utrzymania równowagi systemu ubezpieczeñ spo³ecznych lub zapewnienia spójnoœci pomiêdzy systemem emerytalnym i innym systemem œwiadczeñ socjalnych (por. wyrok z 30 marca 1993 r. w sprawie C-328/91, Thomas, z 11 sierpnia 1995 r. w sprawie C-92/94, Graham, z 23 maja 2000 r. w sprawie C-196/98, Hepple) Dla pe³nego obrazu prawa Unii Europejskiej nale y tak e zaznaczyæ, e w odniesieniu do uzupe³niaj¹cych (dodatkowych, zawodowych) systemów zabezpieczenia spo³ecznego (ang. occupational social security schemes), kwestiê równych praw kobiet i mê czyzn reguluje dyrektywa nr 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w ycie zasady równoœci szans oraz równego traktowania kobiet i mê czyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana), (Dz. Urz. UE L 204 z , ze zm.:, s. 23; dalej: dyrektywa nr 2006/54). Art. 9 ust. 1 lit. f dyrektywy nr 2006/54 uznaje ustanowienie ró nego wieku emerytalnego za jeden z przejawów dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ. W œwietle orzecznictwa Trybuna³u Sprawiedliwoœci œwiadczenia emerytalne wynikaj¹ce z dodatkowych systemów ubezpieczeñ emerytalnych stanowi¹ wynagrodzenie w rozumieniu art. 157 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawniej art. 141 TWE; por. wyrok z 17 maja 1990 r. w sprawie C-262/88, Barber). Oznacza to, e w odniesieniu do tego typu œwiadczeñ nie jest dopuszczalne ró nicowanie sytuacji uprawnionych ze wzglêdu na p³eæ (por. w tym wzglêdzie L. Mitrus, Rozwój prawa wspólnotowego w dziedzinie równego traktowania mê czyzn i kobiet w zatrudnieniu, Praca i Zabezpieczenie Spo³eczne nr 1/2007, s. 5-6). W odniesieniu do polskiego systemu ubezpieczeñ spo³ecznych zasady wynikaj¹ce z dyrektywy nr 2006/54 odnosz¹ siê do tzw. trzeciego filara, obejmuj¹cego pra-cownicze programy emerytalne oraz indywidualne konta emerytalne. Nale y stwierdziæ, e zagadnienie to znajduje siê poza zakresem zaskar enia w niniejszej sprawie Jak wynika z powy szej analizy, rozwi¹zania prawne dotycz¹ce wieku emerytalnego obowi¹zuj¹ce w Polsce s¹ zgodne z wymaganiami prawa unijnego. Nale y jednak zaznaczyæ, e prawo unijne przewiduje perspektywicznie zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn. 4. Regulacje prawa miêdzynarodowego dotycz¹ce wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn Kwestia zgodnoœci zaskar onej regulacji z prawem miêdzynarodowym wymaga zbadania z uwagi na wymagania art. 9 oraz art. 91 Konstytucji. Jeœli chodzi o wi¹ ¹ce Polskê Ÿród³a prawa miêdzynarodowego dotycz¹ce zakazu dyskryminacji w zakresie zabezpieczenia spo³ecznego, nale y wskazaæ w pierwszej kolejnoœci na Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169; dalej: Pakt). Zgodnie z art. 3 wskazanego dokumentu pañstwa strony Paktu zobowi¹zuj¹ siê zapewniæ mê czyznom i kobietom równe prawo do korzystania z wszystkich praw gospodarczych, spo³ecznych i

12 Seite 12 von 42 kulturalnych w nim wymienionych. W tym wzglêdzie istotny jest art. 9 Paktu, który stanowi, e pañstwa uznaj¹ prawo ka dego do zabezpieczenia spo³ecznego, w³¹czaj¹c w to ubezpieczenia spo³eczne. Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych w komentarzu ogólnym do art. 3 Paktu, komentarz nr 16 z 2005 r., U.N. Doc. E/C.12/2005/4 (2005), pkt 26, oraz do art. 9 Paktu, komentarz nr 19 z 2007 r., U.N. Doc. E/C.12/GC/19 (2008), pkt 32, wskaza³, e implementacja art. 3 w zwi¹zku z art. 9 Paktu wymaga, miêdzy innymi, zrównania obowi¹zkowego wieku przejœcia na emeryturê kobiet i mê czyzn (ang. compulsory retirement age). Komitet zwróci³ uwagê, e implementuj¹c postanowienia Paktu do porz¹dków krajowych, ka de z pañstw stron Paktu ma margines uznania w przyjmowaniu odpowiednich œrodków w celu zapewnienia kobietom i mê czyznom równych praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych. Jednoczeœnie pañstwa mog¹, a w pewnych przypadkach powinny, przyj¹æ tymczasowe œrodki szczególne (ang. temporary special measures), aby przyspieszyæ osi¹gniêcie faktycznej równoœci kobiet i mê czyzn w korzystaniu z wymienionych praw. Charakter, czas trwania i œrodki powinny byæ dostosowane do konkretnego zagadnienia, kontekstu i okolicznoœci, a rezultaty monitorowane celem zaprzestania stosowania œrodków w przypadku osi¹gniêcia zak³adanych celów (por. komentarz nr 16 z 2005 r., pkt 32-36) Wœród umów miêdzynarodowych istotn¹ rolê pe³ni równie Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 r., ratyfikowana przez Polskê 30 lipca 1980 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 10, poz. 71; dalej: Konwencja z 1979 r.). Zgodnie z art. 11 ust. 1 pañstwa strony Konwencji z 1979 r. s¹ zobowi¹zane do podjêcia wszelkich stosownych kroków w celu likwidacji dyskryminacji kobiet w dziedzinie zatrudnienia, zmierzaj¹cych do zapewnienia im na zasadzie równoœci mê czyzn i kobiet takich samych praw. Jedn¹ z dziedzin wymienionych w art. 11 ust. 1 lit. e jest prawo do zabezpieczenia spo³ecznego, w szczególnoœci w razie przejœcia na emeryturê, bezrobocia, choroby, inwalidztwa i staroœci lub niezdolnoœci do pracy z innych przyczyn. Zakazuj¹c dyskryminacji kobiet, Konwencja z 1979 r. przyjmuje te ideê uprzywilejowania wyrównawczego. Artyku³ 4 ust. 1 Konwencji z 1979 r. przewiduje, e stosowanie przez strony tej Konwencji tymczasowych œrodków szczególnych zmierzaj¹cych do przyspieszenia faktycznej równoœci mê czyzn i kobiet nie bêdzie uwa ane za akt dyskryminacji. Wytyczne dotycz¹ce wyk³adni art. 4 ust. 1 Konwencji z 1979 r. zosta³y zawarte przez Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet w adresowanych do pañstw zaleceniach ogólnych nr 25 z 2004 r. (HRI/GEN/1/Rev.9, vol. II). Zgodnie ze wskazanymi wytycznymi pañstwa s¹ zobowi¹zane zastosowaæ tymczasowe œrodki szczególne, jeœli s¹ one konieczne i s³u ¹ przyspieszeniu osi¹gniêcia pe³nej równoœci formalnej lub materialnej kobiet. W odniesieniu do tymczasowego charakteru œrodków, Komitet wskazuje, e okres stosowania œrodków powinien byæ zale ny od celu, któremu dany œrodek s³u y, a niekiedy stosowany nawet przez d³u szy okres, dopóki nie zostan¹ osi¹gniête oczekiwane rezultaty w zakresie równoœci szans i równego traktowania (pkt 20 zaleceñ) W odniesieniu do umów zawartych pod auspicjami Miêdzynarodowej Organizacji Pracy, nale y wymieniæ Konwencjê nr 102 dotycz¹c¹ minimalnych norm zabezpieczenia spo³ecznego. Konwencja zosta³a przyjêta w Genewie dnia 28 czerwca 1952 r. i ratyfikowana przez Polskê 21 sierpnia 2003 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 93, poz. 775). Art. 26 ust. 2 Konwencji przewiduje, e ustalony przez pañstwa wiek emerytalny nie powinien przekraczaæ szeœædziesiêciu piêciu lat, jednak e wy szy wiek mo e byæ ustalony przez w³aœciwe w³adze ze wzglêdu na zdolnoœæ do pracy osób starszych w danym kraju. Podobne postanowienie zawiera art. 15 ust. 2 Konwencji nr 128 z dnia 7 czerwca 1967 r. dotycz¹cej œwiadczeñ w razie inwalidztwa, na staroœæ i w razie œmierci ywiciela rodziny (która nie zosta³a ratyfikowana przez Polskê). Zgodnie ze wskazanym przepisem ustalony wiek emerytalny nie powinien przekraczaæ szeœædziesiêciu piêciu lat; jednak e wy szy wiek mo e byæ ustalony przez w³aœciwe w³adze ze wzglêdu na odpowiednie kryteria demograficzne, ekonomiczne i spo³eczne, uzasadnione statystykami.

13 Seite 13 von Poœród umów zawartych w ramach Rady Europy na uwagê zas³uguje Europejska Karta Spo³eczna, sporz¹dzona w Turynie dnia 18 paÿdziernika 1961 r., ratyfikowana przez Polskê 10 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.). Art. 12 ust. 2 Karty nakazuje pañstwom utrzymywanie systemu zabezpieczenia spo³ecznego na zadowalaj¹cym poziomie, równym co najmniej poziomowi niezbêdnemu dla ratyfikowania Konwencji nr 102 Miêdzynarodowej Organizacji Pracy. Wskazany przepis zosta³ zmieniony w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Spo³ecznej, przyjêtej w Strasburgu 3 maja 1996 r. (podpisanej przez Polskê 25 paÿdziernika 2005 r., lecz dotychczas nieratyfikowanej). Art. 12 ust. 2 nawi¹zuje obecnie do standardów przewidzianych w Europejskim kodeksie zabezpieczenia spo³ecznego. Wskazana umowa miêdzynarodowa podpisana w Strasburgu 16 kwietnia 1964 r. i zrewidowana 6 listopada 1990 r. (nieratyfikowana przez Polskê) w odniesieniu do przepisów zwi¹zanych z ustaleniem wieku emerytalnego zawiera podobne postanowienia jak konwencje Miêdzynarodowej Organizacji Pracy. Art. 26 ust. 2 stanowi, e ustalony przez pañstwa wiek emerytalny nie powinien przekraczaæ szeœædziesiêciu piêciu lat, chyba e odpowiednie kryteria demograficzne, ekonomiczne i socjalne uzasadniaj¹ przyjêcie wy szego wieku Europejska Konwencja o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci, sporz¹dzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) nie zawiera postanowieñ gwarantuj¹cych prawa socjalne. Kwestie dotycz¹ce zró nicowanego wieku emerytalnego pojawi³y siê jednak w orzecznictwie Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka w Strasburgu (dalej: ETPC) dotycz¹cym zakazu dyskryminacji na podstawie art. 14 Konwencji. Nale y wskazaæ, e ten przepis nie ma znaczenia samoistnego i mo e byæ stosowany tylko w powi¹zaniu z prawami i wolnoœciami wymienionymi w Konwencji lub poszczególnych protoko³ach. W wyroku z 12 kwietnia 2006 r. w sprawie nr 65731/01, Stec i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu ETPC przyj¹³, e w przypadku regulacji krajowej dotycz¹cej zró nicowanego wieku emerytalnego dla kobiet i mê czyzn wzorcem kontroli mo e byæ art. 14 Konwencji w zwi¹zku z art. 1 protoko³u nr 1 gwarantuj¹cym ochronê w³asnoœci. Sprawa dotyczy³a zasi³ku wyrównawczego wyp³acanego w razie zmniejszenia wynagrodzenia z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, przys³uguj¹cego w Wielkiej Brytanii pracownikom do chwili osi¹gniêcia przez nich wieku emerytalnego. ETPC stwierdzi³, e zakaz dyskryminacji dotyczy równie dodatkowych praw mieszcz¹cych siê w ogólnej materii Konwencji, które pañstwa, wykraczaj¹c poza jej granice, dobrowolnie zdecydowa³y siê zapewniæ. Mimo, e art. 1 protoko³u nr 1 nie wymaga od stron Konwencji utworzenia systemu opieki socjalnej, to je eli pañstwo zdecydowa³o siê wprowadziæ legislacjê przewiduj¹c¹ prawo do uzyskania œwiadczeñ socjalnych, prawo to musi byæ uwa ane za prawo maj¹tkowe objête zakresem art. 1 protoko³u nr 1. W odniesieniu do regulacji krajowej ustalaj¹cej zró nicowany wiek emerytalny ETPC stwierdzi³ wyraÿnie, e art. 14 Konwencji nie zakazuje traktowania przez pañstwo okreœlonych grup w sposób zró nicowany w celu skorygowania faktycznych nierównoœci. W szczególnoœci pañstwa korzystaj¹ z szerszego marginesu uznania w przypadku œrodków przyjêtych w ramach ogólnej strategii socjalnej i gospodarczej (w tym przypadku z uwagi na daleko id¹ce i powa ne konsekwencje zarówno dla kobiet, jak i ca³ej gospodarki). W opinii ETPC, utrzymywanie przez pañstwo regulacji ustalaj¹cej zró nicowany wiek emerytalny jest uzasadnione, dopóki warunki socjalne nie zmieni¹ siê do tego stopnia, e kobiety przestan¹ byæ znacz¹co gorzej traktowane. Zdaniem ETPC zmiana rozwi¹zañ prawnych dotycz¹cych wieku emerytalnego ze swej natury musi byæ stopniowa i okreœlenie konkretnego momentu, w którym sytuacja kobiet nie bêdzie ju wymaga³a dalszych œrodków wyrównawczych, jest bardzo trudne lub wrêcz niemo liwe. W przypadku Zjednoczonego Królestwa, od chwili rozpoczêcia badañ spo³ecznych do chwili planowanego zakoñczenia reformy w 2020 r. ma up³yn¹æ 30 lat. Istotny jest równie fakt, e wœród pañstw stron Konwencji nie ma jednolitej praktyki co do ustalania wieku emerytalnego mê czyzn i kobiet. W konsekwencji ETPC nie stwierdzi³ naruszenia art. 14 Konwencji w zwi¹zku z art. 1 protoko³u nr 1. Podobn¹ argumentacjê zastosowa³ ETPC w kolejnych orzeczeniach dotycz¹cych zró nicowanego wieku emerytalnego. Orzek³ w nich, e tego rodzaju regulacje krajowe nie stanowi¹ naruszenia art. 14 Konwencji w zwi¹zku z art. 1 protoko³u nr 1 (por. wyrok z

14 Seite 14 von sierpnia 2006 r. w sprawie nr 42735/02, Barrow przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, z 22 sierpnia 2006 r. w sprawie nr 37212/02, Walker przeciwko Zjednoczonemu Królestwu oraz z 22 sierpnia 2006 r. w sprawie nr 8374/03, Pearson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu). Nale y równie wskazaæ, e 4 listopada 2000 r. zosta³ przyjêty protokó³ nr 12 do Konwencji wprowadzaj¹cy ogólny zakaz dyskryminacji, który wszed³ w ycie 1 kwietnia 2005 r. W art. 1 protoko³u zakaz dyskryminacji odniesiono do ka dego uprawnienia ustanowionego przez prawo [krajowe]. W razie zarzutu dyskryminacji opartego na innych podstawach ni korzystanie z praw chronionych w Konwencji i protoko³ach, ETPC mo e przyj¹æ za podstawê orzekania Protokó³ nr 12, rozci¹gaj¹c w ten sposób swoj¹ jurysdykcjê w sprawach o dyskryminacjê na sytuacje, które nie s¹ objête art. 14 Konwencji. Wobec tego, z punktu widzenia zakazu dyskryminacji, kontroli ETPC zostaj¹ poddane równie krajowe regulacje przyznaj¹ce prawa ekonomiczne i socjalne. W sposób zasadniczy rozszerza to zakres dzia³ania ETPC. Nie wszystkie pañstwa (w tym Polska) zdecydowa³y siê jak dot¹d na ratyfikacjê omawianego protoko³u (por. L. Garlicki, [w:] Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci. Komentarz do art. 1-18, t. 1, red. L. Garlicki, P. Hofmañski, A. Wróbel, Warszawa 2010) Tak wiêc zaskar ona regulacja odpowiada wymaganiom wi¹ ¹cego Polskê prawa miêdzynarodowego, jakkolwiek w przysz³oœci nale y d¹ yæ do zrównywania wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn, uwzglêdniaj¹c odpowiednie kryteria demograficzne, ekonomiczne i socjalne. 5. Orzecznictwo Trybuna³u Konstytucyjnego dotycz¹ce równych praw kobiet i mê czyzn W orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego dotycz¹cym równych praw osób obu p³ci wystêpuje znaczna zgodnoœæ co do przyjmowanych wzorców kontroli (por. wyrok z 11 grudnia 2008 r., sygn. K 33/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 177). Trybuna³ wydawa³ orzeczenia o zgodnoœci (albo niezgodnoœci) zarówno z ogóln¹ zasad¹ równoœci wyra on¹ w art. 32 Konstytucji, jak i z zasad¹ równoœci ze wzglêdu na p³eæ wyra on¹ w art. 33 Konstytucji (por. wyroki z 5 grudnia 2000 r., sygn. K 35/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 295; z 28 marca 2000 r., sygn. K 27/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 62; z 29 czerwca 2006 r., sygn. P 30/05, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 70; z 23 paÿdziernika 2007 r., sygn. P 10/07, a tak e powo³any powy ej wyrok o sygn. K 33/07). W dotychczasowym orzecznictwie zasada równego traktowania kobiet i mê czyzn stanowi³a wzorzec kontroli przede wszystkim w sprawach dotycz¹cych prawa emerytalnego. Mo na wskazaæ jedynie dwa orzeczenia, które dotyczy³y innej problematyki, z czego jedno z nich zosta³o wydane jeszcze przed wejœciem w ycie Konstytucji z 1997 r. (por. orzeczenie z 3 marca 1987 r., sygn. P 2/87, dotycz¹ce podzia³u miejsc w równej proporcji dla kobiet i mê czyzn na studiach w akademiach medycznych, OTK w 1987 r., poz. 2, oraz wyrok z 29 czerwca 2006 r. o sygn. P 30/05, dotycz¹cy urlopów wychowawczych pracowników Agencji Bezpieczeñstwa Wewnêtrznego i Agencji Wywiadu). Nale y zwróciæ uwagê, e w orzeczeniach dotycz¹cych prawa emerytalnego, Trybuna³ Konstytucyjny orzeka³ na temat dopuszczalnoœci zró nicowania wieku emerytalnego w œwietle przepisów, które z osi¹gniêciem wieku emerytalnego ³¹czy³y rozwi¹zanie lub wygaœniêcie stosunku pracy. Trybuna³ wypowiada³ siê g³ównie na temat regulacji ró nicuj¹cych wiek emerytalny kobiet i mê czyzn w szczególnych systemach emerytalnych, dotycz¹cych poszczególnych zawodów uregulowanych w odrêbnych ustawach. Dotyczy³o to: nauczycieli akademickich (por. orzeczenie z 24 wrzeœnia 1991 r., sygn. Kw 5/91, OTK w 1991 r., poz. 5), urzêdników s³u by cywilnej (por. orzeczenie z 29 wrzeœnia 1997 r., sygn. K 15/97, OTK ZU nr 3-4/1997, poz. 37), nauczycieli mianowanych (por. wyrok z 28 marca 2000 r., sygn. K 27/99), kierowników aptek (por. wyrok z 13 czerwca 2000 r., sygn. K 15/99, OTK ZU nr 5/2000, poz.

15 Seite 15 von ), urzêdników pañstwowych i samorz¹dowych (por. postanowienie TK z 7 wrzeœnia 1994 r., sygn. Tw 7/94, niepubl.; wyrok z 5 grudnia 2000 r., sygn. K 35/99), pracowników Najwy szej Izby Kontroli (por. wyrok z 11 grudnia 2008 r., sygn. K 33/07). Jeœli chodzi o po³o enie prawne kobiet i mê czyzn w powszechnym systemie emerytalnym (opartym na modelu zdefiniowanego œwiadczenia), Trybuna³ Konstytucyjny wypowiada³ siê w kwestii zgodnoœci z Konstytucj¹ regulacji przewiduj¹cej nabycie prawa do emerytury w obni onym wieku emerytalnym. W wyroku z 23 paÿdziernika 2007 r., sygn. P 10/07, Trybuna³ Konstytucyjny orzek³, e art. 29 ust. 1 ustawy emerytalnej, w zakresie, w jakim przepis ten nie przyznaje prawa do nabycia emerytury w obni onym wieku emerytalnym mê czyÿnie, który osi¹gn¹³ wiek 60 lat i co najmniej 35 letni okres sk³adkowy i niesk³adkowy, stanowi dyskryminacjê mê czyzn, przez co jest sprzeczny z art. 32 i art. 33 Konstytucji W dotychczasowym orzecznictwie Trybuna³ Konstytucyjny przyjmowa³ za³o enie, e kobietom i mê czyznom powinny przys³ugiwaæ równe prawa o charakterze socjalnym. Trybuna³ stwierdza³, e kobiety i mê czyÿni stanowi¹ podmioty podobne i konieczne jest ich równe traktowanie (tak np. wyrok w powo³anej sprawie o sygn. K 27/99). Zró nicowane traktowanie jest dopuszczalne z obiektywnych wzglêdów biologicznych lub spo³ecznych. Ró ny wiek emerytalny dla kobiet i mê czyzn by³ uznawany w orzecznictwie konstytucyjnym za przejaw tzw. uprzywilejowania wyrównawczego kobiet, które mia³o na celu zmniejszenie faktycznych nierównoœci. Nierównoœci te uznawano za naturalny i utrwalony spo³ecznie rezultat nierównego podzia³u funkcji macierzyñskich i wychowawczych w rodzinie (np. powo³ane wyroki w sprawach o sygn. K 15/97 i sygn. K 35/99) oraz równoczesnego obci¹ enia kobiet zarówno prac¹ zawodow¹, jak i obowi¹zkami rodzinnymi (np. powo³ane orzeczenie w sprawie o sygn. Kw 5/91). Nale y wskazaæ, e uprzywilejowanie wyrównawcze w powszechnym systemie emerytalnym spotyka³o siê z aprobat¹ Trybuna³u Konstytucyjnego (tak wprost np. w powo³anych wyrokach o sygn. K 35/99, sygn. P 10/07 i sygn. K 33/07). Analiza orzecznictwa konstytucyjnego prowadzi jednak do wniosku, e uprzywilejowanie wyrównawcze w sferze praw emerytalnych nie by³o traktowane automatycznie jako obowi¹zuj¹ce w odniesieniu do wszystkich grup zawodowych i sytuacji. Ka de tego typu rozwi¹zanie Trybuna³ Konstytucyjny ocenia³ w sposób odrêbny, dok³adnie badaj¹c jego uzasadnienie w œwietle kryteriów dopuszczalnego zró nicowania podmiotów podobnych. W tym wzglêdzie mo na zauwa yæ kilka sta³ych elementów linii orzeczniczej. Po pierwsze, zró nicowanie by³o uwa ane za ³atwiej akceptowalne, gdy decyzja kobiety co do przejœcia na emeryturê w wieku wczeœniejszym ni mê czyzna by³a pozostawiona woli samej zainteresowanej. Oceniano je krytycznie, gdy zakoñczenie stosunku pracy w zwi¹zku z osi¹gniêciem wieku emerytalnego by³o automatyczne lub zale a³o od woli pracodawcy. Po drugie, Trybuna³ Konstytucyjny sta³ na stanowisku, e wczeœniejsze przechodzenie na emeryturê przez kobiety jest usprawiedliwione wtedy, gdy jest zwi¹zane ze szczególnym charakterem wykonywanej pracy. Jak stwierdzono w wyroku w powo³anej sprawie o sygn. K 15/97, Uzasadnianie dokonywanych przez prawo klasyfikacji wystêpowaniem odrêbnych cech istotnych miêdzy podmiotami adresatami tych regulacji jest bowiem mo liwe tylko wtedy, gdy cechy te maj¹ charakter relewantny, tzn. pozostaj¹ w bezpoœrednim i koniecznym zwi¹zku z dokonywanymi zró nicowaniami. Tego typu relewantnoœæ wystêpuje w odniesieniu do szeregu takich zawodów i zatrudnieñ, w których biologiczne ró nice miêdzy p³ciami bezpoœrednio rzutuj¹ na mo liwoœæ wykonywania danej pracy przez kobiety i tempo ich «zu ywania siê» w takiej pracy. Wystêpuje to np. w odniesieniu do prac górniczych ( ). Je eli zaœ chodzi o prace umys³owe, których warunkiem poza niezbêdnymi kwalifikacjami jest w istocie sprawnoœæ intelektualna, to argumenty takie musia³yby dawaæ podstawy do uznania, e sprawnoœæ

16 Seite 16 von 42 umys³owa kobiet «wygasa» wczeœniej ni mê czyzn (tak w kontekœcie wieku emerytalnego nauczycieli wyrok w powo³anej sprawie o sygn. K 27/99). Po trzecie, Trybuna³ Konstytucyjny uznawa³, e ocena regulacji ró nicuj¹cych sytuacjê prawn¹ kobiet i mê czyzn zak³ada ( ) rozdzielne traktowanie uprawnieñ i obowi¹zków, jakie z nich wynikaj¹. Na³o enie na kobiety takich obowi¹zków i ograniczeñ, których adresatami nie s¹ jednoczeœnie mê czyÿni, musi byæ zawsze oceniane z punktu widzenia zasady równoœci. Jednak e tak e i w tym zakresie jednym z wa nych kryteriów tej oceny (obok innych) jest pytanie o rolê danego unormowania dla eliminacji faktycznie wystêpuj¹cych nierównoœci miêdzy kobietami i mê czyznami w yciu spo³ecznym (powo³any wyrok o sygn. K 35/99). 6. Art. 32 i art. 33 Konstytucji jako wzorce kontroli konstytucyjnoœci W rozpoznawanej sprawie wnioskodawca wskaza³ jako wzorce kontroli konstytucyjnoœci art. 32 i art. 33 Konstytucji, podobnie jak we wczeœniejszych sprawach dotycz¹cych równych praw kobiet i mê czyzn. Zarówno art. 32 jak i art. 33 sk³adaj¹ siê z dwóch ustêpów. Wobec braku sprecyzowania, Trybuna³ Konstytucyjny przyjmuje, e podstaw¹ wniosku s¹ ca³e wskazane przepisy. Art. 32 Konstytucji proklamuje w ust. 1 ogóln¹ zasadê równoœci, któr¹ nastêpnie uzupe³nia w ust. 2 zakazem dyskryminacji. Zakres zasady równoœci i zakazu dyskryminacji s¹ bardzo szerokie, zarówno pod wzglêdem podmiotowym ( wszyscy ), jak i przedmiotowym (zakaz dyskryminacji w yciu politycznym, spo³ecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny ). Oczywiste jest, e równoœæ w rozumieniu art. 32 ust. 1 Konstytucji nie polega na tym, e w stosunku do wszystkich podmiotów obowi¹zuj¹ i s¹ stosowane te same normy prawne. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybuna³u Konstytucyjnego z zasady równoœci, wyra onej w art. 32 ust. 1 Konstytucji, wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa w obrêbie okreœlonej klasy (kategorii). Wszystkie podmioty prawa charakteryzuj¹ce siê w równym stopniu dan¹ cech¹ istotn¹ (relewantn¹) powinny byæ traktowane równo, a wiêc wed³ug jednakowej miary, bez zró nicowañ zarówno dyskryminuj¹cych jak i faworyzuj¹cych (por. orzeczenie z 29 wrzeœnia 1997 r., sygn. K 15/97; wyroki z 21 wrzeœnia 1999 r., sygn. K 6/98 OTK ZU nr 6/1999, poz. 117 i z 28 maja 2002 r., sygn. P 10/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 35). Zasada równoœci zak³ada tym samym odmienne traktowanie podmiotów ró nych, tj. podmiotów nieposiadaj¹cych wspólnej cechy istotnej. Zasada równoœci nie wyklucza bowiem ró nicowania sytuacji prawnej adresatów danej normy, ale zak³ada racjonalnoœæ wyboru okreœlonego kryterium zró nicowania, czyli innymi s³owy uznanie danej cechy wyró niaj¹cej podmioty podobne za uzasadnion¹ w regulowanej dziedzinie. Wystêpuj¹ dwa aspekty równoœci: w stanowieniu prawa i w stosowaniu prawa. Oba te aspekty wystêpuj¹ w orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego oraz w nauce (por. orzeczenie z 9 marca 1988 r., sygn. U 7/87, OTK w 1988 r., poz. 1, wyrok z 31 marca 1998 r., sygn. K 24/97, OTK ZU nr 2/1998, poz. 13; L. Garlicki, tezy do art. 32, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, red. L. Garlicki, t. 3, Warszawa 2003, s. 8-11; W. Sadurski, Równoœæ wobec prawa, Pañstwo i Prawo nr 8-9/1978, s ). Równoœæ w stano-wieniu prawa oznacza nakaz kierowany do prawodawcy w procesie tworzenia norm prawnych generalnych i abstrakcyjnych dotycz¹cy kszta³towania w sposób jednakowy (podobny) sytuacji prawnej pod-miotów, które uznaje siê za podobne wed³ug kryteriów przyjêtych przez prawodawcê. Równoœæ w stanowieniu prawa oznacza zatem wyró nianie poszczególnych klas (kategorii) podobnych podmiotów prawa w treœci norm prawnych. Z kolei równoœæ w stosowaniu prawa oznacza nakaz równego traktowania przez w³adze publiczne w indywidualnych przypadkach adresatów norm prawnych, uznanych przez

17 Seite 17 von 42 prawodawcê za podmioty podobne, czyli zaliczone do danej klasy (kategorii) istotnej. Oznacza to pomijanie w procesie stosowania prawa cech i sytuacji, które w œwietle prawa s¹ nieistotne, jak równie prowadzenie postêpowania w sposób rzetelny i bezstronny Oceniaj¹c dan¹ regulacjê prawn¹ z punktu widzenia zasady równoœci, nale y w pierwszej kolejnoœci rozwa yæ, czy mo na wskazaæ cechê istotn¹ uzasadniaj¹c¹ równe traktowanie podmiotów prawa, czyli czy podmioty s¹ podobne pod jakimœ istotnym wzglêdem. Ustalenie to wymaga analizy celu i treœci aktu normatywnego, w którym zosta³a zawarta badana norma prawna. Je eli natomiast prawodawca ró nicuje sytuacjê podmiotów prawa, nale y ustaliæ, czy s¹ one zasadnie potraktowane odmiennie. Nale y zauwa yæ, e dopuszczalne jest tak e zró nicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych, czyli odstêpstwo od zasady równoœci. Odstêpstwo takie nie musi oznaczaæ naruszenia art. 32 Konstytucji. W dotychczasowym orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego przyjmuje siê, e zró nicowanie podmiotów podobnych jest dopuszczalne, je eli zostanie dokonane wed³ug kryterium, które spe³nia nastêpuj¹ce warunki: po pierwsze musi ono mieæ charakter relewantny, czyli musi pozostawaæ w bezpoœrednim zwi¹zku z celem i zasadnicz¹ treœci¹ przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz ma s³u yæ realizacji tego celu i treœci; wprowadzone zró nicowania musz¹ byæ racjonalnie uzasadnione; po drugie musi mieæ charakter proporcjonalny; waga interesu, któremu ma s³u yæ ró nicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozostawaæ w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostan¹ naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych; po trzecie musi pozostawaæ w zwi¹zku z zasadami, wartoœciami i normami konstytucyjnymi, uzasadniaj¹cymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (por. wyrok z 16 grudnia 1997 r., sygn. K 8/97, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 70, z 24 lutego 1999 r., sygn. SK 4/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 24; z 28 maja 2002 r., sygn. P 10/01; z 21 lutego 2006 r., sygn. K 1/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 18; z 28 marca 2007 r., sygn. K 40/04, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 33) Zakaz dyskryminacji wynikaj¹cy z art. 32 ust. 2 Konstytucji nie jest to samy z zakazem ró nicowania sytuacji podmiotów prawa. Jest to natomiast zakaz nieuzasadnionego, ró nego kszta³towania sytuacji podobnych podmiotów prawa, w procesie stanowienia oraz stosowania prawa. Dyskryminacja oznacza zatem nienadaj¹ce siê do zaakceptowania tworzenie ró nych norm prawnych dla podmiotów prawa, które powinny byæ zaliczone do tej samej klasy (kategorii), albo nierówne traktowanie podobnych podmiotów prawa w indywidualnych przypadkach, gdy zró nicowanie nie znajduje podstaw w normach prawnych. Tak wiêc dla oceny danej sytuacji jako dyskryminacji, albo jej braku, istotne jest okreœlenie kryterium zró nicowania, a tak e ocena zasadnoœci jego wprowadzenia. W przypadku podmiotów podobnych, nale ¹cych do tej samej klasy (kategorii) istotnej, domniemanie przemawia za brakiem zró nicowania Drugi ze wskazanych przez wnioskodawcê wzorców kontroli konstytucyjnoœci art. 33 Konstytucji proklamuje zasadê równych praw kobiet i mê czyzn. Jest to jedna z podstawowych zasad, deklarowanych zarówno przez prawo miêdzynarodowe, jak i wszystkie wspó³czesne konstytucje. W art. 33 ust. 1 zosta³a sformu³owana zasada ogólna. Znajduje ona uszczegó³owienie i rozwiniêcie w art. 33 ust. 2; wymienia siê dziedziny, w których równoœæ ta musi w szczególnoœci znajdowaæ zastosowanie. Wykaz tych dziedzin jest, zdaniem Trybuna³u Konstytucyjnego, otwarty (por. te L. Garlicki, tezy do art. 33, [w:] Konstytucja, s. 6-7, B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, Warszawa 2009, s. 189, M. Matey-Tyrowicz, Zasada równoœci traktowania mê czyzn i kobiet w œwietle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i prawa europejskiego, [w:] Równoœæ kobiet i mê czyzn w europejskich systemach emerytalnych,

18 Seite 18 von 42 Biuletyn CEUW nr 2/2000, s. 93). W kontekœcie niniejszej sprawy znaczenie ma zadeklarowanie równych praw w yciu spo³ecznym i gospodarczym, a konkretnie równego prawa do zabezpieczenia spo³ecznego, wynikaj¹cego z art. 67 ust. 1 Konstytucji. Trybuna³ podziela pogl¹d, e art. 33 Konstytucji jest z jednej strony powtórzeniem treœci normatywnych art. 32 Konstytucji, a z drugiej strony wskazuje bardziej precyzyjnie najwa niejsze dziedziny i problemy, w których musi siê przejawiaæ równoœæ praw obu p³ci (por. powo³any powy ej wyrok o sygn. K 15/97; por. te L. Garlicki, tezy do art. 33, [w:] Konstytucja, s. 4; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2008, s. 89). Zamieszczenie w Konstytucji osobnego przepisu dotycz¹cego równych praw kobiet i mê czyzn obok ogólnego przepisu proklamuj¹cego zasadê równoœci œwiadczy o zamiarze ustrojodawcy podkreœlenia szczególnego znaczenia zagwarantowania równoœci ludzi niezale nie od ich p³ci i wykluczenia zjawisk dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ, realnie wystêpuj¹cych w przesz³oœci, jak równie zdarzaj¹cych siê obecnie w ró nych dziedzinach ycia. Analogicznie do art. 32, tak e na podstawie art. 33 Konstytucji nale y wyró niæ równoœæ w stanowieniu i stosowaniu prawa. W œwietle art. 32 i art. 33 Konstytucji nale y przyj¹æ, e kobiety i mê czyÿni tworz¹ jedn¹ kate-goriê (klasê) podmiotów prawa. Jak stwierdzi³ Trybuna³ Konstytucyjny, nie mo na kobiet i mê czyzn traktowaæ jako grup na tyle odrêbnych, by nie stosowaæ do nich ogólnej zasady, e podobne podmioty prawa musz¹ byæ przez prawo traktowane w sposób równy (powo³ane powy ej orzeczenia w sprawach o sygn. K 15/97, K 35/99, sygn. P 10/07 i sygn. K 33/07). Oznacza to zatem domniemanie istnienia równych praw i ich równego stosowania niezale nie od p³ci. Zró nicowanie sytuacji prawnej kobiet i mê czyzn jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy mo na je uznaæ za uzasadnione stosownie do ogólnych wskazanych wy ej kryteriów, tj. o ile spe³niaj¹ przes³anki relewancji, proporcjonalnoœci oraz pozostaj¹ w zwi¹zku z innymi normami, zasadami lub wartoœciami konstytucyjnymi. Jak wskazano powy ej, zarówno z orzecznictwa Trybuna³u, jak i przepisów prawa Unii Europejskiej oraz prawa miêdzynarodowego wynika, e w pewnych przypadkach dopuszczalne jest stanowienie szczególnych regulacji, w celu wyrównywania faktycznych nierównoœci pomiêdzy kobietami i mê czyznami, czyli wprowadzenie tzw. uprzywilejowania wyrównawczego. Konkretne regulacje ustanawiaj¹ce tego typu zró nicowanie sytuacji kobiet i mê czyzn nie mog¹ byæ traktowane jako zakazane w œwietle zasady równoœci, jeœli spe³niaj¹ wspomniane wy ej wymagania Bêd¹cy przedmiotem kontroli Trybuna³u Konstytucyjnego w niniejszej sprawie art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej przewiduje przyznanie uprawnieñ emerytalnych osobom obu p³ci. Jednak e w œwietle tego przepisu wystêpuje zró nicowanie sytuacji prawnej kobiet i mê czyzn, polegaj¹ce na ró nym okreœleniu przez ustawodawcê podstawowej przes³anki koniecznej do nabycia wskazanych uprawnieñ, czyli wieku. Dla oceny trafnoœci zarzutu wnioskodawcy, e przewidziane w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej zró nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn narusza zasadê równoœci praw oraz stanowi dyskryminacjê kobiet, niezbêdne jest dokonanie oceny kryteriów, motywów i skutków zró nicowania powszechnego wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn w œwietle art. 32 i art. 33 Konstytucji oraz dorobku orzeczniczego Trybuna³u Konstytucyjnego. Ocena zgodnoœci z Konstytucj¹ zaskar onej regulacji ustawy emerytalnej powinna zostaæ dokonana w szerszym kontekœcie normatywnym, z uwzglêdnieniem ró norodnych implikacji rozpoznawanego zagadnienia konstytucyjnego. Chodzi o ustalenie, czy zró nicowanie wprowadzone w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej oznacza niedopuszczaln¹ dyskryminacjê kobiet, jak twierdzi wnioskodawca, czy te jest to uprzywilejowanie wyrównawcze, dopuszczalne w œwietle Konstytucji. 7. Uwarunkowania rozstrzygniêæ ustawowych dotycz¹cych wieku emerytalnego.

19 Seite 19 von Ubezpieczenie spo³eczne stanowi zabezpieczenie dla jednostki przed skutkami wyst¹pienia w jej yciu zdarzenia niekorzystnie wp³ywaj¹-cego na zdolnoœæ do samodzielnego zdobywania œrodków utrzymania. Do takich zdarzeñ, w³aœciwych losowi cz³owieka, nale y zaliczyæ staroœæ i towarzysz¹c¹ jej naturaln¹ utratê si³ do pracy. Przejœcie na emeryturê, w chwili ziszczenia siê warunków koniecznych do uzyskania œwiadczenia, jest prawem ubezpieczonego, nie zaœ jego obowi¹zkiem. Pojêciem u ywanym w tym kontekœcie jest ryzyko emerytalne. Ustawodawca nie sprecyzowa³ jednak, co jest jego treœci¹. W literaturze wskazuje siê, e jest to prawo do zaprzestania dzia³alnoœci zarobkowej, po spe³nieniu wymaganych ustaw¹ warunków, i otrzymywanie zamiast utraconego zarobku œwiadczenia z ubezpieczeñ spo³ecznych (por. K. Antonów, [w:] Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, red. K. Antonów, M. Bartnicki, Warszawa 2009, s. 157; I. Jêdrasik-Jankowska, Pojêcia, s. 244) Ryzyko emerytalne jest zwi¹zane z ustaleniem granicy wieku emerytalnego. Ustawodawca bierze pod uwagê wiele czynników: biologicznych, spo³eczno-ekonomicznych i finansowych, które dopiero w razie ³¹cznego ich rozpatrywania mog¹ stworzyæ spójn¹ konstrukcjê omawianego ryzyka. Element biologiczny jest zwi¹zany z naturalnym zjawiskiem starzenia siê organizmu i stopniow¹ utrat¹ przez ludzi zdolnoœci do wykonywania pracy zarobkowej. Element spo³ecznoekonomiczny wieku emerytalnego wi¹ e siê z aktualnymi tendencjami na rynku pracy, tj. stop¹ i struktur¹ bezrobocia oraz kwestiami demograficznymi, zaœ finansowy zwi¹zany jest z utrzymaniem stabilnoœci systemu emerytalnego (por. szerzej na ten temat w literaturze: K. Antonów, Prawo do emerytury, Warszawa 2003, s ; J. Handschke, K. yskawa, J. Ratajczak, Ryzyko emerytalne w systemie zabezpieczenia na staroœæ, [w:] Spo³eczne aspekty ubezpieczenia, red. T. Szumlicz, Warszawa 2005, s. 141 i n.). Dostosowanie progu wieku emerytalnego do rzeczywistej utraty zdolnoœci do pracy w odniesieniu do poszczególnych jednostek nie jest mo liwe, zarówno z uwagi na szeroki zakres podmiotów objêtych ubezpieczeniem, jak i subiektywne odczucia ubezpieczonych co do okresu ycia, w którym nastêpuje utrata zdolnoœci do pracy. Z³agodzenie schematyzmu ustalania wieku emerytalnego w odniesieniu do ogó³u ubezpieczonych osi¹ga ustawodawca w drodze zró nicowania tego wieku, opieraj¹c siê na takich kryteriach jak p³eæ czy rodzaj wykonywanej pracy. Analiza systemów emerytalnych w 44 ustawodawstwach europejskich wykazuje, e rozpiêtoœæ powszechnego wieku emerytalnego kszta³tuje siê w granicach od 55 lat na Bia³orusi i Ukrainie do 67 lat w Islandii, Norwegii i Niemczech. Zró nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê czyzn, kszta³tuj¹ce siê w granicach od 6 miesiêcy do 5 lat, wystêpuje w przepisach emerytalnych ponad dwudziestu pañstw europejskich, m.in. Albanii, Austrii, Bia³orusi, Bu³garii, Czech, Chorwacji, Estonii, Grecji, W³och, Litwy, Malty, Mo³dawii, Rumunii, Rosji, Serbii, S³owacji, S³owenii, Szwajcarii, Ukrainy, Wielkiej Brytanii (por. raport przygotowany w kooperacji Social Security Administration i International Social Security Association, Social Security Programs Throughout the World: Europe 2008, Waszyngton, Genewa 2008, s , a tak e dane publikowane na stronie internetowej Komisji Europejskiej Nale y jednak podkreœliæ, e systemy emerytalne niektórych pañstw (Austrii, Czech, Danii, Estonii, Niemiec, Rumunii, S³owacji, Wielkiej Brytanii) s¹ w trakcie reform maj¹cych na celu podwy szenie lub zrównanie ustawowego wieku emerytalnego, zaœ w niektórych pañstwach (w Belgii na Litwie, otwie, Wêgrzech) reformy takie ju siê zakoñczy³y (por. wskazane powy ej dane publikowane na stronie Komisji Europejskiej). 8. Konsekwencje osi¹gniêcia wieku emerytalnego przez kobiety w dziedzinie zatrudnienia Kwestionuj¹c zgodnoœæ z Konstytucj¹ art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, wnioskodawca zarzuci³, e obowi¹zywanie zaskar onej regulacji powoduje dyskryminacyjne traktowanie kobiet

20 Seite 20 von 42 w zatrudnieniu. Rzecznik przytoczy³ orzecznictwo S¹du Najwy szego, zgodnie z którym osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury mo e stanowiæ samodzieln¹ przyczynê uzasadniaj¹c¹ wypowiedzenie przez pracodawcê umowy o pracê. Trybuna³ Konstytucyjny zwraca uwagê na istotn¹ okolicznoœæ dla rozpoznawanej sprawy. Orzecznictwo S¹du Najwy szego, do którego odwo³uje siê wnioskodawca, dotycz¹ce uznania wieku emerytalnego za przyczynê wypowiedzenia umowy o pracê, zmieni³o siê zasadniczo w ostatnim czasie, ju po wyst¹pieniu przez Rzecznika z wnioskiem. Nale y tu wskazaæ dwie uchwa³y sk³adu siedmiu sêdziów S¹du Najwy szego, maj¹ce na celu usuniêcie rozbie noœci orzecznictwa co do dopuszczalnoœci wypowiedzenia umowy o pracê z powodu nabycia przez pracownika prawa do emerytury. W uchwale z 19 listopada 2008 r., sygn. akt I PZP 4/08 (OSNP nr 13-14/2009, poz. 165), S¹d Najwy szy stwierdzi³, e wypowiedzenie pracownicy umowy o pracê na czas nieokreœlony wy³¹cznie z powodu nabycia przez ni¹ prawa do emerytury kolejowej na podstawie art. 40 w zwi¹zku z art. 50 ustawy emerytalnej stanowi dyskryminacjê ze wzglêdu na p³eæ. S¹d Najwy szy przyj¹³, e osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie uzasadnia wypowiedzenia stosunku pracy, poniewa wskazane zdarzenia nie wi¹ ¹ siê z prac¹, a w szczególnoœci nie wskazuj¹ na nieprzydatnoœæ pracownika lub istnienie, zwi¹zanego z racjonalizacj¹ zatrudnienia, interesu pracodawcy w rozwi¹zaniu z nim stosunku pracy. Wczeœniej taki sam pogl¹d wyrazi³ S¹d Najwy szy w wyroku z 19 marca 2008 r., sygn. akt I PK 219/07, OSNP nr 13-14/2009, poz. 173). Druga uchwa³a, z 21 stycznia 2009 r., sygn. akt II PZP 13/08 (OSNP nr 19-20/2009, poz. 248), stanowi³a natomiast uogólnienie tezy, wyra onej we wczeœniejszej uchwale, w odniesieniu do powszechnego systemu emerytalnego. Uchwa³a zosta³a podjêta w odpowiedzi na pytanie prawne Rzecznika Praw Obywatelskich dotycz¹ce tego, czy osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury mo e stanowiæ wy³¹czn¹ przes³ankê rozwi¹zania za wypowiedzeniem stosunku pracy z pracownikiem kobiet¹ lub mê czyzn¹ i nie oznacza dyskryminacji pracownika ze wzglêdu na p³eæ lub wiek. Podejmuj¹c wskazan¹ uchwa³ê, S¹d Najwy szy orzek³, e osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie mo e stanowiæ wy³¹cznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracê przez pracodawcê w rozumieniu art ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p.). S¹d Najwy szy wskaza³, e praktyka pracodawców polegaj¹ca na rozwi¹zywaniu umów o pracê wed³ug kryterium osi¹gniêcia wieku emerytalnego i nabycia uprawnieñ do emerytury stanowi dyskryminacjê ze wzglêdu na p³eæ. Jest to dyskryminacja poœrednia w rozumieniu art. 18 3a 4 k.p., poniewa pracodawcy nie odnosz¹ siê przy rozwi¹zywaniu umów o pracê bezpoœrednio do kryterium p³ci, lecz do kryterium osi¹gniêcia wieku emerytalnego i nabycia uprawnieñ do œwiadczeñ emerytalnych. Kryterium to jest jednak dyskryminuj¹ce, gdy stawia w praktyce zatrudnione kobiety w gorszej sytuacji ni zatrudnionych mê czyzn, ze wzglêdu na ni szy wiek emerytalny dla kobiet. Trybuna³ Konstytucyjny zauwa a, e zmiana stanowiska S¹du Najwy szego wi¹ e siê z nowelizacj¹ kodeksu pracy dokonan¹ w zwi¹zku z akcesj¹ Polski do Unii Europejskiej. W obecnie obowi¹zuj¹cym stanie prawnym (art k.p., art. 18 3a -18 3e k.p.), a tak e w kontekœcie obowi¹zku dokonywania przez s¹dy pañstwa cz³onkowskiego Unii Europejskiej wyk³adni przepisów prawa krajowego zgodnie z prawem unijnym nale y przyj¹æ, e wypowiedzenie kobiecie stosunku pracy z powodu osi¹gniêcia przez ni¹ wieku emerytalnego stanowi dyskryminacjê ze wzglêdu na p³eæ. Pogl¹dy S¹du Najwy szego wyra one w przytoczonych uchwa³ach s¹ zgodne z postulatami przedstawicieli doktryny (por. o tym M. Gersdorf i M. muda, Ewolucja orzecznictwa S¹du Najwy szego na temat zasadnoœci wypowiedzenia umowy o pracê, Praca i Zabezpieczenie Spo³eczne nr 6/2008, s. 11 i n. i cytowana tam literatura).