osłabiające sprawność układu odpornościowego świń Infectious diseases that impair the efficacy of the swine immune system

Transkrypt

1 Choroby zakaźne osłabiające sprawność układu odpornościowego świń Infectious diseases that impair the efficacy of the swine immune system Zespół rozrodczo-oddechowy świń Mimo że PRRS został rozpoznany już w 1987 roku, w USA, wciąż pozostaje on najbardziej kosztowną chorobą świń na świecie (2). Manifestuje się on przede wszystkim zaburzeniami w rozrodzie loch oraz schorzeniami układu oddechowego u prosiąt, niemniej jednak, z uwagi na wielonarządową infekcję, PRRSV może znajdować się praktycznie w każdej tkance zakażonej świni. Czynnikiem etiologicznym PRRS jest wirus RNA należący do rodzaju Arterivirus. Pojawił się on pod koniec lat 80. XX w., prawie jednocześnie w Ameryprof. dr hab. Iwona Markowska-Daniel, tech. Artur Urbanik*, Angelika Łoza* Samodzielna Pracownia Epidemiologii i Ekonomiki Weterynaryjnej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie *Studenci Medycyny Weterynaryjnej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Streszczenie W publikacji przedstawiono znaczenie wybranych czynników zakaźnych wirusowych (wirus zespołu rozrodczooddechowego, porcine respiratory and reproductive syndrome virus, PRRSV, i cirkowirus świń, porcine circovirus, PCV) oraz bakteryjnych (Mycoplasma hyopneumoniae, Mhp) powodujących immunosupresję u świń. Wiele miejsca poświęcono omówieniu patogenezy zakażeń mieszanych układu oddechowego. Słowa kluczowe immunosupresja, PCV, PPRS, koinfekcje, patogeny Abstract The paper discusses the importance of selected infectious factors i.e. viral (Porcine Reproductory and Respiratory Syndrome virus, PRRSV), porcine circovirus (PCV) and bacterial (Mycoplasma hyopneumoniae (Mhp) inducing immunosuppression state in swine. Discussed here is the pathogenesis of mixed respiratory infections. Keywords immunosuppression, PCV, PRRS, co-infections, pathogens Stan immunosupresji może wywoływać u świń wiele czynników, w tym czynniki zakaźne. Patogeneza i obraz kliniczny chorób będących skutkiem immunosupresji różnią się w zależności od ich pierwotnej przyczyny. Zakażenia drobnoustrojami powodującymi osłabienie odpowiedzi immunologicznej świń skutkują najczęściej występowaniem zespołów chorobowych, które manifestują się złożonym obrazem klinicznym i sekcyjnym, powodują poważne straty ekonomiczne, ponadto w ich przebiegu można jednocześnie wyizolować wiele czynników chorobotwórczych, w tym niejednokrotnie drobnoustroje saprofityczne, które w normalnych warunkach nie są patogenne dla świń. W ostatnich latach za najważniejsze, z punktu widzenia ekonomicznego, patogeny świń wywołujące immunosupresję uznawane są: wirus zespołu rozrodczo-oddechowego, cirkowirus świń oraz Mycoplasma hyopneumoniae. Zespół oddechowy świń Głównymi czynnikami odpowiedzialnymi za wystąpienie zespołu oddechowego świń (porcine respiratory disease complex, PRDC) są: PRRSV, PCV oraz Mhp (9). Wzajemne oddziaływanie patogenów współuczestniczących w zakażeniu skutkuje zwykle zaostrzeniem objawów, np. udział Mhp przy równoczesnym zakażeniu PRRSV lub PCV2 pogłębia proces chorobowy (4, 20). Kim i wsp. (11), badając 105 świń w celu identyfikacji patogenów biorących udział w PRDC, stwierdził, że u 80 świń występowały koinfekcje. Aż 55% przypadków stanowiły jednoczesne zakażenia PRRSV i PCV2, co histologicznie widoczne było jako postępujące nekrotyczne zapalenie płuc. U 56 zwierząt (53%) były to mieszane zakażenia wirusowo-bakteryjne, a najczęściej spotykaną kombinacją było występowanie Mhp z PCV2, które zarejestrowano u 33 świń. Koinfekcje PRRSV, Mhp i PCV2 stwierdził także Ellis i wsp. (6), zaś koinfekcje PRRSV, PCV2 i SIV van Reeth i wsp. (21). Dotychczas nie zostało jednoznacznie wyjaśnione, czy zakażenia PRRSV i Mhp sprawiają, że środowisko staje się bardziej korzystne dla PCV2, czy też odwrotnie to immunosupresyjny wpływ PCV2 ułatwia zakażenia PRRSV i Mhp (18). W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 2/

2 ce Północnej i Europie. Wyróżnia się dwa podstawowe typy PRRSV europejski (typ 1, PRRSV-1) oraz amerykański (typ 2, PRRSV-2) (19). Oprócz tego, po epidemii PRRS w chińskiej prowincji Jiangxi w 2006 r., spowodowanej zakażeniem świń wysoce patogennym szczepem PRRSV, i stwierdzeniu, że różni się on znacząco od wcześniej zidentyfikowanych typów, wyodrębniono azjatycki podtypu PRRSV (highly patogenic PRRSV, HP-PRRSV), genetycznie wywodzący się z PRRSV-2. Jest on szeroko rozpowszechniony w populacji świń w Azji, jego obecność potwierdzono u 45% badanych świń pochodzących z Chin, Laosu i Wietnamu, podczas gdy obecność PRRSV-2 potwierdzono jedynie u 0,1 proc. zwierząt, a obecności PRRSV-1 nie wykryto u żadnej z badanych świń (22). Patogeneza Dzięki zastosowaniu metod biologii molekularnej dokonano znacznego postępu w zakresie poznania immunopatomechanizmów zakażenia PRRSV. Po raz pierwszy PRRSV został wyizolowany z makrofagów pęcherzyków płucnych (porcine alveolar macrophages, PAMs), które uważane są za optymalne do jego replikacji. Odnotowano także jego zdolność do replikacji w monocytach i komórkach glejowych. Obecność antygenów lub wirusowego RNA potwierdzono ponadto w komórkach śródbłonka, mięśni gładkich i fibroblastach (19). Jednak w badaniach in vivo dowiedziono, że jedynie PAMs oraz monocyty są wrażliwe na infekcję PRRSV (25). Liczba makrofagów wrażliwych na zakażenie PRRSV in vitro jest odwrotnie proporcjonalna do wieku świni, od której makrofagi te zostały pobrane (14). Zasadniczo PRRSV powoduje ciężkie zakażenie o przebiegu ostrym, utrzymujące się przez około 28 dni, które może przechodzić w zakażenie przewlekłe, utrzymujące się do końca życia zakażonej świni (19). Objawy towarzyszące ostrej postaci choroby są przede wszystkim konsekwencją działania cytokin prozapalnych w płucach. Poza tym odnotowano występowanie zwierząt trwale zakażonych (persistently infected, PI). Są to prosięta urodzone przez lochy zakażone pod koniec ciąży. Prosięta takie pozostają wiremiczne przez długi czas, nawet do 11 tygodni od porodu, stanowiąc zagrożenie dla pozostałych zwierząt w stadzie (14). Na zakażenie PRRSV najbardziej narażone są zwierzęta młode, u których mechanizmy odpornościowe nie są jeszcze w pełni rozwinięte, oraz płody zakażonych loch (2). Już w 1996 roku wysunięto hipotezę, potwierdzoną dwa lata później, że PRRSV dostaje się do komórek w wyniku endocytozy, po przyczepieniu się do receptorów obecnych na powierzchni komórek docelowych (PAMs), w tym zwłaszcza CD163 (25). Okazało się, że zmiana w strukturze tego receptora umożliwia wirusowi replikację w dotychczas odpornych na zakażenie komórkach. Sugeruje to, że receptor CD163 jest niezbędnym i zarazem wystarczającym czynnikiem umożliwiającym zakażanie komórek (25). Sama replikacja PRRSV zachodzi w cytoplazmie, chociaż istnieją przypuszczenia, że może zachodzić również w jądrze komórkowym (19). Namnożone cząstki wirusa uwalniane są za pomocą procesu egzocytozy bądź lizy komórki. Po uwolnieniu rozsiew wirusa może spowodować infekcję różnych narządów wewnętrznych. Czas trwania wiremii nie został jednoznacznie ustalony. Antygen wirusowy wykrywalny jest już 6 godzin po infekcji. Wirus PRRSV upośledza lokalną odpowiedź immunologiczną w płucach za pomocą różnych mechanizmów, w tym powodując niewydolność funkcji transportu przez nabłonek rzęskowy, obniżenie funkcji i liczby PAMs, indukcję apoptozy komórek immunokompetentnych oraz zaburzenie równowagi między czynnikami pro- i antyzapalnymi (8). W przypadku infekcji śródmacicznej bardzo istotny jest mechanizm docierania PRRSV do tkanek płodów. Odbywa się to przy udziale zakażonych leukocytów krwi obwodowej. Drogą migracji wirus dostaje się przez warstwy łożyska do płodu wraz z leukocytem obecnym w komórkach śródbłonka naczyń łożyskowych. Replikacja ma miejsce w makrofagach endometrium, łożysku płodowym i narządach płodu (14). Wielu autorów sugeruje, że immunosupresja będąca skutkiem zakażenia PRRSV związana jest z modulacją ekspresji interleukin 10 (IL-10) i IL-4 (22, 26). Podwyższony poziom IL-10 prawdopodobnie wywołuje supresję odpowiedzi komórkowej oraz wydłuża czas krążenia wirusa we krwi obwodowej, przez co zwiększa szanse wirusa na przeżycie w organizmie. Jeśli chodzi o IL-4, powinna być ona produkowana w odpowiedzi na infekcję po to, by obniżać odpowiedź limfocytów Th1, a promować odpowiedź limfocytów Th2, co w konsekwencji skutkuje wzrostem i różnicowaniem komórek B. Spadek stężenia IL-4 podczas infekcji PRRSV powoduje zatem niewydolność odpowiedzi układu immunologicznego (22). Wciąż nie ustalono, do których limfocytów T czy B PRRSV ma większe powinowactwo oraz w jakim stopniu są one uszkadzane podczas zakażenia (2). Poza tym w przebiegu zakażenia PRRSV dochodzi do hamowania produkcji interferonu γ (IFN-γ) w początkowej fazie infekcji, który jest elementem wrodzonej odporności komórkowej i jest niezbędny do prawidłowej odpowiedzi komórkowej limfocytów Th1. Za to działanie odpowiedzialne jest niestrukturalne białko wirusowe 1 (viral nonstructural protein 1, NSP1), które jest niezbędne do namnożenia się wirusa. Ma ono prawdopodobnie toksyczny wpływ na organizm, ze względu na działanie proteaz (26). W badaniach Zhou i wsp. (26) zwierzęta, którym podano NSP1, wykazywały obniżony poziom INF-γ, ale także wzrost IL-10. Infekcja PRRSV może powodować: zmiany w szpiku kostnym i w krwiobiegu, ostrą limfopenię, atrofię grasicy oraz limfadenopatię związaną z obecnością PRRSV w grasicy (2). Feng i wsp. (7) stwierdzili znacząco obniżony poziom leukocytów (limfocytów i monocytów) we krwi obwodowej prosiąt zakażonych PRRSV in utero w porównaniu do prosiąt zdrowych w 3 dni W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 2/

3 po urodzeniu oraz powiększenie obwodowych węzłów chłonnych i prawie całkowity brak tymocytów w grasicy u zwierząt zakażonych śródmacicznie. Nie było natomiast różnic w liczbie neutrofili. Dowodzi to, że utrata prekursorów limfocytów T w grasicy skutkuje spadkiem ich poziomu we krwi obwodowej. Ponadto zainfekowane makrofagi i komórki dendrytyczne grasicy mogą wydzielać cytokiny prozapalne bądź też dostarczać niewłaściwe sygnały, co może skutkować apoptozą komórek grasicy (7). Atrofię grasicy (o 90% wielkości pierwotnej) potwierdzili także Wang i wsp. (22) u prosiąt zakażonych HP-PRRSV. Przyżyciowo potwierdzono występowanie zjawiska apoptozy w tkance płucnej oraz limfoidalnej u eksperymentalnie zakażonych donosowo świń. Co ciekawe, większość komórek apoptotycznych nie była tożsama z tymi, które były zainfekowane PRRSV, co sugeruje obecność pośredniego mechanizmu indukcji apoptozy (19). Odpowiedź immunologiczna Wirus PRRS hamuje wczesną odpowiedź gospodarza, ponadto zaburza rozwój odporności adaptacyjnej, szczególnie u młodych prosiąt (2). Lokalizując się w płucach i tkance limfatycznej, przeciwdziała stymulacji odpowiedzi układu odpornościowego, zarówno humoralnej, jak i komórkowej, przez co możliwe jest powtórne zakażenie świń PRRSV. Przeciwciała neutralizujące pojawiają się zwykle po upływie około 3 tygodni. Są one skierowane przede wszystkim przeciwko białku otoczki kodowanemu przez ORF5. Glikozylacja glikoprotein osłonki wirusowej może blokować i obniżać efektywność odpowiedzi humoralnej przeciwciał neutralizujących wirusa. Co ciekawe, immunoglobuliny neutralizujące nie są wykrywane jako pierwsze przeciwciała są nimi przeciwciała przeciwko strukturalnym i niestrukturalnym białkom wirusa (NP i NSP2) (26). Ponadto wysokie zróżnicowanie genetyczne ektodomeny skutkuje różnorodnością właściwości antygenowych PRRSV. Może to wyjaśniać, dlaczego nie odnotowuje się korelacji między obecnością przeciwciał neutralizujących i ochroną przed zakażeniem PRRSV. Z kolei odpowiedź komórkowa, związana z wytwarzaniem INF, odgrywa znacznie większą rolę. Wzrost sekrecji INF-γ jest skorelowany ze zwiększeniem liczby limfocytów T CD8+. Koinfekcje Infekcja PRRSV obniża bakteriobójczą aktywność makrofagów, co sprzyja wtórnym infekcjom bakteryjnym (8, 13, 17). Wills i wsp. (24) wykazali zaostrzenie objawów przy wtórnym zakażeniu Salmonella choleraesuis, a Feng i wsp. (7) stwierdzili, że prosięta, które były narażone na zakażenie PRRSV in utero, a następnie w 5. dniu po urodzeniu na infekcję S. suis, wykazywały większą śmiertelność oraz tendencję do zakażeń stawów i mózgu, w porównaniu do prosiąt zakażonych tylko jednym z wymienionych patogenów. Wynika z tego, że zmiany w obrębie układu immunologicznego prosiąt zakażonych w okresie życia prenatalnego powodują zwiększoną ich podatność na zakażenia innymi patogenami, takimi jak np. S. suis, co potwierdzają także badania krajowe (13). Badania te potwierdzają hipotezę, że PRRSV zwiększa podatność na wtórne infekcje bakteryjne poprzez negatywny wpływ na system immunologiczny. W badaniach Wang i wsp. (23) stwierdzono częste występowanie koinfekcji PRRSV i Toxoplasma gondii (T. gondii), co sugeruje, że pierwotne zakażenie PRRSV może, poprzez osłabienie układu odpornościowego świni, zwiększać szanse na zakażenie wtórne pierwotniakiem T. gondii. Z kolei Cooper i wsp. (3) dowiedli, że infekcja PRRSV i następnie Haemophilus parasuis (Hps), S. suis, S. choleraesuis i Pasteurella multocida (Pm) nie spowodowała zaostrzenia objawów chorobowych. Mycoplasma hyopneumoniae Do najbardziej istotnych patogennych dla świń gatunków mykoplazm zalicza się: Mhp, Mycoplasma hyosynoviae (Mhs) oraz Mycoplasma suis (Ms). Z chorobotwórczością wymienionych gatunków ściśle wiążą się spadki odporności wrodzonej. Patogeneza Monoetiologiczne zakażenia Mhp manifestują się łagodnym, suchym kaszlem, jednakże takie infekcje występują bardzo rzadko, zdecydowanie częściej występują zakażenia wieloczynnikowe, bowiem zakażone Mhp zwierzęta wykazują większą podatność na infekcje innymi patogenami układu oddechowego (4). Mhp najprawdopodobniej zasiedla urzęsiony nabłonek dróg oddechowych, przenikając przez grubą warstwę śluzu chroniącego oskrzela. Kolonizacja nabłonka potencjalnie zachodzi z udziałem adhezyn znajdujących się na błonie komórkowej mykoplazm. Funkcję tę przypisuje się białkom P102 i P97, które wiążą plazminogen i fibronektynę na powierzchni Mhp, co ułatwia przenikanie bakterii do komórek układu oddechowego. Przylegając do nabłonka, Mhp powoduje ustanie ruchu rzęsek, ich zniszczenie i prawdopodobnie śmierć komórek nabłonka (5). Skutkiem tego jest upośledzenie funkcji nabłonka rzęskowego podczas kolonizacji Mhp, przez co ułatwione jest wnikanie kolejnych patogenów do organizmu (5). Adhezja do nabłonka dróg oddechowych i następująca stymulacja odpowiedzi zapalnej powodują supresję odpowiedzi immunologicznej, co jest uznawane za istotny mechanizm kolonizacji Mhp. Charakterystyczną cechą infekcji Mhp jest akumulacja ogromnej liczby leukocytów w tkance płucnej (15). Aktywowane makrofagi pęcherzykowe i limfocyty produkują prozapalne cytokiny, które wywołują zmiany patologiczne w płucach i hiperplazję tkanki limfoidalnej. W badaniach na zwierzętach wolnych od patogenów (germ-free animals) obecność cytokin przeciwzapalnych (IL-1B, IL-8, IL-18 oraz TNF-α) wykryto w supernatancie z nadjednojądrzastych komórek krwi obwodowej (peripheral blood mononuclear cells, PBMC) pobranych po uprzedniej stymulacji tych zwierząt zabitą ter- W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 2/

4 micznie Mhp. Obecność tych cytokin potwierdzono także u prosiąt gnotobiotycznych zakażonych Mhp. Sugeruje to, że mogą one odgrywać istotną rolę w patogenezie i odpowiedzi immunopatologicznej w przebiegu infekcji Mhp (15). Dodatkowo IL-1B, IL-18 i TNF-α indukują produkcję PGE2, co może mieć znaczący wpływ na przebieg infekcji (15). W badaniach Muneta i wsp. (15) potwierdzono także supresję wydzielania INF-γ specyficznej odpowiedzi limfocytów Th1, co zwiększa szanse na zakażenia wtórne. Dodatkowo zauważono, że stężenie IL-10, odgrywającej istotną rolę w odporności błon śluzowych, także zostało obniżone. Prowadzi to do zapalenia płuc, co może skutkować nadaktywacją makrofagów. Mechanizm ten tłumaczony jest faktem, że IL-10, obniżając aktywność makrofagów, prowadzi do możliwych koinfekcji i wskutek obecności dodatkowego patogenu wzmożonej reakcji układu immunologicznego. Co więcej, odpowiedź niespecyficzna przeciwko lipopolisacharydowi i konkonawalinie A była obniżona po tygodniu od infekcji prosiąt gnotobiotycznych. Dowodzi to, że funkcje obronne limfocytów T i makrofagów były zahamowane przez zakażenie Mhp (15). Odpowiedź immunologiczna Mykoplazmy są zdolne do unikania naturalnych mechanizmów odpornościowych świni. Udowodniono, że Mhp ma zdolność do modulacji układu immunologicznego, jednak czynniki zaangażowane w odpowiedź immunologiczną oraz odpowiedź zapalną przeciwko Mhp nie są dokładnie poznane. Najwyższy poziom przeciwciał in vitro wykazano w próbkach PBMC u prosiąt w wieku 9 tygodni. Badając surowicę świń zakażonych Mhp, wykazujących objawy kliniczne infekcji, z wykorzystaniem pięciu komercyjnych zestawów serologicznych ELISA, zaobserwowano niski poziom przeciwciał u zwierząt. Odpowiedź humoralna u eksperymentalnie zakażonych świń rozwijała się powoli i była na niskim poziomie, jednakże większość świń badana w 94. dniu po zakażeniu była seropozytywna. Świadczy to o słabej indukcji humoralnych mechanizmów odpornościowych przez Mhp. Dotychczas nie poznano dostatecznie roli odporności komórkowej w przebiegu zakażenia Mhp. Odporność na zakażenie w stadzie po przechorowaniu wydaje się sumą równowagi między statusem immunologicznym zwierząt a ilością zarazka w środowisku. Koinfekcje Do zakażenia Mhp często dołączają inne obecne w płucach, warunkowo chorobotwórcze patogeny, w tym m.in.: Pm, S. suis, Hps, App (4). Przy jednoczesnym zakażeniu Mhp i Pm zaobserwować można gorączkę oraz kaszel, podobnie jak przy koinfekcji Mhp z App. W badaniach Hansen i wsp. (9) najczęściej izolowanymi od świń patogenami w przebiegu PRDC były: PCV2, Mhp, Mhr i Pm. Koinfekcja PRRSV i Mhp W wielu badaniach odnotowano synergistyczny efekt PRRSV i mykoplazm (9, 12, 20). Jak wspomniano powyżej, infekcje zarówno PRRSV, jak i Mhp, są uważane za główne czynniki wywołujące PRDC. Przypisuje się im również odpowiedzialność za wysoką śmiertelność w przebiegu tego zespołu u świń. Przyczyną tego jest nadmierna odpowiedź układu immunologicznego wywoływana przez PRRSV i Mhp (12). Dodatkowo, jeżeli Mhp wystąpi w połączniu z PRRSV, to oba te patogeny wzmagają nawzajem swoją patogenność. W przeciwieństwie do przedstawionych wyników Bourry i wsp. (1) stwierdzili, że w przypadku wystąpienia PRRSV i Mhp zmiany chorobowe obserwowane u zakażonego zwierzęcia są analogiczne jak w przypadku obu chorób przebiegających osobno. Nie wykazano zaostrzenia objawów wynikającego z synergistycznego czy addycyjnego współdziałania patogenów, z wyjątkiem lekkiego zaostrzenia kaszlu. Należy zaznaczyć, że mechanizmy patogenezy w przebiegu koinfekcji Mhp i PRRSV obejmują także indukcję apopotozy (12). Wykryto kilkadziesiąt genów zaangażowanych w odpowiedź immunologiczną w przebiegu koinfekcji PRRSV i Mhp, w tym gen IL-1B. Jest to kluczowa cytokina prozapalna kształtująca odpowiedź organizmu gospodarza w przebiegu zakażenia (12). Jednoczesna obecność tych dwóch patogenów wzmacnia ekspresję IL1-B i powoduje jej podwyższone wydzielanie w porównaniu do zakażeń monoetiologicznych (12). Równoczesne zakażenie PRRSV i Mhp skutkuje także wzrostem ekspresji genów odpowiedzialnych za stymulację wytwarzania IFN (12). Znaczenie mieszanych zakażeń z udziałem PRRSV i mykoplazm potwierdzają także badania Jung-Ah i wsp. (10), w których wykazano, że w stadach zainfekowanych PRRSV wysoki był odsetek świń seropozytywnych dla Mycoplasma hyorhinitis (Mhr) (71,9%) i Mycoplasma hyopneumoniae (Mhp) (38%). Może to wskazywać na przewagę koinfekcji PRRSV i Mhr, w porównaniu do uważanej za istotniejszą Mhp. Dodatkowo w płucach prosiąt zakażonych jednocześnie PRRSV i Mhr widoczne były bardziej nasilone zmiany w obrazie histopatologicznym niż te obserwowany przy koinfekcji PRRSV i Mhp. Ciekawe z praktycznego punktu widzenia dane opublikowali Park i wsp. (16). Dowiedli oni, iż podanie pojedynczej dawki szczepionki przeciwko Mhp obniżyło wiremię PRRSV, a także natężenie zmian w płucach w przebiegu PRRS, natomiast szczepionka przeciwko PRRSV podana podczas zakażenia Mhp nie wpłynęła na przebieg infekcji. Ponadto infekcja PRRSV nie osłabiła skuteczności szczepionki przeciwko Mhp, zaś infekcja Mhp podczas szczepienia przeciwko PRRSV spowodowała brak skuteczności szczepienia. Należy o tym pamiętać przy opracowywaniu strategii szczepień stada. Podsumowanie Występowanie czynników zakaźnych powodujących osłabienie mechani- W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 2/

5 zmów odpornościowych sprzyja zakażeniom bakteriami stale obecnymi w stadzie, co potęguje straty ekonomiczne. Mechanizmy destrukcyjnego oddziaływania mikroorganizmów na funkcjonowanie układu odpornościowego są zróżnicowane, począwszy od uszkodzenia barier anatomicznych i czynnościowych, poprzez wytwarzanie toksyn, upośledzenie mechanizmów odporności nieswoistej, stymulację sekrecji cytokin prozapalnych, aż po apoptozę komórek odpornościowych. Na przebieg reakcji odpornościowej i jej efektywność może także wpływać zmienność mikroorganizmów. Z tego powodu niezwykle istotne jest podejmowanie dobrze zaplanowanych i konsekwentnych działań natury organizacyjnej, mających na celu indukcję odporności, stabilizację immunologiczną stada, niedopuszczenia do zakażenia stada patogenami o działaniu immunosupresyjnym, a w przypadku gdy do zakażenia dojdzie, monitorowanie sytuacji zdrowotnej stada poprzez regularne badania laboratoryjne wartościowych epidemiologicznie próbek i wdrożenie programów eradykacji tych zarazków. q Piśmiennictwo 1. Bourry O., Fablet C., Simon G., Marois- -Crehan C.: Efficacy of combines vaccination against Mycoplasma hyopneumoniae and porcine reproductive and respiratory syndrome virus in dually infected pigs. Veterinary Microbiology, 2015, 180: Butler J.E., Lager K.M., Golde W., Faaberg K.S., Sinkora M., Loving C., Zhang Y.I.: Porcine reproductive and respiratory syndrome (PRRS): an immune dysregulatory pandemic. Immunology Research, 2014, 59: Cooper V.L., Doster A.R., Hesse R.A., Harris N.B.: Porcine reproductive and respiratory syndrome: NEB-1 PRRSV infection did not potentiate bacterial pathogens. Journal of Veterinary Diagnostic Investigation, 1995, 7: Czyżewska E., Dors A., Pomorska-Mól M.: Interakcje między patogenami oraz ich wpływ na obraz zmian patologicznych w układzie oddechowym świń. Życie Wet., 2013, 88 (11): DeBey M.C., Ross R.F.: Ciliostasis and loss of cilia induced by Mycoplasma hyopneumoniae in porcine tracheal organ cultures. Infection and Immunity, 1994, 62: Ellis J., Clark E., Haines D., West K., Krakowka S., Kennedy S., Allan G.M.: Porcine circovirus-2 and concurrent infections in the field. Veterinary Microbiology, 2004, 98: Feng W.H., Laster S.M., Tompkins M., Brown T., Xu J.S., Altier C., Gomes W., Benfield D., McCaw M.B.: In utero infection by porcine reproductive and respiratory syndrome virus in sufficient to increase susceptibility of piglets to challenge by Streptocossus suis type II. Journal of Virology, 2001, 75 (10): Gomez-Laguna J., Salguero F.J., Pallares F.J., Carrasco L.: Immunopathogenesis of porcine reproductive and respiratory syndrome in the respiratory tract of pigs. The Veterinary Journal, 2013, 195: Hansen M.S., Pors S.E., Jensen H.E., Bille-Hansen V., Bisgaard M., Flachs E.M., Nielsel O.L.: An investigation of the pathology and pathogens associated with porcine respiratory disease complex in Denmark. Journal of Comparative Pathology, 2010, 143: Jung-Ah L., Yu-Ri O., Min-A H., Joong- -Bok L., Seung-Yong P., Chang-Seon S., In-Soo C., Sang-Won L.: Mycoplasma hyorhinis is a potential pathogen of porcine respiratory disease complex that aggravates pneumonia caused by porcine reproductive and respiratory syndrome virus. Vet. Immunol. Immunopathol. 2016, 177: Kim J., Chung H.K., Chae C.: Association of porcine circovirus 2 with porcine respiratory disease complex. The Veterinary Journal 2003, 166, Li B., Du L., Xu X., Sun B., Yu Z., Feng Z., Liu M., Wei Y., Wang H., Shao G., He K.: Transcription analysis on response of porcine alveolar macrophages to co- -infection of the highly pathogenic porcine reproductive and respiratory syndrome virus and Mycoplasma hyopneumoniae. Virus Research, 2015, 196: Markowska-Daniel I., Stępnicki A., Winnicka A.: Stan układu odpornościowego świń w przebiegu zakażeń układu oddechowego. Medycyna Weter., 2006, 62: Mengeling W.L., Lager K.M., Vorwald A.C.: Temporal characterization of transplacental infection of porcine fetus with porcine reproductive and respiratory syndrome virus. American Journal of Veterinary Research, 1994, 55: Muneta Y., Minagawa Y., Shimoji Y., Ogawa Y., Hinoko H., Mori Y.: Immune response of gnotobiotic piglets against Mycoplasma hyopneumoniae. Journal of Veterinary Science, 2008, 70 (10): Park S.J., Seo H.W., Park C., Chae C.: Interaction between single-dose Mycoplasma hyopneumoniae and porcine reproductive and respiratory syndrome virus vaccines on dually infected pigs. Research in Veterinary Science, 2014, 96: Pejsak Z., Markowska-Daniel I.: Upośledzenie mechanizmów obronnych ważna przyczyna zespołów chorobowych świń. Medycyna Weter., 2003, 59, 7: Podgórska K., Pejsak Z.: Patogeneza oraz zjawiska immunologiczne w przebiegu zakażeń cirkowirusowych. Magazyn Wet.. Monografia: Choroby świń, 2010, Suárez P.: Ultrastructural pathogenesis of the PRRS virus. Veterinary Research, 2000, 31: Thacker E.L., Halbur P.G., Ross R.F., Thanawongnuwech R., Thacker B.J.: Mycoplasma hyopneumoniae potentiation of porcine reproductive and respiratory syndrome virus-induced pneumonia. Journal of Clinical Microbiology, 1999, 37: Van Reeth K., Nauwynck H., Pensaert M.: Dual infections of feeder pigs with porcine reproductive and respiratory syndrome virus followed by porcine respiratory coronavirus or swine influenza virus: a clinical and virological study. Veterinary Microbiology, 1996, 48: Wang G., Song T., Yu T., Liu Y., Shi W., Wang S., Rong F., Dong F., Dong J., Liu H., Cai X., Zhou E.M.: Immune responses in piglets infected with highly pathogenic porcine reproductive and respiratory syndrome virus. Veterinary Immunology and Immunopathology, 2011, 142: Wang S., Zhang M., Liu X.H., Lin T., Yang H., Yuan S., Zhao G., Ia H., Yan R.., Song X., Li X.: Investigation in the co-infections of Toxoplasma gondii with PRRSV, CSFV or PCV-2 in swine in part of China. Journal of Integrative Agriculture, 2015, 14 (9): Wills R.W., Gray J.T., Fedorka-Cray P.J., Yoo K.-J., Ladely S., Zimmerman J.J.: Synergism between porcine reproductive and respiratory syndrome virus (PRRSV) and Salmonella choleraesuis in swine. Veterinary Microbiology, 2000, 71: Zhang Q., Yoo D.: PRRS virus receptors and their role for pathogenesis. Veterinary Microbiology, 2015, 177: Zhou Y., Bai J., Li Y., Wang X., Wang X., Jiang P.: Suppression of immune responses in pigs by nonstructural protein 1 of Porcine reproductive and respiratory syndrome virus. The Canadian Journal of Veterinary Research, 2012, 76: W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 2/