Raport dotyczący ochrony ptaków Tom

Transkrypt

1 Raport dotyczący ochrony ptaków Tom Grupa robocza krajów związkowych ds. stacji ornitologicznych (LAG VSW) Regulacje dotyczące odległości turbin wiatrowych od istotnych siedlisk ptaków oraz lęgowisk wybranych ptasich gatunków Grupa robocza krajów związkowych ds. stacji ornitologicznych (LAG VSW) (2014): Recommendations for distances of wind turbines to important areas for birds as well as breeding sites of selected bird species. Rap. Ochrona ptaków 51: Wprowadzenie Grupa robocza krajów związkowych ds. państwowych stacji ornitologicznych (LAG VSW) opublikowała w roku 2007 Regulacje dotyczące odległości turbin wiatrowych od istotnych siedlisk ptaków oraz lęgowisk wybranych ptasich gatunków (Raporty dot. ochrony ptaków 44 (2007), ; znane również jako Dokument helgolandzki (Helgoländer Papier)). Od tej chwili podłączone zostały kolejne turbiny wiatrowe o łącznej mocy MW. Do końca 2014 r. wybudowano na terenie Niemiec łącznie turbin (BWE 2015). W związku z tym Dokument helgolandzkiego należało poddać ponownemu sprawdzeniu i sporządzić jego kontynuację: Ochrona klimatu i polityka energetyczna oraz zachowanie różnorodności biologicznej nie muszą stanowić dwóch różnych biegunów. Po mimo tego dochodzi na etapie planowania do licznych konfliktów interesów. Aby im zapobiec, Grupa robocza ds. stacji ornitologicznych (LAG VSW) zajęła się aktualizacją stanu wiedzy oraz zbadała i udowodniła, że dzięki uwzględnieniu wymogów dotyczących ochrony ptaków możliwa jest optymalizacja etapu projektowania i budowania turbin wiatrowych. Przepisy prawne dotyczące ochrony przyrody są w dużej mierze precyzyjniej definiowane przez orzeczenia sądowe. Dotyczy to przede wszystkim szczególnej ochrony gatunkowej w myśl 44 BNatSchG (niemiecka federalna ustawa o ochronie przyrody) oraz ochrony europejskich obszarów naturalnych w myśl 34 BNatSchG. Odnośnie niezgodności pomiędzy energetyką wiatrową a ochroną ptaków pojawiły się nowe, naukowe fakty, dotyczące np. m.in. efektu kumulacji (rozdział 4). Wraz z rozwojem energetyki wiatrowej na terenach leśnych dyskusja dotycząca energii wiatrowej skupiła się na do tej pory raczej nieistotnej przestrzeni życiowej zwierząt, a tym samym również na gatunkach ptaków, które w dotychczasowym dyskursie nie odgrywały ważnej roli. Pracownicy państwowych stacji ornitologicznych w Niemczech posiadają szeroką wiedzę dotyczącą energetyki wiatrowej i ochrony ptaków. I tak np. państwowa stacja ornitologiczna w Brandenburgii prowadzi od 2002 r. centralny rejestr dotyczący ofiar kolizji z turbinami wiatrowymi (rejestr ofiar kolizji), który jest na bieżąco aktualizowany i publikowany w Internecie ( bb1.c de). Rejestr znalezionych martwych zwierząt, za który odpowiedzialna jest jedna z sekcji roboczych LAG VSW, wynika z ustaleń powziętych na konferencji zorganizowanej wiosną 2002r. Baza ta zawiera również nieznaczny ułamek danych dotyczących wcześniejszych lat. Rejestr ten jest bardzo użytecznym źródłem, za pomocą którego można oszacować względne ryzyko kolizji dla poszczególnych gatunków (Illner 2012), mimo iż zawiera nie tylko wyniki systematycznych badań, ale przede wszystkich dane dotyczące przypadkowych znalezisk. Przy analizie przypadkowo znalezionych ofiar kolizji należy uwzględnić fakt, że tylko bardzo 1

2 nieliczne przypadki ofiar turbin wiatrowych są znajdowane i rejestrowane. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest głównie niskie prawdopodobieństwo znalezienia martwych ptaków oraz krótki okresie zalegania szczątków pod turbinami. Z dostępnych, systematycznie przeprowadzanych badań wynika, że ofiary kolizji usuwane są szybko i regularnie przede wszystkim przez padlinożerców, ale również przez ludzi. Z tego względu prawdziwa liczba martwych zwierząt jest zdecydowanie większa niż znalezionych. Systematyczne poszukiwanie ofiar kolizji w połączeniu z badaniami towarzyszącymi służącymi ograniczeniu błędów umożliwi przeprowadzenie obliczeń prognostycznych i obserwacji biologicznej, podobnie, jak uczynił to Bellebaum er al. (2013) w odniesieniu do kani rudej. Państwowa stacja ornitologiczna w Brandenburgii prowadzi nie tylko rejestr znalezionych martwych ptaków, ale przeprowadza również badania dotyczące ptaków zagrożonych turbinami wiatrowymi. ( brandenburg.de/cms/media.php/lbm1.a de/vsw_dokwind_voegel.pdf ). Dokumentacja ta zawiera liczne publikacje i źródła danych dotyczące poszczególnych gatunków ptaków i stanowi kolejną, ważną podstawę do niniejszych regulacji dotyczących zalecanych odległości. 2 Zastosowanie regulacji dotyczących odległości Niniejsze regulacje dotyczące zalecanych odległości uwzględniają zasadnicze minimum służące zachowaniu różnorodności biologicznej. Uwzględnienie specjalistycznych aspektów dotyczących ochrony przyrody pozwala spełniać wymogi prawne i przyspieszyć realizację różnych projektów i procesów. Przedstawione poniżej odległości i obszary kontrolne (tabela 1 i 2) odnoszą się wyłącznie do instalowania, eksploatacji i procesów repoweringu turbin wiatrowych w śródlądowych 1 i nadmorskich regionach Niemiec. Zaleca się, aby służyły jako kryteria oceny w planowaniu przestrzennym oraz badaniu jednostkowym danego przedsięwzięcia. Należy przy tym uwzględnić, że naturalne warunki przestrzenne, sposób zagospodarowania przestrzennego oraz gatunki żyjące w danym regionie mogą się w różnych krajach związkowych od siebie różnić. Z tego względu może się okazać, że dane zalecenia trzeba będzie dopasować do danych okoliczności. W przypadku procesów repoweringu należy pamiętać o tym, że miarodajne środki ochrony starszych turbin nie można przyjąć dla nowych elektrowni instalowanych w tym samym miejscu bez sprawdzenia ich pod względem technicznym i eksploatacyjnym. Zalecenia dotyczące odległości można wykorzystać i dla tych badań jako kryterium oceniające. W takiej sytuacji należy uwzględnić też dodatkowe aspekty dotyczące wstępnego obciążenia lokalizacji oraz planowanych projektów i zmian ilości turbin. Pod kątem ochrony ptaków pozytywną stroną procesów repoweringu jest fakt zredukowania ilości turbin bądź zmiany ich lokalizacji. Również wyższe konstrukcje turbin i związane z tym większe odległości między wirnikiem a podłożem oraz poszczególnymi wieżami mogą zmniejszyć ryzyko kolizji. Powyższe dotyczy jednak wyłącznie gatunków ptaków zagrożonych turbinami wiatrowymi, które latają/polują przede wszystkim na porównywalnych wysokościach i nie zaliczają się do ptaków szybujących w kominach termicznych (rozdział 5). Zasadniczo za krytyczne zjawisko uznawane jest stosowanie dłuższych łopat wirnika, ponieważ powoduje to zwielokrotnienie powietrza regularnie wywoływanego/ przecinanego przez łopaty wirnika, a tym samym również do związanych z nim różnic powietrza i wirów. To samo dotyczy również zapotrzebowania na większą powierzchnię potrzebną do ustawienia dźwigu i większe powierzchnie montażowe. Skutkiem 1 Małe elektrownie wiatrowe nie stanowią przedmiotu niniejszego opracowania. 2

3 może być nie tylko zwiększenie zajmowanej powierzchni, ale też wpływ na zjawiska termiczne zachodzące w najbliższym sąsiedztwie turbin, w obszarach leśnych natomiast na wielkość wycinki i związane z nią efekty wtórne. 3 Zalecenia dotyczące odległości W tabeli 1 i 2 zawarte są minimalne odległości oraz obszary kontrolne pomiędzy turbinami a istotnymi siedliskami i lęgowiskami ptaków zagrożonych turbinami wiatrowymi i grup gatunkowych, które z powodu ryzyka kolizji lub zachowania unikającego typowego dla danego gatunku bądź działania barierowego powodowanego przez turbiny uznawane są za istotne. Stosowanie zaleceń dotyczących odległości na etapie zezwoleń powoduje zwykle minimalizację konfliktów i trudności wynikających z ochrony gatunkowej. Dane zawarte w tabeli 1 i 2 mogą być też przydatne dla jednostek zajmujących się planowaniem przestrzennym i stanowić zalecenia odnoszące się do zwartego zasięgu występowania gatunków zagrożonych turbinami wiatrowymi. Dane te mają za zadanie zwrócić uwagę na większy potencjał niezgodności odnośnie podanych odległości i zwrócić uwagę na obszary znajdujące się poza tymi odległościami. W tabeli 1 podano minimalne odstępy, które zaleca się w przypadku istotnych siedlisk ptaków. Siedliska te leżą przeważnie na obszarach chronionych według europejskiego i/lub krajowego prawa lub klasyfikowane są według krajowych kryteriów. Znajdują się tam nie tylko miejsca wylęgu, ale również duże skupiska ptaków wędrownych, ptaków w okresie pierzenia bądź osobników odpoczywających w trakcie wędrówki. Ponieważ zasięg oddziaływania turbin wiatrowych na siedliska ptaków odpoczywających wzrasta wraz z wysokością wieży, zalecane minimalne odległości równają się dziesięciokrotności wysokości konstrukcji. W przypadku turbin, których budowa wymaga zgodnie z ustawą dotyczącą ochrony przed imisjami odpowiednich zezwoleń i które uznawane są aktualnie za względnie niskie, minimalna odległość wynosi m. Natomiast w przypadku turbin o wysokości powyżej 200 m minimalna wymagana odległość wynosi m. W jednostkowych przypadkach, które powodują znaczne zagrożenie dla powracających bądź wylatujących ptaków migrujących (Köhler et al. 2014) lub ptaków wędrownych, np. w obrębie głównych kierunków wędrówki w obszarach o ponadregionalnym znaczeniu dla ptasich migracji (Isselbächer & Isselbächer 2001 ), mogą być konieczne większe odległości. Tabela 1: Zalecane przez specjalistów odległości pomiędzy turbinami wiatrowymi a istotnymi siedliskami ptaków. W tabeli podane są minimalne odległości bądź obszary kontrolne (w nawiasach) oraz odpowiednie siedliska. Overview of recommended distances of wind turbines to important areas for bird: minimum distances and, in brackets, ranges of verification around wind farms. Siedlisko ptaków Europejskie obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) z gatunkami wrażliwymi na oddziaływanie farm wiatrowych z celem ochrony Wszystkie kategorie obszarów chronionych według krajowej ustawy ochrony przyrody z gatunkami wrażliwymi na oddziaływanie farm wiatrowych z celem ochrony Zalecana odległość minimalna turbiny wiatrowych (obszary kontrolne w nawiasach) 10-krotna wysokość konstrukcji, min m 10-krotna wysokość konstrukcji, min m 3

4 Obszary wodno-błotne o znaczeniu międzynarodowym zgodnie z Konwencją Ramsarską z gatunkami ptaków wodnych jako istotnymi gatunkami chronionymi Siedliska ptaków nielęgowych o międzynarodowym, krajowym i związkowym znaczeniu (obszary zimowania, żerowiska; np. żurawi, łabędzi, gęsi, czajek, morneli, siewek złotych oraz innych ptaków brodzących i pływających) Regularnie wykorzystywane miejsca odpoczynku: żurawie, łabędzie, gęsi (z wyjątkiem gatunków introdukowanych) w przypadku 1% kryterium według Wahl & Heinicke (2013) oraz szponiaste/sokoły i uszatki błotne Główne korytarze pomiędzy miejscem odpoczynku a żerowiskami u żurawi, łabędzi, gęsi (z wyjątkiem gatunków introdukowanych) i szponiastych Korytarze migracyjne o znaczeniu ponadregionalnym Akweny i kompleksy wodne > 10 ha o min. regionalnym znaczeniu dla ptaków wodnych w okresie lęgowym i zimowania * jastrzębie, kanie, bieliki oraz drzemliki 10-krotna wysokość konstrukcji, min m 10-krotna wysokość konstrukcji, min m Żurawie: m (6.000 m) łabędzie, gęsi (z wyjątkiem gatunków introdukowanych): m (3.000 m) szponiaste/sokoły* & uszatki błotne: m (3.000 m) Nie zabudowywać Nie zabudowywać 10-krotna wysokość konstrukcji, min m Tabela 2: Zalecane minimalne odległości pomiędzy turbinami wiatrowymi a lęgowiskami lub potencjalnymi stanowiskami lęgowymi gatunków ptaków wrażliwych na oddziaływania farm wiatrowych. Obszar kontrolny podany w nawiasach odnosi się do obszaru, w promieniu którego należy sprawdzić istnienie żerowisk, miejsc odpoczynku lub innych istotnych habitatów danego gatunku lub grupy gatunkowej, do których ptaki regularnie przylatują. Overview of recommended minimum distances of wind turbines to breeding sites of bird species sensitive to wind turbines. In brackets recommended ranges of verification around wind farms for frequently used feeding sites, roosts or other significant habitats. Gatunek, grupa gatunkowa Minimalna odległość turbiny wiatrowej (obszar kontrolny w nawiasach) Głuszcowate: W promieniu m od obszarów Głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), występowania, wolne korytarze pomiędzy cietrzew zwyczajny (Tetrao tetrix), jarząbek sąsiadującymi ze sobą obszarami zwyczajny (Tetrastes bonasia), pardwa występowania górska (Lagopus muta) Bąk zwyczajny (Botaurus stellaris) m (3.000 m) Bączek zwyczajny (Ixobrychus minutus) m Bocian czarny (Ciconia nigra) m ( m) Bocian biały (Ciconia ciconia) m (2.000 m) Rybołów zwyczajny (Pandion haliaetus) m (4.000 m) Trzmielojad zwyczajny (Pernis apivorus) m Orzeł przedni (Aquila chrysaetos) m (6.000 m) Orlik krzykliwy (Aquila pomarina) m Błotniak zbożowy (Circus cyaneus) m (3.000 m) 4

5 Błotniak łąkowy (Circus pygargus) m (3.000 m); Najgęstsze tereny występowania należy uwzględniać łącznie i niezależnie od lokalizacji aktualnych stanowisk lęgowych. Błotniak stawowy (Circus aeruginosus) m Kania ruda (Milvus milvus) m (4.000 m) Kania czarna (Milvus migrans) m (3.000 m) Bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla) m (6.000 m) Sokolik drzewiec (Falco subbuteo) 500 m (3.000 m) Sokół wędrowny (Falco peregrinus) m, pary lęgowe ptaków mających stanowiska lęgowe na drzewach m Żuraw zwyczajny (Grus grus) 500 m Derkacz zwyczajny (Crex crex) W promieniu 500 m od regularnie zajmowanych stanowisk lęgowych; Najgęstsze tereny występowania należy uwzględniać łącznie i niezależnie od lokalizacji aktualnych stanowisk lęgowych. Drop zwyczajny (Otis tarda) W promieniu m od obszarów lęgowych; zimowiska; Wolne powinny być wszystkie korytarze pomiędzy obszarami występowania Siewka złota (Pluvialis apricaria) m (6.000 m) Słonka zwyczajna (Scolopax rusticola) W promieniu 500 m od rewirów godowych; Najgęstsze tereny występowania należy uwzględniać łącznie i niezależnie od lokalizacji aktualnych stanowisk lęgowych. Puchacz zwyczajny (Bubo bubo) m (3.000 m) Uszatka błotna (Asio flammeus) m (3.000 m) Lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus) W promieniu 500 m od regularnie zajmowanych stanowisk lęgowych Dudek zwyczajny (Upupa epops) Zagrożone i wrażliwe na negatywne oddziaływania gatunki ptaków krajobrazu rolniczego: Bekas kszyk (Gallinago gallinago), rycyk (Limosa limosa), krwawodziób (Tringa totanus), kulik wielki (Numenius arquata) oraz czajka zwyczajna (Vanellus vanellus) Ptaki kolonijne: Czaplowate Mewowate Rybitwy W promieniu m (1.500 m) od regularnie zajmowanych stanowisk lęgowych 500 m (1.000 m), w przypadku czajki zwyczajnej również w przypadku regularnie zajmowanych stanowisk lęgowych na terenach uprawnych, o ile mają znaczenie przynajmniej regionalne m (3.000 m) m (3.000 m) m (min m) W tabeli 2 zawarto zalecane odległości minimalne do stanowisk lęgowych gatunków wrażliwych na oddziaływania farm wiatrowych ustalone w oparciu o badania telemetryczne dotyczące poszczególnych gatunków, dane dotyczące kolizji, analizy układów funkcjonalnoprzestrzennych, długoletnie obserwacje oraz raporty szacunkowe sporządzone przez specjalistów zajmujących się danymi gatunkami (rozdział 5). Badania te odnoszą się do obszaru znajdującego się w pobliżu gniazda, w którym można zaobserwować większość 5

6 czynności wykonywanych w trakcie okresu lęgowego (więcej niż 50% latania). Ustalenie odległości następuje w zależności od precyzji dostępnych danych oraz indywidualnego zróżnicowania obszarów aktywności. W przypadku gatunków żyjących na dużych obszarach należy przy istotnych przesłankach sprawdzić również na obszarach poza wymienionymi minimalnymi odległościami, czy planowana turbina wiatrowa znajduje się w obszarze, w którym przebiegają trasy migracyjne lub znajdują się żerowiska albo miejsca odpoczynku. Ponadto należy zbadać również zachowania całorocznych ptaków lęgowych poza okresem lęgowym, jeśli brak przynależności do gniazda (np. bielik zwyczajny Haliaeetus albicilla). W takiej sytuacji sprawdzają się analizy wykorzystania przestrzeni (por. Langgemach & Meyburg 2011). Tabela 1 i 2 dostarcza danych dotyczących obszarów kontrolnych dla tego rodzaju analiz. Obszary kontrolne obejmują przestrzeń, w której prawdopodobieństwo wystąpienia osobnika może być wyższe. Tego rodzaju przestrzeń może znajdować się przy najczęściej wybieranych trasach lokalnych przelotów, ulubionych rewirach żerowania i migracyjnych ptaków lęgowych i młodych, miejscach odpoczynku lub miejscach, w których ukształtowanie terenu warunkuje wystąpienie korzystnych warunków termicznych. Wielkość obszarów kontrolnych zależy od wielkości tzw. terytorium, czyli obszaru, na którym dane osobniki regularnie się pojawiają i z niego korzystają. Do precyzyjnego określenia tego terytorium wykorzystano badania telemetryczne odnoszące się do danych gatunków, długoletnie obserwacje i aktualne raporty szacunkowe sporządzone przez specjalistów zajmujących się danym gatunkiem (rozdział 5). Ze względu na zachowania niektórych gatunków takie precyzyjne określenie terytorium nie jest dobrym rozwiązaniem, jak np. w przypadku żurawia zwyczajnego (Grus grus), bączka zwyczajnego (Ixobrychus minutus) oraz trzmielojada zwyczajnego (Pernis apivorus); u innych natomiast, jak np. orlika krzykliwego (Aquila pomarina) (Meyburg et al. 2007), zalecana odległość jest zwykle wystarczająco duża, aby przy dużym obszarze występowania uwzględnić w odpowiednim stopniu zmienny sposób korzystania z przestrzeni życiowej. 4 Biologiczne aspekty populacyjne efekt kumulacji W procesie zezwalającym wynikającym z ustawy dotyczącej ochrony przed imisjami można uwzględnić wyłącznie osobniki i pary lęgowe z bezpośredniego sąsiedztwa turbin wiatrowych. Na tej płaszczyźnie nie uwzględnia się ani łącznego oddziaływania różnych turbin wiatrowych w całej przestrzeni życiowej danych gatunków ani też łącznego oddziaływania turbin i innych uwarunkowanych ludzką działalnością przyczyn śmierci ptaków (np. słupy dla linii średniego napięcia, linie napowietrzne, ruch uliczny, linie kolejowe lub nielegalne polowania). Z punktu widzenia odnoszącego się do populacji zalicza się tutaj również efekty wtórne, jak np. straty lęgowe lub niższe wyniki lęgów w wyniku zastąpienie starszych osobników przez młodsze, np. w przypadku par szponiastych. Tego rodzaju efekty kumulacji od stopniowej dewaluacji łącznej przestrzeni życiowej w wyniku oddziaływań farm wiatrowych po sumę kolizji mogą mieć średnioterminowo duży zasięg i oddziaływać tym samym na poziomie populacji (Masden et al. 2009). Istnieje zatem zagrożenie, że w perspektywie długoterminowej stopień ochrony populacji danego gatunku się osłabi, mimo że wymogi wynikające z ustawy o ochronie przyrody zostaną spełnione we wszystkich procesach zezwalających. Tego rodzaju efekty kumulacji można uwzględniać wyłącznie na płaszczyźnie planowania przestrzennego. W przypadku ptaków dużych szczególnie istotne jest, aby w okresie długoterminowym w celu zachowania populacji źródłowych dostępne były wystarczająco wielkie obszary, w których nie występują turbiny wiatrowe. Na ten aspekt zwraca uwagę niniejszy rozdział. Efekty te dotyczą przede wszystkim ptaków długowiecznych o niskim współczynniki reprodukcji, późno osiąganej dojrzałości płciowej i 6

7 dużym przywiązaniu do danego rewiru. Nieznaczny wzrost śmiertelności tego rodzaju gatunku może w krótkim czasie doprowadzić do spadku populacji o znaczeniu ponadregionalnym. Przykłady z Niemiec i pozostałej Europy Bellebaum et al. (2013) ustalili w odniesieniu do Brandenburgii przynajmniej 308 osobników kani rudej (Milvus milvus), które tylko w tym jednym kraju związkowym zginęły po kolizji z turbiną wiatrową odpowiada to 3,1 % populacji po okresie lęgowym. Prognozują, że wraz z dalszym rozwojem farm wiatrowych współczynnik ten zwiększy się do 4-5%. Zarówno farmy wiatrowe jak i rewiry kani rudej są względnie równomiernie rozmieszczone po całym kraju związkowym. Autorzy tego raportu dochodzą do wniosku, że rozwój energetyki wiatrowej już w najbliższej przyszłości może mieć wpływ na populację lęgową kani rudej na terenie Brandenburgii wzgl. że wielkość tej populacji w tym kraju związkowym może ulec zmniejszeniu. Ze względu na dużą populację kani rudej, równomierne rozmieszczenie rewirów lęgowych oraz ilość istniejących turbin wiatrowych warunków panujących na terenie Brandenburgii nie można bezpośrednio odnieść do innych krajów związkowych. Analiza przeprowadzona przez Krajowy Urząd ds. Środowiska, Ochrony przyrody i Geologii Meklemburgii-Pomorza Przedniego (Herrmann, nieopubl., Treu & Krone, druk w przygot.) odnośnie śmiertelności bielików wykazuje, jak ważnym są wolne od turbin wiatrowych główne obszary występowania (najgęstsze tereny występowania). Zgodnie z wynikami tej analizy, w tego rodzaju obszarach ryzyko śmierci bielika spowodowanej przez turbiny wiatrowe (ilość bielików, które uległy kolizji z turbinami) jest w porównaniu do obszarów o mniejszym zagęszczeniu siedem razy większe. Takie wnioski nie powinny nikogo dziwić; przyczyną takiego stanu rzeczy jest z jednej strony większa liczba ptaków w rewirze w najgęstszych terenach występowania, a zatem większa populacja lęgowa, z drugiej również obecność ptaków, które nie składają jaj. Do tej pory najgęstsze tereny występowania bielików znajdujące się na bogatych w akweny obszarach śródlądowych oraz wybrzeżu zalewowym Meklemburgii-Pomorza Przedniego były wolne od farm wiatrowych. W przypadku rozwoju energetyki wiatrowej na tych obszarach należałoby się liczyć ze spadkiem liczebności bielików. W przypadku orlika krzykliwego sytuacja przedstawia się podobnie. W samym areale znajdującym się na terenie Brandenburgii istnieją aktualnie 662 turbiny wiatrowe, które występują na głównej trasie migracyjnej ptaków lęgowych pochodzących z Meklemburgii- Pomorza Przedniego. Mimo iż na niemieckich obszarach występowania orlika krzykliwego prawie w ogóle nie prowadzi się rejestru ptaków zabitych w wyniku kolizji z turbiną, wiadomo o przynajmniej pięciu tego rodzaju wypadkach, z tego cztery śmiertelne. Rzeczywista liczba ptasich ofiar jest z pewnością dużo wyższa. Symulacja populacji występującej na terenie Brandenburgii pokazała jednak, że w przypadku ochrony tak małych populacji ważny jest każdy pojedynczy osobnik (Böhner & Langgemach 2004). Obniżone wyniki lęgu przy wzroście liczby turbin wiatrowych w promieniu 3 km od gniazda (Scheller 2007) mogą tkwić w śmiertelności wśród starszych osobników. Straty lęgowe w tym samym roku oraz o ile braki te zostaną zminimalizowane w następnych latach obniżone wyniki lęgowe nowo utworzonych par lęgowych (por. Pfeiffer 2009 odnośnie kani rudej). Z naukowego punktu widzenia konieczna minimalna odległość od miejsc lęgowych powinna wynosić 6 km (Langgemach & Meyburg 2011). Carrete et al. (2012) udowadniają w przypadku sępa płowego (Gyps fulvus) z południowej Hiszpanii, że wraz z większym zagęszczeniem obszarów występowania sępów oraz wielkością kolonii wzrasta w obszarach ich aktywności śmiertelność spowodowana 7

8 kolizjami z turbinami wiatrowymi. Mimo tego, że po okresie lęgowym rejestruje się więcej ofiar kolizji, dla zachowania populacji istotnym zjawiskiem jest śmiertelność ptaków w okresie lęgowym. Analiza kolizji wykazała, że 342 znalezione sępy zginęły na 27% z łącznie 799 turbin. Więcej niż połowa ptaków uległa kolizji na dwóch farmach wiatrowych. W przypadku ścierwnika (Neophron percnopterus) Carrete et al. (2009) mogli na podstawie obliczeń modelowych wykazać, że nakładanie się rewirów na farmy wiatrowe w Hiszpanii (dotyczy to ok. 1/3 wszystkich rewirów) znacznie zwiększa prawdopodobieństwo wyginięcia tego ptaka przez dodatkową przyczynę śmierci. Ze względu na długowieczność ścierwnika i późno osiąganą przez niego dojrzałość płciową wystarczy w tym przypadku nawet nieznaczny wzrost śmiertelności w skali roku (według ich obliczeń 1,5% dla ptaków terytorialnych oraz 0,8% dla ptaków, które nie składają jaj). Kolizjami zagrożone są zarówno ptaki rewirowe jak i te nieskładające jaj. Maksymalna odległość turbiny wiatrowej od gniazda, z którą zderzył się ptak rewirowy, wynosiła 15 km. Schaub (2012) przeprowadził badania populacji kani rudej w regionie o różnym rozmieszczeniu turbin wiatrowych. Jego obliczenia modelowe wykazały związek pomiędzy wzrostem liczby farm wiatrowych a spadkiem populacji ptaków. Efekt ten może zostać złagodzony, jeśli turbiny wiatrowe będą instalowane w regionach, które dla kani rudej nie są problematyczne, i jeśli nie będą rozmieszczane równomiernie na obszarze występowania tego ptaka. Wnioski powyższych badań i analiz: Najgęstsze tereny występowania ptaków dużych o istotnym znaczeniu powinny być wolne od farm i turbin wiatrowych. Populacje żyjące w takich obszarach powinny zachować swoją funkcję populacji źródłowej, w której produkowana jest nadwyżka potomstwa. Ta nadwyżka jest konieczna, aby móc zrekompensować straty w innych regionach o słabszym zagęszczeniu i gorszych warunkach środowiskowych. Pozostawienie najgęstszych terenów występowania wolnych od farm wiatrowych przyczynia się jednocześnie do powstania problemu związanego ze zmianą lokalizacji oraz zasięgu żerowisk w ciągu jednego roku oraz rocznie w zależności od działalności rolniczej i dostępności pożywienia, co niestety nie może być uwzględniane w badaniach wykorzystania przestrzeni ograniczających się zwykle jedynie do jednego okresu lęgowego (patrz Langgemach & Meyburg 2011). W ten sposób można przeciwdziałać również trudnym do przewidzenia zmianom żerowisk spowodowanym budowaniem dróg dojazdowych, przestrzeni do instalowania turbin, powierzchni montażowych itd., które mogą zwiększyć atrakcyjność tych miejsc dla ptaków szponiastych zwiększając równocześnie ryzyko kolizji. Poza najgęstszymi terenami występowania turbiny wiatrowe nie powinny być równomiernie rozmieszczane w danym regionie, lecz montowane w farmach wiatrowych (por. Schaub 2012). Jeśli stopień ochrony populacji ulegnie negatywnej zmianie, należy przeprowadzić dokładne analizy miejsc, w których znaleziono ofiary kolizji, aby podobnie jak w przypadku sępa płowego w Hiszpanii (Carrete et al. 2012, patrz powyżej) zidentyfikować zjawiska krytyczne i opracować metody ich usunięcia. Środki minimalizujące zagrożenie sięgają od tymczasowego wyłączenia urządzeń poprzez zmniejszenie atrakcyjności habitatu dla ptaków do demontażu turbin, które stanowią poważne zagrożenie. 5 Wyjaśnienia dotyczące poszczególnych gatunków i grup gatunkowych Poniżej odniesiemy się do gatunków ptaków, które ze względu na swoją charakterystykę biologiczną oraz autekologię zaliczane są zasadniczo do gatunków szczególnie wrażliwych na 8

9 oddziaływania turbin wiatrowych. W poszczególnych przypadkach mogą zostać doliczone dodatkowe gatunki (tutaj nieomówione). Podatność poszczególnych gatunków nie odnosi się jedynie do ryzyka kolizji, ale też do różnego rodzaju oddziaływań. Oprócz ryzyka zderzenia się z wirnikami, a częściowo również z masztami turbin wiatrowych i upadków spowodowanych wirami, należy wziąć pod uwagę również wypadki spowodowane ruchem wirników, hałasem samych turbin lub przeprowadzanymi pracami serwisowymi. W przeciwieństwie do wiedzy na temat nietoperzy, w przypadku ptaków nie wiadomo jeszcze, czy uraz ciśnieniowy (uszkodzenie tkanek organizmu z powodu nagłych, bardzo wysokich różnic ciśnienia powstających przed bądź za łopatami wirnika turbiny) odgrywa istotną rolę jako przyczyna ich śmierci. Na zmianę przestrzeni życiowych zwierząt mają wpływ również działania budowlano-techniczne, np. zbrojenie terenu, budowa nowych sieci dróg w obszarach do tej pory jeszcze nieprzecinanych trasami komunikacyjnymi. Takie działanie może mieć trwały, negatywny wpływ na habitat, miejsca lęgowe lub powodować trwałe, obniżone wyniki lęgowe, np. w wyniku rozprzestrzeniania się padlinożerców. Wiele gatunków wykazuje względem turbin wiatrowych wyraźne zachowania unikające, poza tym turbiny i farmy wiatrowe mogą stać się istotną barierą oddzielającą ważne sfery środowiska danych gatunków. Oprócz źródeł cytowanych w poniższych rozdziałach poświęconych poszczególnym ptakom w przypadku niektórych gatunków podano również poglądy ekspertów. W odniesieniu do przestrzeni życiowej poszczególnych gatunków zebrane przez Lambrecht & Trautner (2007: 126 i nast.) fakty zawierają dodatkowe informacje. Przyczyny kolizji poszczególnych gatunków ptaków z turbinami wiatrowymi badał Illner (2012). Dierschke & Bernotat (2012) przeprowadzili natomiast analizę skutków dodatkowej śmiertelności ptaków niezależnie od poszczególnych przyczyn strat w populacji. Szczegółowe zestawienie wiedzy o zagrożeniu dla podanych tutaj gatunków ptaków ze strony turbin wiatrowych dostarcza wspomniana już dokumentacja państwowej stacji ornitologicznej w Brandenburgii ( http :// www. lugv. brandenburg. de / cms / media. php / lbm1. a de / vsw _ dokwind _ voegel. pdf ). Podane ofiary kolizji odnoszą się do rejestru prowadzonego przez państwową stację ornitologiczną w Brandenburgii (stan na dzień: ), który od roku 2002 jest systematycznie aktualizowany i uzupełniany również o starsze dane. LAG VSW wyznacza na wniosek sądów i organów zezwalających rzeczoznawców ds. poszczególnych gatunków ptaków. Głuszcowate: Głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), cietrzew zwyczajny (Tetrao tetrix), jarząbek zwyczajny (Tetrastes bonasia) oraz pardwa górska (Lagopus muta) Do tej pory na terenie Niemiec nie zarejestrowano żadnych ofiar kolizji wśród głuszców zwyczajnych, cietrzewi zwyczajnych, jarząbków zwyczajnych oraz pardw górskich. W Austrii zgłoszono 6 ofiar kolizji wśród cietrzewi zwyczajnych znalezionych w pobliżu miejsc tokowania. Ryzyko kolizji dla głuszcowatych (tutaj również dla pardw mszalnych z Norwegii) jest prawdopodobnie największe na słupach. W kilku obszarach stwierdzono opuszczenie miejsc tokowania przez cietrzewie zwyczajne w odległości do m od turbiny wiatrowej, a wcześniej stabilne pod względem rozwoju albo zwiększające się populacje wyraźnie zmalały już w krótkim czasie po budowie turbin. Wrażliwość głuszca zwyczajnego na rozwój potrzebnej ludziom infrastruktury jest ogólnie znana. W jednym z habitatów na terenie Hiszpanii aktywność tego gatunku tak zmalała po wybudowaniu elektrowni wiatrowej, że w końcu nie został tam ani jeden jego przedstawiciel. Podobnych skutków oddziaływania turbin wiatrowych należy oczekiwać w przypadku jarząbka zwyczajnego. Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być z jednej strony straty populacji, z drugiej natomiast utrudnienia wynikające z rozwoju sieci komunikacyjnych i ich eksploatacji. 9

10 Z tego względu zaleca się minimalną odległość wynoszącą m od obszarów występowania tego gatunku ptaków. Ponadto należy pozostawić wolne korytarze przelotowe pomiędzy sąsiadującymi obszarami występowania, aby nie zagrażać żyjącym tam metapopulacjom. Źródła: Bevanger et al. (2010), Bollmann et al. (2013), Braunisch & Suchant (2013), Braunisch et al. (2015), Dürr (2011), Glutz von Blotzheim & Bauer (1994a), González & Ena (2011), Grünschachner-Berger & Kainer (2011), Klaus (1996), Korn & Thorn (2010), Kraut & Möckel (2000), Lehmann (2005), Lindner & Thielemann (2013), MLUR (2000, 2002), Möckel et al. (1999, 2005), Niewold (1996), Suchant (2008), Traxler et al. (2005), Unger & Klaus (2013), Zeiler & Grünschachner-Berger (2009) Bąk zwyczajny (Botaurus stellaris) oraz bączek zwyczajny (Ixobrychus minutus) Do tej pory zarejestrowano trzy ofiary kolizji z turbinami wśród bąków zwyczajnych, przy czym dwie na terenie Niemiec. Wiadomo o przypadkach kolizji bąków zwyczajnych z liniami napowietrznymi w Hiszpanii, we Włoszech i Wielkiej Brytanii. W przypadku bąków zwyczajnych ryzyko zderzenia się z turbinami zwiększa ich nocny tryb życia, przemieszczanie się po dużych, sąsiednich obszarach innych osobników oraz poszukiwanie pożywienia z dala do akwenów lęgowych. Ponadto zarówno bąki zwyczajne jak i bączki zwyczajne są bardzo wrażliwe na akustyczne oddziaływania. Ze względu na wrażliwość na akustyczne wpływy oraz rzadkie występowanie obu gatunków zaleca się minimalną odległość wynoszącą m. Nocne przeloty lokalne bąków zwyczajnych wymagają ponadto dodatkowego obszaru kontrolnego wynoszącego m. W tym obszarze należy sprawdzić również istnienie regularnie odwiedzanych i atrakcyjnych dla tych ptaków żerowisk łącznie z bezpośrednimi trasami przelotowymi do tych miejsc. Źródła: Cramp (1977), Garniel et al. (2007), Glutz von Blotzheim & Bauer (1987), Mahler (2002), Ulbricht (2011), White et al. (2006) Bocian czarny (Ciconia nigra) Do tej pory udokumentowano w przypadku bociana czarnego pięć ofiar kolizji (z tego jedna na terenie Niemiec), badania przeprowadzone w Niemczech i Hiszpanii wykazały wysoki odsetek krytycznych sytuacji związanych z przelotami bezpośrednio w pobliżu turbin wiatrowych. Turbiny wiatrowe mogą w znacznym stopniu zakłócać okres lęgowy tego podatnego na zakłócenia gatunku. Skutkiem mogą być gorsze wyniki lęgowe i rezygnacja z miejsc lęgowych. Sześć udokumentowanych populacji lęgowych na terenie Brandenburgii z turbinami wiatrowymi znajdującymi się w promieniu 3 km od gniazda wykazywały przez kilka lat niskie wyniki lęgowe i/lub nieregularnie wykorzystywały stanowiska lęgowe. W odniesieniu do bociana czarnego nie posiadamy żadnych możliwych do wykorzystania badań telemetrycznych. Dostępne są natomiast wyniki obserwacji przeprowadzanych na terenie wszystkich krajów związkowych z populacjami lęgowymi, które jednogłośnie wykazują, że bocian czarny w okresie lęgowym wykonuje długie przeloty w obszary żerowiskowe. Odległości, które zwierzęta te wówczas przemierzają, wynoszą do 20 km, a nawet więcej. Przy czym charakterystycznym zjawiskiem tych przelotów są zmienne fazy wznoszenia się w kominach termicznych i szybowania wraz z obniżeniem wysokości. To specyficzne zachowanie umożliwia i sprawia, że konieczne będzie oddzielenie ulubionych tras przelotów w obszarze kontrolnym i pozostawienie ich wolnych od turbin wiatrowych. Jedyna do tej pory opublikowana analiza układów funkcjonalno-przestrzennych w odniesieniu do bociana czarnego, w ramach której Rohde (2009) przez okres 14 lat zbadał 21 stanowisk lęgowych, wskazuje na to, że przeloty w poszukiwaniu pożywienia odbywają się 10

11 regularnie na odległość do 7 km i dalej od stanowisk lęgowych. Na podstawie tych wyników i długoletnich obserwacji prowadzonych przez specjalistów zajmujących się bocianem czarnym zaleca się minimalną odległość wynoszącą m od gniazda oraz obszar kontrolny wynoszący m. Zalecany przez Rohde (2009) obszar restrykcyjny wynoszący 7 km sięga od granicy rewiru lęgowego i odpowiada mniej więcej zalecanemu obszarowi kontrolnemu odnoszącemu się do lokalizacji gniazda. Źródła: Brauneis (1999), Brielmann et al. (2005), Janssen et al. (2004), Lekuona & Ursúa (2007), Rohde (2009), Sprötge & Handke (2006) Bocian biały (Ciconia ciconia) Do tej pory zarejestrowano 44 ofiary kolizji na terenie Niemiec, 41 na terenie Hiszpanii i jedną w Austrii. 80 % wszystkich przelotów w poszukiwaniu pożywienia w okresie lęgowym odbywa się w promieniu m od gniazda, przy czym aktywność przelotowa jest większa w przypadku krajobrazu rolniczego niż użytków zielonych. Słabo wykształcone zachowanie unikające oraz skutki przyzwyczajenia się do turbin w atrakcyjnych dla zwierząt żerowiskach zwiększają ryzyko kolizji. Duża część lotów w poszukiwaniu pożywienia (22%) może odbywać się na wysokości pomiędzy 50 a 150 m (Traxler et al. 2013). Minimalna odległość m pozwala zabezpieczyć główne żerowiska w otoczeniu gniazda; dodatkowo zaleca się obszar kontrolny wynoszący m dookoła gniazda, aby uwzględnić kolejne, ważne żerowiska (np. użytki zielone). Źródła: Creutz (1985), Dörfel (2008), Dziewiaty (2005), Ewert (2002), Ludwig (2001), Möckel & Wiesner (2007), Ożgo & Bogucki (1999), Struwe-Juhl (1999), Traxler et al. (2013) Rybołów zwyczajny (Pandion haliaetus) Do tej pory zarejestrowano 16 ofiar kolizji w Niemczech, siedem w Hiszpanii i jedną w Szkocji. Średnia długość trasy przelotowej od gniazda do najbliższego jeziora wynosi w Brandenburgii 2,3 ± 0,7 km, przy czym przeloty w poszukiwaniu pożywienia mogą odbywać się na odległość nawet 16 km od gniazda. W przypadku samców udokumentowano przestrzeń aktywności wynoszącą ponad 100 km 2. W przypadku tego gatunku nie stwierdzono wykształconego zachowania unikającego turbin wiatrowych. Zgodnie z poniższym opracowaniem zalecana jest minimalna odległość wynosząca m. W obszarze kontrolnym znajdującym się w promieniu m od gniazda należy uwzględnić ulubione akweny żerowiskowe oraz regularnie uczęszczane korytarze przelotowe prowadzące do nich oraz do/od akwenów leżących poza obszarem kontrolnym. Badania telemetryczne przeprowadzone na męskim osobniku za pomocą systemu GPS, w przypadku których 37% udokumentowanych lokalizacji znajdowało się na terenie żerowiska leżącego w odległości 14 km (B.-U. Meyburg, nieopubl.), pokazują, jak ważnym aspektem jest niezabudowywanie takich korytarzy turbinami wiatrowymi. Źródła: Hagan & Walters (1990), Meyburg & Meyburg (2013), MLUV (2005), Schmidt (1999) Trzmielojad zwyczajny (Pernis apivorus) Do tej pory zarejestrowano sześć ofiary kolizji na terenie Niemiec (wszystkie ofiary to osobniki starsze) oraz osiem na terenie Hiszpanii. Liczba ta jest w porównaniu z wielkością populacji wprawdzie niska, ale należy uznać ją za znamienną, m.in. ze względu na znaczną ilość ofiar nieujawnionych z powodu niskiego prawdopodobieństwa ich znalezienia. Ponadto w przypadku tego gatunku dochodzi do sytuacji mylenia go ze znacznie częściej spotykanym 11

12 myszołowem. Wraz z ekspansją energetyki wiatrowej na obszarach leśnych należy liczyć się z większą liczbą ofiar wśród tego gatunku. Różne badania wykazały, że zwierzęta zarówno unikają farm wiatrowych, jak również decydują się na ich przelot (stwierdzono i sytuacje reakcji, jak i jej braku), przy uwzględnieniu częściowo różnego zachowania ptaków lęgowych i wędrownych. Jeden przypadek rezygnacji z rewiru po budowie farmy wiatrowej stwierdzono na terenie Brandenburgii. Istnieją również przesłanki świadczące o tym, że turbiny wiatrowe przyciągają zwierzęta: bąki i osy, których larwy i poczwarki stanowią główne pożywienie trzmielojadów, zasiedlają często cokoły oraz ugory leżące u podnóża masztów turbin wiatrowych i przyciągają w ten sposób ten gatunek ptaków w obszar zagrożenia zwiększając tym samym ryzyko kolizji. Wyższe ryzyko kolizji należy oczekiwać również przy regularnej aktywności ptaków na większej wysokości w bliskimi sąsiedztwie gniazd: Rewir godowy i granice rewiru, kominy termiczne, przeloty w poszukiwaniu pożywienia oraz walka o zdobycz. Minimalna odległość wynosząca m pozwoli ochronić główne obszary aktywności ptaków w sąsiedztwie gniazda. Źródła: Bijlsma (1991, 1993), Diermen et al. (2009, 2013), Gamauf (1995), Illner (2012), Meyburg et al. (2011), Meyburg & Meyburg (2013), Möckel & Wiesner (2007), Traxler et al. (2004), van Manen et al. (2011), Ziesemer (1997, 1999) Orzeł przedni (Aquila chrysaetos) Do tej pory udokumentowano 16 ofiar kolizji na terenie Europy (siedem w Szwecji, osiem w Hiszpanii, jedną w Norwegii); w Stanach Zjednoczonych ofiary liczone są natomiast w tysiącach. Głównie dane dotyczące kolizji w Kalifornii, Stanach Zjednoczonych (Altamont Pass Wind Resource Area) wykazują, że instalowanie turbin wiatrowych na obszarach zamieszkiwanych przez ten gatunek ptaków przyczynia się do zwiększenia współczynnika ich śmiertelności. W Szkocji za znamienne przesłanki uznaje się przypadki przepędzenia i zakłócenia procesów życiowych orłów przednich zamieszkujących bliskie sąsiedztwo turbin wiatrowych. W odniesieniu do Niemców Bawaria jest aktualnie jedynym krajem związkowym, gdzie można spotkać populacje tego gatunku. W Europie Środkowej pierwsze siedliska orłów przednich poza regionem alpejskim można zaobserwować w Danii. Nie można wykluczyć populacji żyjących w północnej części Niemiec, na przedgórzu alpejskim i w masywie górskim Schwarzwald. Z tego względu populacje orła przedniego mogą być istotnym aspektem, który należy wziąć pod uwagę przy planowaniu turbin wiatrowych poza terenem Bawarii. W takiej sytuacji należy uwzględnić minimalną odległość wynoszącą m od stanowisk lęgowych oraz obszar kontrolny wynoszący służący do ustalenia ulubionych żerowisk w pobliżu turbin wiatrowych. Źródła: Ahlén (2010), Atienza et al. (2011), Bezzel & Fünfstück (1994), Fielding & Haworth (2010), Haller (1996), Hunt et al. (1998), ICF International (2014), Katzner et al. (2013), Pagel et al. (2013), Smallwood & Thelander (2004, 2008) Orlik krzykliwy (Aquila pomarina) Orlik krzykliwy jest przykładem ptaka żyjącego w niezabudowanych obszarach pozbawionych sieci komunikacyjnych. Dotychczas zarejestrowano siedem kolizji, którym uległy osobniki tego rzadkiego gatunku: pięć na terenie Niemiec, z czego jedno zwierzę udało się uratować. Ponieważ dwa osobniki były zaobrączkowane, udało się je zarejestrować. Taki stan rzeczy może świadczyć o licznej grupie martwych ptaków, które zostały wprawdzie 12

13 znalezione, ale nigdzie nie zgłoszone. Ze względu na rzadkość tego gatunku oraz brak akcji poszukiwawczych ofiar kolizji w obszarze ich występowania ilość znalezionych zwierząt świadczy o wysokim ryzyku kolizji. Ptaki te polują regularnie na wysokości do kilkuset metrów, co zwiększa ryzyko kolizji również w przypadku nowo wybudowanych turbin wiatrowych. Badania modelowe populacji na terenie Brandenburgii wykazała, że dla zachowania pozostałych populacji duże znaczenie ma każdy pojedynczy osobnik. W Meklemburgii-Pomorzu Przednim rozrodczość tych ptaków obniżyła się wraz ze wzrostem ilości turbin wiatrowych, w promieniu m od gniazda (i większym) liczba ta jest znacząca; porównywalne wyniki dotyczą również Brandenburgii. Ze względu na małą populację tych zwierząt za krytyczne zjawisko należy uznać nie tylko zwiększone ryzyko kolizji wynikające z przyzwyczajenia się pojedynczych osobników do turbin wiatrowych, ale również utrata żerowisk w przypadku stałego unikania farm wiatrowych. W oparciu o złożone wymagania tego gatunku odnośnie środowiska życiowego oraz badania telemetryczne dotyczące wykorzystania przestrzeni zaleca się minimalną odległość wynoszącą m. Źródła: Böhner & Langgemach (2004), Dierschke & Bernotat (2012), Langgemach et al. (2001, 2009, 2010), Langgemach & Meyburg (2011), Meyburg & Meyburg (2009a, 2013), Meyburg et al. (2006, 2007), MLUV (2005), Scheller (2007, 2008), Scheller et al. (2001) Błotniak łąkowy (Circus pygargus) W Niemczech zarejestrowano do tej pory dwa ptaki lęgowe, które zginęły w wyniku kolizji z turbiną wiatrową (dodatkowo udokumentowane są przypadki quasi-kolizji w Dolnej Saksonii oraz Nadrenii Północnej-Westfalii); 38 kolejnych ofiar z Hiszpanii, Portugalii, Francji oraz Austrii świadczy o podwyższonym ryzyku kolizji. Takie zagrożenie zachodzi przede wszystkim przy aktywności tych ptaków na dużych wysokościach w pobliżu gniazd (rewir godowy, kominy termiczne, obrona przed wrogami, walka o zdobycz i przekazywanie pożywienia), ale również przy przelotach do żerowisk oddalonych od gniazd o kilka kilometrów. Błotniaka łąkowego mogą przyciągać do farm wiatrowych atrakcyjne dla nich struktury przestrzenne oraz bogactwo pożywienia. W odniesieniu do poszczególnych regionów udokumentowano różne oddziaływanie na sposób korzystania z przestrzeni życiowej: Na terenie Szlezwika-Holsztynie stanowiska lęgowe znajdują się w obszarach o największym stopniu zagęszczenia turbin wiatrowych, w Nadrenii-Północnej Westfalii natomiast zaobserwowano unikanie farm wiatrowych i spadek populacji po wybudowaniu wież. Różne są też wyniki dla Brandenburgii i Hiszpanii (w obu przypadkach dostępne są badania wykazujące stały, ale wyraźny spadek populacji lęgowej) Z powodu zwiększonego ryzyka kolizji w obrębie stanowisk lęgowych oraz regionalnie uwarunkowanego unikania turbin wiatrowych przez ptaki zaleca się minimalną odległość m oraz obszar kontrolny wynoszący m. Ze względu na mobilność gatunku podczas wyboru miejsc lęgowych należy w pełni zrezygnować z budowania turbin wiatrowych głównie na obszarach o wysokim stopniu zagęszczenia stanowiskami lęgowymi oraz regularnie zajmowanymi indywidualnymi stanowiskami. Granica obszarów wolnych od wież powinna odnosić się do obszarów lęgowych wykorzystywanych od dłuższego czasu i zmieniających się w wyniku płodozmianu. Błotniak łąkowy to gatunek charakteryzujący się tym, że w okresie letnim przez kilka lat z rzędu zakłada kolonie w tych samych miejscach. Podczas projektowania należy uwzględnić również i ten fakt (patrz tab. 1). Źródła: Arroyo et al. (2013), Baum & Baum (2011), Behm & Krüger (2013), Bernardino et al. (2012), Bouzin (2013), Grajetzky et al. (2008, 2010), Guixé & Arroyo (2011), Hernandez et 13

14 al. (2012), Illner & Joest (2013), Joest & Rasran (2010), Joest et al. (2008, 2010), Klaassen et al. (2014), Pilar (2013), Ryslavy (2000, 2005), Scharon (2008), Scheller (2010), Scheller & Schwarz (2008, 2011), Traxler et al. (2013), Trierweiler et al. (2014), van Laar (2014), Vazquez (2012), Werkgroep Kiekendief (2013): nl/?id=171&action=datalogger Błotniak stawowy (Circus aeruginosus) Do tej pory zarejestrowano 17 ofiar kolizji na terenie Niemiec oraz kolejnych 15 w innych krajach. Ilości znalezionych ptaków na terenie Niemiec w odniesieniu do ilości populacji lęgowej i prawdopodobieństwa znalezienia martwych zwierząt świadczą o wysokim ryzyku kolizji z turbinami wiatrowymi. Jeśli turbiny instalowane są w bliskim sąsiedztwie siedlisk (< 200 m), zwierzęta rezygnują z zajmowania potencjalnych stanowisk lęgowych. Jedno z przeprowadzonych badań wykazuje, że w okresie lęgowym zwierzęta nie wykazują wyraźnego zachowania unikającego turbiny wiatrowe. W sąsiedztwie miejsc lęgowych można podobnie jak w przypadku błotniaka łąkowego zaobserwować aktywność ptaków na dużych wysokościach (do kilkuset metrów), czyli w niebezpiecznym obrębie obracania się łopat wirnika turbin. Znaczna część przelotów w poszukiwaniu pożywienia odbywających się na długich dystansach (do kilku km) ma miejsce na krytycznych wysokościach i może prowadzić do kolizji. Z powodu ryzyka kolizji i brakującego zachowania unikania wież przez ptaki zaleca się zachowanie minimalnej odległości wynoszącej m. Błotniak stawowy to również gatunek charakteryzujący się tym, że w okresie letnim przez kilka lat z rzędu zakłada kolonie w tych samych miejscach. Podczas projektowania należy uwzględnić również i ten fakt (patrz tab. 1). Źródła: Baum & Baum (2011), Bergen (2001), Dürr & Rasran (2013), Glutz von Blotzheim & Bauer (1989), Handke (2000), Handke et al. (2004a), Lange (1999), Möckel & Wiesner (2007), Oliver (2013), Ryslavy (2000), Scheller & Vökler (2007), Scheller et al. (2012), Strasser (2006), Traxler et al. (2013) Błotniak zbożowy (Circus cyaneus) Do tej pory zarejestrowano w Europie pięć ofiar kolizji, kolejne znaleziono w Ameryce Północnej. Zachowanie tych ptaków w bezpośrednim otoczeniu turbin wiatrowych odpowiada zachowaniu innych gatunków błotniaków. Zasadniczo zaleca się zachowanie minimalnej odległości wynoszącej m oraz obszaru kontrolnego wynoszącego m, aby ochronić nieliczne stanowiska lęgowe, których większość znajduje się na obszarach chronionych. W przypadku miejsc lęgowych zakładanych poza tego rodzaju obszarami należy ze względu na bardzo rzadkie występowanie tego zagrożonego gatunku zachować większe odległości. Nawet pojedyncze ofiary wśród błotniaka zbożowego mają ze względu na bardzo nieliczną populację na terenie Niemiec niezmiernie istotne znaczenie gatunkowe. Przy projektowaniu należy uwzględnić również zimowiska regularnie zajmowane w sezonie jesienno-zimowym (patrz tab. 1). Źródła: Arroyo et al. (2014), Atienza et al. (2008), Dürr & Rasran (2013), Garcia & Arroyo (2005), Handke et al. (2004a), Henschel (1990), ICF International (2014), Illner (2012), Möckel & Wiesner (2007), Möller (1995), O Donoghue et al. (2011), Pearce-Higgins et al. (2009), Smallwood & Thelander (2008), Stanek (2013), Traxler et al. (2013), Whitfield & Madders (2006) Kania ruda (Milvus milvus) 14

15 Obszar występowania kani rudej jest mały i ogranicza się jedynie do niektórych regionów Europy. Główna odpowiedzialność za zachowanie tego gatunku spoczywa przede wszystkim na Niemcach, ponieważ tam żyje ponad 50% światowej populacji tego gatunku. Jednak na terenie Niemiec swoje stanowiska lęgowe zajmuje mniej niż 20% osobników występujących w europejskich obszarach specjalnej strefy ochrony ptaków. Kania ruda zakłada gniazda w bogatych w różną szatę graficzną obszarach leśnych i na otwartych przestrzeniach i wybiera często tereny, które dzięki długim granicom pomiędzy lasem a łąkami charakteryzują się dużymi użytkami zielonymi. Ptaki te żerują na otwartej przestrzeni. W przypadku kani rudej poszukiwanie pożywienia odbywa się częściej niż u innych szponiastych w trakcie lotu, przy czym kania nie wykazuje zachowania unikającego. Ponieważ loty godowe, kominy termiczne i częściowo przeloty w poszukiwaniu pożywienia mają miejsce na dużych wysokościach, na których znajdują się również łopaty wirników turbinowych (łącznie z turbinami poddanymi procesom repoweringu), gatunek ten jest w bardzo wysokim stopniu zagrożony kolizjami. W związku z tym kania ruda zaliczana jest ze względu na wielkość swojej populacji do najczęstszych ofiar kolizji z wieżami turbinowymi. W samych Niemczech zarejestrowano do tej pory 265 ofiar śmiertelnych; w odniesieniu do okresu wychowu młodych energetyka wiatrowa stała się w krótkim czasie najczęstszą przyczyną udokumentowanych strat wśród osobników tego gatunku (przynajmniej w Brandenburgii). W odniesieniu do Brandenburgii szacunkowa ilość ptaków ginących rocznie w wyniku kolizji ustalona w oparciu o model bazujący na systematycznym poszukiwaniu ofiar kolizji wynosi 308 osobników przy turbinach wiatrowych. Same straty spowodowane przez turbiny stanowią obszar graniczny zagrażający populacji w skali kraju. Większość strat odnosi się do starszych osobników w okresie lęgowym, czego skutkiem są regularne straty lęgowe. Ponieważ młode ptaki w okresie lęgowym wykazują słabsze wyniki lęgowe niż starsze, nowo utworzone pary nie mogą poszczycić się po stracie starszych, doświadczonych zwierząt sukcesem lęgowym. Utrata partnera może zatem obniżyć wyniki lęgowe danego rewiru przez okres co najmniej kilku lat. Najnowsze naukowe osiągnięcia zdobyte w Turyngii w oparciu o telemetrię satelitarną dotyczące zachowania kani rudej o charakterze przestrzennym i czasowym (Pfeiffer & Meyburg w przygot.) i otrzymane w wyniku ustalenia prawie lokalizacji 30 dorosłych osobników wykazały, że tylko 40% przelotów odbywa się w promieniu 1000 m od stanowiska lęgowego. W związku z założeniem sformułowanym w rozdziale 4 konieczne jest rozszerzenie minimalnej odległości względem zalecanych parametrów (LAG VSW 2007). W odniesieniu do odpowiedzialności, którą Niemcy ponoszą za ten gatunek, zaleca się minimalną odległość m, w granicach której realizowanych jest 60% wszystkich aktywności latających. Odnośnie obszaru kontrolnego promień należy zmniejszyć do m, który obejmuje większość (średnio ponad 90%) przelotów. Przy projektowaniu należy uwzględnić również regularnie zajmowane zimowiska (patrz tab. 1). Źródła: Aebischer (2009), Bellebaum et al. (2013), Bergen (2001), Busche (2010), Dörfel (2008), Dürr (2009), Dürr & Langgemach (2006), Dürr & Rasran (2013), Gelpke & Hormann (2010), George & Hellmann (2000), Joest et al. (2012), Langgemach & Ryslavy (2010), Langgemach et al. (2010), Mammen (2009), Mammen & Mammen (2008), Mammen et al. (2008, 2009, 2010), Nachtigall & Herold (2013), Nachtigall et al. (2010), Pfeiffer (2009), Pfeiffer & Meyburg (in Vorb.), Porstendörfer (1994), Rasran et al. (2010a, b), Riepl (2008), Schaub (2012), Strasser (2006), WAG (2013), Walz (2001, 2005, 2008) Kania czarna (Milvus migrans) 15

16 Kania czarna wykazuje zachowanie w bezpośrednim otoczeniu turbin wiatrowych w znacznym stopniu podobne do zachowania kani rudej. Unikanie turbin wiatrowych nie jest zachowaniem obserwowanym u tego gatunku. Do tej pory zarejestrowano 28 ofiar kolizji na terenie Niemiec oraz kolejnych 84 ofiar w innych krajach europejskich. Ze względu na nieznacznie niższe ryzyko kolizji i większe upodobanie do akwenów jako żerowisk zaleca się zachowanie minimalnej odległości wynoszącej m i obszaru kontrolnego wynoszącego m, przy czym w obszarze kontrolnym należy zwrócić uwagę przede wszystkim na istotne pod kątem pożywienia ostoje (w przypadku kani czarnej np. również akweny) oraz prowadzące do nich korytarze przelotowe. Przy projektowaniu należy uwzględnić również regularnie zajmowane zimowiska (patrz tab. 1). Źródła: Bergen (2001), Cramp (1977), Eichhorn et al. (2012), Hagge & Stubbe (2006), Joest et al. (2012), Meyburg & Meyburg (2009b), Ortlieb (1998), Riepl (2008), Ura et al. (2015), Walz (2001, 2005, 2008) Bielik zwyczajny (Haliaeetus albicilla) Do dzisiaj wiadomo o 108 ofiarach kolizji na terenach Niemiec oraz 71 ofiarach w innych krajach europejskich. Mimo iż ryzyko kolizji istnieje również poza istniejącymi obszarami chronionymi, zachowanie minimalnej odległości m od gniazd bielików zwyczajnych przyczyniło się w znacznym stopniu do ochrony ptaków i stanowisk lęgowych na terenie Niemiec. W Norwegii populacja lęgowa w sąsiedztwie farm wiatrowych zmniejszyła się z 13 do 5 par, a uzyskiwane wyniki lęgowe w promieniu do m są niższe z powodu zwiększonego współczynnika śmiertelności wśród starszych osobników, silniejszych negatywnych oddziaływań oraz strat w obrębie populacji. W granicach żerowisk nie zaobserwowano zachowania unikającego. LAG-VSW zaleca w związku z tym minimalną odległość wynoszącą m oraz obszar kontrolny wynoszący m, w którym należy uwzględnić przede wszystkim bardziej oddalone akweny żerowiskowe oraz prowadzące do nich korytarze przelotowe o minimalnej szerokości m. Przy projektowaniu należy uwzględnić również regularnie zajmowane zimowiska (patrz tab. 1). Źródła: Ahlén (2010), Bevanger et al. (2010), Dahl et al. (2012), Hoel (2008), Krone & 28 Scharnweber (2003), Krone et al. (2002, 2008, 2009, 2010), May & Bevanger (2011), Meyburg et al. (1994), MLUV (2005), Möckel & Wiesner (2007), Nygard et al. (2010), Struwe- Juhl (1996), Traxler et al. (2013) Sokolik drzewiec (Falco subbuteo) Do tej pory zarejestrowano dziesięć ofiar kolizji na terenie Niemiec, z czego 12 osobników to ptaki lęgowe, oraz kolejne 12 w innych krajach. Regularne pojawianie się ptaków na wysokości łopat wirników w związku z okresem godowym, kominami termicznymi, obroną przed wrogami i przelotami w poszukiwaniu pożywienia pozwalają wnioskować o stratach tego nie rzucającego się w oczy i tylko w okresie wegetacyjnym obecnego (a tym samym trudnego do wytropienia) gatunku. W niektórych udokumentowanych przypadkach wybudowanie turbin wiatrowych przyczyniło się do wypłoszenia ptaków ze stanowisk lęgowych. Niektóre z tych stanowisk zostały w kolejnych latach ponownie zajęte, jednak należy nadmienić, że dwie z trzech opisanych powyżej ofiar zostały znalezione właśnie w tych rewirach. 16

17 Regularnie zajmowane miejsca lęgowe należy uwzględnić wyznaczając minimalną odległość 500 m. W promieniu m w korytarzach przelotowych prowadzących do ulubionych żerowisk (akweny, siedliska) nie należy instalować turbin wiatrowych. Przede wszystkim należy uniknąć sytuacji, w której stanowiska lęgowe otaczane są ze wszystkich stron turbinami. Istnieje zapotrzebowanie na przeprowadzenia kolejnych badań dotyczących np. ryzyka kolizji w przypadku młodych osobników w okresie po upuszczeniu gniazda. Źródła: Chapman (1999), Fiuczynski (2010), Fiuczynski & Sömmer (2011), Fiuczynski et al. (2009, 2012), Klammer (2011), Möckel & Wiesner (2007) Sokół wędrowny (Falco peregrinus) W Niemczech zarejestrowano dziesięć ofiar kolizji, przy czym trzy z nich były w okresie lęgowym, a w innych europejskich krajach kolejnych dziesięć. Ponieważ ptaki te polują w locie nurkowym z dużych wysokości, normą są szybkie loty na krytycznym pułapie. Ponadto ptaki te nie są zwinne. Osobniki tego gatunku regularnie wylatują w poszukiwaniu pożywienia na odległość do 3 km od gniazda. Zalecana minimalna odległość instalowanych turbin to m. Osobniki zakładające swoje gniazda na drzewach w północnych regionach Niemiec stanowią osobną, w znacznym stopniu odizolowaną od pozostałych sokołów wędrownych grupę, która w obrębie tego gatunku jest osobliwością na skalę światową. Po 20 latach działania można było w 2010 r. zakończyć z dużym sukcesem uznany na płaszczyźnie międzynarodowej program reintrodukcji tego wymarłego w czasach NRD gatunku. Mała populacja początkowa wymaga pod kątem reintrodukcji gatunku, którego leśny areał sięgał dawniej aż do Uralu (aktualnie ok. 40 par) również w myśl konwencji o różnorodności biologicznej szczególnego uwzględnienia, tak że w tym przypadku zaleca się w celu stabilizacji wielkości populacji zachowanie minimalnej odległości wynoszącej m. Wyniki pierwszych badań telemetrycznych dotyczących sokoła wędrownego wykazały, że uwzględniany jest przynajmniej ścisły obszar regularnie do łowów wykorzystywanych rewirów. Źródła: Altenkamp et al. (2001), Atienza et al. (2011), Kleinstäuber et al. (2009), Langgemach & Sömmer (1996), Langgemach et al. (1997), Lapointe et al. (2011), Lekuona & Ursúa (2007) Żuraw zwyczajny (Grus grus) W oparciu o 14 ofiar kolizji zarejestrowanych na terenie Niemiec oraz kolejnych czterech w Szwecji, Polsce i Bułgarii ryzyko kolizji tego gatunku w odniesieniu do aktualnej wielkości populacji należy uznać za niskie. Znane są jednostkowe przypadki gniazd założonych w odległości 200 m od turbin wiatrowych, przy czym zagęszczenie miejsc lęgowych i współczynnik reprodukcji w bezpośrednim sąsiedztwie turbin jest niższe niż w przypadku porównywalnych obszarów, na których nie wybudowano farm wiatrowych. Fakt ten świadczy o istnieniu związku pomiędzy wybudowaniem i eksploatacją farm a zakłóceniem procesów życiowych tego gatunku uwidaczniającym się gorszymi wynikami lęgowymi lub stratami lęgów w wyniku drapieżnictwa. Na żerowiskach można zaobserwować rosnące wraz z wielkością populacji zachowanie unikające, przy czym grupy zwierząt liczące powyżej 1000 osobników prawie w ogóle nie zbliżały się do turbin wiatrowych na odległość mniejszą niż 1000 m bądź jedynie w skrajnych warunkach atmosferycznych (np. w celu zimowania). W przypadku miejsc lęgowych za wystarczającą minimalną odległość uznaje się 500 m, w odniesieniu do istotnych, regularnie odwiedzanych miejsc odpoczynku m, a odnośnie obszarów kontrolnych m (patrz tab. 1). 17

18 Źródła: Grünkorn (2015), Möckel & Wiesner (2007), Nowald (2003), Prange (1989), Scheller & Vökler (2007), Scheller et al. (2012) Derkacz zwyczajny (Crex crex) Do tej pory zarejestrowano jedną ofiarę kolizji z turbiną wiatrową. Udokumentowane jest zachowanie unikające na odległość do 500 m oraz rezygnacja z miejsc nawoływania, prawdopodobnie również z samych rewirów. Negatywny wpływ na ten uzależniony od komunikacji akustycznej gatunek jest w przypadku hałasu wywoływanego przez farmy wiatrowe wysoce prawdopodobny i zdecydowanie większy niż w przypadku pojedynczych urządzeń. System łączenia się w pary oparty na poligamii sukcesywnej, tworzenie się nowych par i wędrówki, typowe dla tego gatunku zachowania społeczne oparte na grupach nawoływaczy, zmieniające się wraz z wylęgiem i wychowem młodych wymagania środowiskowe oraz silna dynamika populacji sprawiają, że w celu skutecznej reprodukcji gatunku należy uwzględnić różne, powiązane ze sobą przestrzenie życiowe. Z tego względu nie należy budować turbin wiatrowych na obszarach regularnie zajmowanych przez derkacza zwyczajnego w okresie lęgowym oraz uwzględnić dodatkowy obszar ochrony wynoszący 500 m. Źródła: Flade (1991), Garniel et al. (2007), Joest (2009, 2011), Mammen et al. (2005), Müller & Illner (2001), Schäffer (1999), Zehtendjiev (2015) Drop zwyczajny (Otis tarda) Obszary lęgowe i zimowiska dropia zwyczajnego na terenie Niemiec były dzięki dotychczasowemu zachowaniu obowiązujących minimalnych odległości skutecznie chronione, chociaż korytarze przelotowe pomiędzy tymi obszarami są wstępnie obciążone oddziaływaniem turbin wiatrowych; kolejne planowane przedsięwzięcia budowlane w obszarze przelotów zagrażają połączeniu się ostatnich trzech populacji i przeżyciu tego gatunku na terenie Niemiec. Do tej pory zarejestrowano trzy ofiary kolizji w Hiszpanii tego na terenie Niemiec zagrożonego wymarciem gatunku (dodatkowo również strepety). Ponieważ większość przelotów na długich dystansach odbywa się na dużych wysokościach, a kolizje z liniami napowietrznymi są najczęstszą przyczyną śmierci starszych osobników, turbiny wiatrowe instalowane w obszarze występowania i w korytarzach przelotowych należy uznać zasadniczo za zagrażające życiu tych ptaków. Ponadto w Brandenburgii zaobserwowano przy wzroście liczby turbin silne oddziaływanie barierowe. Badania przeprowadzone w Austrii i Niemczech wykazały, że gatunek ten charakteryzuje się silnym zachowaniem unikającym względem turbin wiatrowych (zbliżanie się do turbin na odległość nie bliższą niż 600 m, często jeszcze większą). W promieniu min m od stanowisk lęgowych nie należy instalować turbin wiatrowych. Również na ostojach, które wykorzystywane są poza okresem lęgowym, i w regularnie uczęszczanych korytarzach przelotowych nie wolno budować elektrowni wiatrowych. Zgodnie z Memorandum of Understanding odnoszącym się do dropiów zwyczajnych żyjących na terenie Europy Środkowej podpisanym w ramach Konwencji Bońskiej w sprawie ochrony wędrownych gatunków dzikich zwierząt chronione mają być również obszary opuszczone przez zwierzęta charakteryzujące się jednak potencjałem reintrodukcyjnym, tzn. że na tego rodzaju terenach nie wolno realizować żadnych przedsięwzięć budowlanych. Istniejące farmy wiatrowe wybudowane w obszarach krytycznych (łącznie ze wspomnianymi korytarzami) nie powinny otrzymać zezwolenia na poddanie ich procesom repoweringu. 18

19 Źródła: Alonso (2013), Alonso et al. (1995, 1998, 2000, 2003a, b), Atienza et al. (2011), Block (1996), Canizares, A. R. (2006), Dierschke & Bernotat (2012), Dornbusch (1981, 1987), Eisenberg (1996), Garrido & de las Heras (2013), Langgemach & Watzke (2013), Litzbarski & Litzbarski (1996), Litzbarski et al. (2011), Magana et al. (2011), Martin (2011), Martin & Shaw (2010), Martinez-Acacio et al. (2003), Morales et al. (2000), Palacín et al. (2012), Pitra et al. (2010), Raab et al. (2012), Schwandner & Langgemach (2011), Traxler et al. (2013), Wurm & Kollar (2002) Siewka złota (Pluvialis apricaria) W przypadku turbin wiatrowych o wysokości do 100 m zaobserwowano u zwierząt odpoczywających i poszukujących pożywienia zachowania unikające na odległości > 600 m, przy czym niektóre z badań wykazały, że odległości te w wyniku przyzwyczajenia się ptaków do farm wiatrowych z czasem maleją, co może wpłynąć na stopniowy wzrost ryzyka kolizji. Do tej pory posiadamy mało informacji dotyczących zachowania się ptaków względem farm wiatrowych w bezpośrednim otoczeniu stanowisk lęgowych. Mimo widocznego zachowania unikającego typowego dla siewki złotej osobniki tego gatunku są częstymi ofiarami kolizji z turbinami wiatrowymi. Do tej pory zarejestrowano 25 ofiar na terenie Niemiec oraz kolejnych 12 ofiar w innych krajach europejskich. Jedno z nielicznych, systematycznych badań przeprowadzanych w obszarach występowania siewki złotej wykazało, że wśród 43 ofiar kolizji osiem stanowili przedstawiciele właśnie tego gatunku, co świadczy o dużej liczbie zwierząt tej populacji ginących w wyniku zderzenia się z wieżami wiatrowymi. Ostatnią żyjącą w Europie Środkowej populację lęgową zaobserwowano na terenie Dolnej Saksonii, gdzie ptaki te zakładają swoje gniazda na torfowiskach wysokich, wybierając przede wszystkich obszary o słabej roślinności bądź pozbawione w ogóle szaty roślinnej. Od 1991 r. gatunek ten zamieszkuje wyłącznie tereny charakteryzujące się warunkami eksploatacji opartymi na metodzie frezowej. Funkcje żerowisk spełniają w przypadku tego gatunku użytki zielone znajdujące się w pobliżu torfowisk, w szczególności dotyczy to okresu składania jaj i wylęgu. Odległość pomiędzy tymi obszarami a założonymi gniazdami wynosi do 6 km. W przypadku siewki złotej jako ptaka lęgowego zaleca się zatem zachowanie podanych już w 2007 r. minimalnych odległości m i obszarów kontrolnych o promieniu m. Straty pojedynczych przedstawicieli tego gatunku mają ze względu na niską populację liczącą mniej niż 10 par lęgowych istotne znaczenie populacyjne. W ważnych dla tego gatunku obszarach, w których ptaki te odpoczywają lub żerują, należy zapewnić duże połacie wolne od turbin wiatrowych. 1). Źródła: Bevanger et al. (2010), Degen (2008), Grünkorn et al. (2005, 2009), Handke et al. (2004a, b), Hötker (2006), Hötker et al. (2005), Oltmanns & Degen (2009), Pearce-Higgins et al. (2009), Reichenbach et al. (2004), Reichenbach & Steinborn (2011) Słonka zwyczajna (Scolopax rusticola) Do tej pory udokumentowano pięć przypadków kolizji osobników tego gatunku na terenie Niemiec oraz sześć kolejnych w pięciu innych krajach Europy. Wraz z rosnącym wykorzystywaniem obszarów leśnych pod budowy turbin wiatrowych gatunek ten zyskuje na znaczeniu pod kątem ochrony gatunkowej. W północnej części masywu Schwarzwald przeprowadzono badania populacji słonki zwyczajnej przed wybudowaniem, a następnie po wybudowaniu i uruchomieniu farmy wiatrowej. Wyniki potwierdziły spadek liczebności z 10 samców/100 ha do 1,2 samca/100 ha (ptaki wykonujące loty godowe), przy czym za przyczynę tego uznaje się oddziaływanie odstraszające turbin (również w stanie wyłączonym!) Nie można również wykluczyć negatywnego wpływu na te ptaki w odniesieniu 19

20 do lotów godowych oraz okresu łączenia się w pary. Ponieważ w przypadku słonki zwyczajnej nie sposób określić stanowisk lęgowych, a jedynie można udokumentować ptaki tokujące, należy zachować minimalne odległości w promieniu 500 m od rewirów godowych (punkt wyjścia stanowią trasy przelotowe tych ptaków). Loty godowe odbywają się na względnie dużym obszarze, przy czym rewiry poszczególnych samców mogą się na siebie nakładać. Słonki zwyczajne wykazuje zachowania promiskuityczne, w obrębie rewiru jednego samca gniazda może zakładać kilka samic. Ta cecha oraz trudność zlokalizowania stanowisk lęgowych sprawiają, że koniecznym jest uwzględnienie zależnych od siebie przestrzeni życiowych gwarantujących skuteczną reprodukcją, w związku z czym pod uwagę należy wziąć również najgęstsze tereny występowania. Zachodzi konieczność przeprowadzenia kolejnych badań pod kątem oddziaływania turbin wiatrowych na ten gatunek. Źródło: Dorka et al. (2014), Garniel et al. (2007), Glutz von Blotzheim & Bauer (1994), Hartmann (2007), Schmal (2015), Skibbe (2014), Straub et al. (2015) Puchacz zwyczajny (Bubo bubo) Do tej pory zarejestrowano 16 ofiar kolizji na terenie Niemiec, kolejnych 18 w Hiszpanii oraz po jednej we Francji i Bułgarii. Istotne znaczenie dla ryzyka kolizji posiadają przede wszystkim przeloty ptaków z miejsc lęgowych wykonywanych na dużych wysokościach nie tylko w terenach górzystych, ale również na równinach. Z tego względu dochodziło również do kolizji z wirnikami zamontowanymi bardzo wysoko nad ziemią. Podobnie jak w przypadku innych gatunków prowadzących nocny tryb życia i tutaj należy wziąć pod uwagę negatywne oddziaływania akustyczne. Również w przypadku dalej oddalonych od rewirów puchaczy turbin wiatrowych nie można zaprojektować masztów kratownicowych, ponieważ ptaki tego gatunku (oraz innych szponiastych charakteryzujących się zarówno nocnym jak i dziennym trybem życia) wykorzystują je chętnie jako miejsca obserwacyjne dowodzą tego przynajmniej dwie ofiary wśród puchaczy zwyczajnych znalezionych pod tego rodzaju konstrukcjami. Szereg podobnych przypadków zaobserwowano w Stanach Zjednoczonych u pokrewnego gatunku puchacza wirginijskiego (Bubo virginianus). LAG VSW zaleca w związku z tym minimalną odległość turbin wiatrowych wynoszącą m oraz obszar kontrolny m, w którym należy sprawdzić obecność regularnie odwiedzanych i atrakcyjnych dla tego gatunku żerowisk. Źródła: Aebischer et al. (2010), Baumgart & Hennersdorf (2011), Dalbeck (2003), Dalbeck et al. (1998), Garniel et al. (2007), Leditznig (1999), Nyffeler (2004), Sitkewitz (2005, 2007, 2009) Uszatka błotna (Asio flammeus) Do tej pory wiadomo o dwóch ofiarach kolizji w Brandenburgii oraz kolejnej w Hiszpanii. Ten lęgnący się na ziemi gatunek żyjący na bagnach i torfowiskach oraz na wybrzeżu w obrębie wydm łowi swoją zwierzynę (głównie karczowniki) przede wszystkim z lotu patrolowego bądź pikowego z uprzednim zawiśnięciem w powietrzu; loty odbywają się na różnych wysokościach. Loty godowe mogą mieć miejsce na wysokości wirnika turbin wiatrowych. Z powodu rzadkich i niestabilnych populacji lęgowych tego gatunku w Niemczech planowane środki ochrony tych ptaków są trudne do realizacji. W przypadku regularnie pojawiających się populacji lęgowych zaleca się zachowanie minimalnej odległości wynoszącej m (obszar kontrolny m). Granica obszarów wolnych od wież powinna odnosić się nie do pojedynczych stanowisk lęgowych, lecz do obszarów 20