INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY

Transkrypt

1 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY DELEGATURA W TORUNIU KOMUNIKAT O JAKOŚCI WÓD JEZIORA RUDNICKIEGO WIELKIEGO 25 r. 1

2 2

3 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY DELEGATURA W TORUNIU KOMUNIKAT O JAKOŚCI WÓD JEZIORA RUDNICKIEGO WIELKIEGO 25 r. Publikowanie bez zgody WIOŚ w Bydgoszczy zabronione 3

4 Opracowanie: mgr Adam Solarczyk (starszy specjalista)

5 Spis treści 1.Wstęp Charakterystyka warunków geograficzno -przyrodniczych zlewni całkowitej jeziora Użytkowanie jeziora Podatności na degradację Charakterystyka jakości wód jeziora Charakterystyka fitoplanktonu jeziora Podsumowanie i wnioski Spis literatury Spis fitoplanktonu występującego w Jeziorze Rudnickim Wielkim w 25 r

6 1.Wstęp Jezioro Rudnickie Wielkie jest przykładem zbiornika wodnego funkcjonującego od wieloleci pod wpływem silnej antropopresji. Odprowadzanie nieczyszczonych ścieków oraz dopływ zanieczyszczeń obszarowych przyczyniły się do degradacji wód jeziora. Szczególnie negatywnie wpłynęły na stan jeziora zrzuty ścieków z Cukrowni w Mełnie, które spowodowały katastrofy ekologiczne w 1979 r. i 1986 r. Bardzo niekorzystny stan Jeziora Rudnickiego Wielkiego wymusił podjęcie niezbędnych działań zmierzających do poprawy jakości wód. W 1982 r. rozpoczęto proces rekultywacji polegający na usuwaniu wód hipolimnionu. Jednocześnie prowadzono porządkowanie gospodarki ściekowej w zlewni całkowitej jeziora, poprzez budowę oczyszczalni m.in. w Cukrowni w Mełnie. Rekultywacja Jeziora Rudnickiego Wielkiego zapoczątkowała serię konferencji naukowotechnicznych Ochrona i rekultywacja jezior. Dotychczas odbyło się 5 edycji tej konferencji. Podczas konferencji przedstawiono szereg referatów dotyczących efektów rekultywacji Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Spis wszystkich artykułów zamieszczony jest w opracowaniu Jezioro Rudnickie Wielkie rekultywacja i ochrona a jakość wód (21). Silny stopień zanieczyszczenia wód spowodował, że efekty rekultywacji w postaci korzystnego bilansu biogenów nie wpłynęły w znaczący sposób na poprawę jakości wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Według stosowanego Systemu Oceny Jakości Jezior (SOJJ) stan czystości wód jeziora w 1993 i 2 r. wykraczał poza klasę. Jezioro charakteryzowało się wysoką koncentracją związków fosforu i znaczną produkcją pierwotną, która wyraźnie ograniczała przezroczystość wód. Pod względem troficznym Jezioro Rudnickie Wielkie wykazywało cechy jeziora silnie eutroficznego. Po roku 2 nastąpiły istotne zmiany w zlewni całkowitej Jeziora Rudnickiego Wielkiego. W 23 r. zlikwidowana została Cukrownia w Mełnie, będąca głównym punktowym źródłem zanieczyszczeń. Również w wyniku stosowania zmniejszonych dawek nawozów fosforowych redukcji uległ dopływ zanieczyszczeń obszarowych generowanych przez rolnictwo. Przeprowadzone obecnie badania pozwolą ocenić wpływ redukcji zanieczyszczeń docierających ze zlewni na jakość wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego, z którego w dalszym ciągu usuwane są przeżyźnione wody hipolimnionu. Stan czystości wód określony zostanie za pomocą 6

7 Systemu Oceny Jakości Jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka, 199) stosowanego od 1992 r. W niniejszym komunikacie zaprezentowana zostanie ogólna charakterystyka warunków geograficzno-przyrodniczych zlewni całkowitej Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Szczegółowy opis elementów środowiska zamieszczony został w opracowaniu Jezioro Rudnickie Wielkie rekultywacja i ochrona a jakość wód (WIOŚ Bydgoszcz, 21). 7

8 2. Charakterystyka warunków geograficzno - przyrodniczych zlewni całkowitej jeziora Jezioro Rudnickie Wielkie położone jest w granicach administracyjnych miasta Grudziądza. Zlewnia całkowita o powierzchni 129,2 km 2 obejmuje swym zasięgiem obszar należący do powiatu grodzkiego Grudziądz, powiatów ziemskich: Grudziądz (gminy: Grudziądz, Gruta, Radzyń Chełmiński) i Wąbrzeźno (gm. Płużnica) (Rycina 1). Rycina 1. Mapa zlewni całkowitej Jeziora Rudnickiego Wielkiego km 8

9 Według podziału Kondrackiego (1998) część wschodnia zlewni należy do mezoregionu Pojezierze Chełmińskie, a zachodni fragment zlewni znajduje się w mezoregionie Kotlina Grudziądzka. Morfologia zlewni Jeziora Rudnickiego Wielkiego związana jest genetycznie z działalnością lądolodu ostatniego zlodowacenia oraz procesami fluwialnymi, eolicznymi i denudacyjnymi w okresie postglacjalnym. Wschodnia, glacjalna część zlewni to wysoczyzna morenowa falista i płaska, której powierzchnia znajduje się na wysokościach 8-1 m n.p.m. Urozmaicają ją rynny polodowcowe i zagłębienia bezodpływowe oraz pagórki morenowe. Te ostatnie występują w południowej części zlewni i stanowią fragment ciągu morenowego zwanego północnowąbrzeskimi morenami czołowymi. Ich powstanie jest zapisem postoju czoła lądolodu w fazie krajeńskowąbrzeskiej (Niewiarowski, 198). W strefie krawędziowej wysoczyzny w wyniku działalności erozyjno-denudacyjnej powstały liczne dolinki erozyjne i denudacyjne. W tej strefie zachodzą w dalszym ciągu najwyraźniejsze procesy geomorfologiczne. Wysokości względne występują w strefie krawędziowej wysoczyzny dochodzą do -5 m. U podnóża zboczy wysoczyzny utworzone zostały rozległe stożki napływowe rzek spływających z przyległej wysoczyzny, np: Maruszy, Turznicy. W zachodniej fluwialnej części zlewni występują terasy nadzalewowe Wisły. Na ich powierzchniach powstały wydmy oraz równiny piasków przewianych (Drozdowski,197). W otoczeniu Jeziora Rudnickiego Wielkiego powierzchnia terenu występuje na wysokościach 22-3 m n.p.m. Rozlegle obniżenie jakie tworzy Kotlina Grudziądzka rozwinęło się na założeniu wklęsłych form glacjalnych zakonserwowanych bryłami martwego lodu. Jedną z tych form jest niecka Jeziora Rudnickiego Wielkiego (Drozdowski, Kopczyński, 1992). Strukturę glebową zlewni całkowitej Jeziora Rudnickiego Wielkiego tworzą przede wszystkim gleby brunatne i płowe, występujące na wysoczyźnie morenowej oraz gleby bielicoziemne wytworzone na piaszczystych terasach Kotliny Grudziądzkiej. Wzdłuż dolnego odcinka Maruszy występuje kompleks gleb pochodzenia organicznego. Zlewnia całkowita Jeziora Rudnickiego Wielkiego jest typowym obszarem rolniczym. Dogodne warunki do produkcji rolnej występują zwłaszcza na wysoczyźnie morenowej. Obszar wysoczyznowy został odlesiony. Większe kompleksy leśne występują w strefie krawędziowej wysoczyzny oraz wokół Jeziora Rudnickiego Wielkiego. W otoczeniu jeziora lasy tworzą przeważnie drzewostany sosnowe, przynależne głównie do borów świeżego i mieszanego, sporadycznie suchego. Na żyźniejszych siedliskach krawędzi wysoczyzny i jej bezpośredniego podnóża występują lasy mieszane i liściaste z dominującymi gatunkami dębu, wiązu i jesionu z domieszką sosny (Kopczyński, 197). Łąki i pastwiska położone są głównie wzdłuż brzegów Maruszy i uchodzących do niej cieków, płynących w Kotlinie Grudziądzkiej. Jedynym dopływem powierzchniowym Jeziora Rudnickiego Wielkiego jest Marusza. Rze- 9

10 ka wypływa z Jeziora Dużego, położonego w pobliżu wsi Gruta i przed ujściem do Jeziora Rudnickiego Wielkiego odwadnia obszar 12,5 km 2. W swym biegu przepływa przez jeziora Wilczak i Skąpe. Do roku 23 do Maruszy powyżej jeziora Skąpe odprowadzane były ścieki z cukrowni w Mełnie. Zrzuty nieczyszczonych ścieków cukrowniczych w latach 8 XX w. spowodowały degradację wód jeziora Skąpe. W tym okresie jezioro pełniło rolę zbiornika akumulacyjnego ścieków. W sierpniu 198 r. w jeziorze nastąpił masowy rozwój bakterii Thiopedia rosea, barwiącej wodę na kolor intensywnie czerwony. W latach przeprowadzono napowietrzanie wód jeziora Skąpe. W jej efekcie jezioro powróciło do stanu silnie eutroficznego. W 22 r. jakość wód jeziora Skąpe wg SOJJ wykraczała poza klasę (WIOŚ Bydgoszcz, 23). Na wysoczyźnie Marusza przyjmuje kilka dopływów, z których największym jest lewoboczny Dopływ spod Plemiąt, zwany także Maruszanką (Drozdowski, Kopczyński, 1992). W Kotlinie Grudziądzkiej Maruszę zasila Turznica. Średni roczny przepływ z lat dla Maruszy w profilu Lenarczyk wynosił 278,8 l/s. (Wiśniewski, 21). Zawartość związków biogennych w Maruszy wykazywała znaczną zmiennością (Tabela 1, Tabela 2). Zdecydowanie wyższe koncentracje związków fosforu stwierdzono latem, natomiast związków azotu podczas wiosny. Jednak wyższy ładunek fosforu i azotu dociera do Jeziora Rudnickiego Wielkiego podczas wiosny. Przepływ chwilowy w okresie wiosennym wynosił 855,9 l/s, natomiast latem jedynie 17,6 l/s. Tabela 1 Marusza Rudniczanka Wskaźniki Stanowisko 21 Stanowisko 31 Stanowisko 32 przepływ: 855,9 l/s przepływ: 828,9 l/s przepływ: 71,1 l/s ChZT Cr mgo 2/dm 3 3,2 2,1 23,6 Wyniki badań fizyczno-chemicznych i bakteriologicznych dopływu i odpływów Jeziora Rudnickiego Wielkiego w okresie wiosennym Data prowadzenia badań r. BZT 5 mgo 2/dm 3 utlenialność fosforany fosfor całkowity mgo 2/dm 3 mgp/dm 3 mgp/dm 3 3,1 7, 12,3 11, azot amonowy mgn/dm 3,16 2 azot azotanowy mgn/dm 3 1,77 1,3 azot organiczny 3 mgn/dm 1,1 1,16 azot całkowity 3 mgn/dm 3,3 2,52 przewodność elektrolityczna właściwa µs/cm miano coli 3,5 1,8 2,13,65 1,2 1,11 2,78 618, Położenie Jeziora Rudnickiego Wielkiego w pobliżu krawędzi wysoczyzny stwarza możliwości zasilania zbiornika wodami wgłębnymi, drenującymi znaczny obszar. Według Wiśniewskiego (21) udział zasilania podziemnego w bilansie wodnym jeziora wynosił średnio dla lat aż 26,2 %. 1

11 fosforany fosfor całkowity azot amonowy azot azotanowy Marusza Wskaźniki Stanowisko 21 mgp/dm 3 mgp/dm 3 mgn/dm 3 mgn/dm ,23,28,26,2 1,23 9 azot organiczny 3 mgn/dm,5,67 azot całkowity 3 mgn/dm 1,99 5, przewodność elektrolityczna właściwa µs/cm miano coli Rudniczanka Stanowisko 31 Stanowisko 32 przepływ: 17,6 l/s przepływ: 7,8 l/s przepływ: 53, l/s,56,98 1,97 7 1,57 3, Tabela 2 Wyniki badań fizyczno-chemicznych i bakteriologicznych dopływu i odpływów Jeziora Rudnickiego Wielkiego w okresie letnim Data prowadzenia badań r. Odpływ wód z Jeziora Rudnickiego następuje Rudniczanką oraz od 1982 r. rurociągami rekultywacyjnymi. Roczny odpływ wód z Jeziora Rudnickiego Wielkiego obliczony na podstawie spływu jednostkowego o wartości,5 l/s/km 2 (IMGW oddz. Słupsk, 1981) wynosi tys m 3. Wymiana wody w jeziorze w ciągu roku wynosi 26 %. Koncentracje związków biogennych w Rudniczance i rurociągach rekultywacyjnych uzależnione są od ich zawartości w Jeziorze Rudnickim Wielkim (Tabela 1, Tabela 2). Zdecydowanie wyższe koncentracje fosforu i azotu oznaczono podczas badań letnich. Zlewnia bezpośrednia Jeziora Rudnickiego Wielkiego zajmuje powierzchnię (bez powierzchni jeziora) 3,1 km 2 (Rycina 2). Główną formą użytkowania ziemi w zlewni są lasy (Tabela 3). Występują w zwartych kompleksach na północ i wschód od jeziora. Zachodnia część zlewni zajęta jest przez zabudowę mieszkaniową i przemysłową. Formy w zlewni bezpośredniej Powierzchnia Jeziora Chełmżyńskiego użytkowania ziemi 2 (km ) % lasy 1,8 58, tereny zabudowane 16, zadrzewienia i zakrzewienia,3 1 nieużytki,1 3, ośrodki wypoczynkowe,2 7, grunty orne,1 3, ogródki działkowe,1 3, razem 3,1 1 Tabela 3 Formy użytkowania ziemi w zlewni bezpośredniej Jeziora Rudnickiego Wielkiego Misa Jeziora Rudnickiego Wielkiego powstała w wyniku wytapiania się brył martwego lodu zalegających w obrębie teras rzecznych (Drozdowski, Kopczyński, 1992). Poziom zwierciadła wody Jeziora Rudnickiego utrzymywany jest za pomocą jazu. Krawędź jazu utrzymywana jest obecnie na rzędnej 22,5 m n.p.m. Dane morfometryczne obliczone zostały dla poziomu zwierciadła wody na wysokości 22,6 m n.p.m. (Tabela ). 11

12 Rycina 2 1, 2,5 7, ,5 1, 5, 5, 2,5 2,5 2, 7,8 2 7,5 1,9 7,5 1,5 1 2,5 7,5 Marusza A 21 Rudniczanka O 31 11,9 1 1,, 1 9, 7,5 5, 2,5 1, 1 2m Rycina 3. Plan batymetryczny Jeziora Rudnickiego Wielkiego (wg IRŚ Olsztyn, 1961) z zaznaczonym przebiegiem rurociągów rekultywacyjnych 12

13 Konfiguracja dna jeziora jest urozmaicona (Rycina 3). Występują liczne głęboczki oraz strefy płycizn. Jedna z nich, znajdująca się w przewężeniu jeziora, dzieli zbiornik na dwa odrębne baseny. W zachodniej części jeziora położona jest niewielka wyspa. Jezioro Rudnickie Wielkie posiada dobrze rozwiniętą strefę litoralu. Najczęściej spotykanymi gatunkami wśród makrofitów są: pałka wąskolistna, pałka szerokolistna, trzcina pospolita, grążel żółty. Jezioro RUDNICKIE WIELKIE województwo: kujawsko-pomorskie, powiat miejski Grudziądz, miasto Grudziądz szerokość geograficzna 53 26,1 długość geograficzna 18 5,1 poziom zwierciadła wody 22,6 m n.p.m. Marusza - Wisła POWIERZCHNIA (P) GŁĘBOKOŚĆ (G) zwierciadła wody: 16,9 ha maksymalna: 11,9 m względna G maks/ P : 93 wyspy:,3 ha średnia V/P:, m wsk głębokości Gśr/Gmaks,37 OBJĘTOŚĆ (V): POWIERZCHNIE I OBJĘTOŚCI BATYMETRYCZNE 726,6 tys. m 3 Powierzchnia objętość warstwy WYMIARY (D,S) Izobata określona izobatą pas między izobatami między izobatami dł. maksymalna (D): 225 m m ha ha % tys. m 3 % 16,9 szerok. maksymalna(s): 1125 m 23,6 1,7 189, 21,2 1, 137,3 wydłużenie D/S : 2, 28, 17, 186, 26,3 2,5 19,3 średnia szerokość P/D : 715 m,7 25, 22,1 31, 5, 68,6 maksymalna efektywna: 3,2 26,8 113,8 16,1 7,5 25, długość: 225 m 21,3 13,2 33,8,7 1,1 szerokość: 1125 m,1 2,5 25,9,3 Tabela LINIA BRZEGOWA (L): misy jeziora: 635 m wysp: 235 m ogółem: 6585 m rozwój linii brzegowej: L/2 pp 1,6 L/P: 1 m/ha ROŚLINNOŚĆ WODNA: WYNURZONA: powierzchnia: - ha % pow. zw. wody: - % % dł.linii brzegowej: - % ZANURZONA powierzchnia: % pow.zw. wody: - - ha % Opracowano na podstawie pomiarów batymetrycznych wykonanych metodą siatki kwadratów 5x5 m ilość sondowań na 1 ha: 372 data pomiarów: marzec 1961 sondował: M. Liszkowski opracował: B.Gerlaczyńska INSTYTUT RYBACTWA ŚRÓDLĄDOWEGO w OLSZTYNIE Nr ewidencyjny jeziora BY-3/28-79/63 Karta morfometryczna Jeziora Rudnickiego Wielkiego (wg IRŚ Olsztyn) 13

14 3. Użytkowanie jeziora Użytkownikiem rybackim Jeziora Rudnickiego Wielkiego jest ZO PZW w Toruniu. Pod względem rybackim zaliczane jest do typu leszczowego. W wyniku porządkowania gospodarki ściekowej w miejscowościach położnych w zlewni całkowitej Jeziora Rudnickiego Wielkiego zmniejszyła się liczba punktowych źródeł zanieczyszczeń i ilość odprowadzanych ścieków. W 23 r. zlikwidowana została cukrownia w Mełnie, ponadto do systemu kanalizacji miejskiej Grudziądza włączone zostały miejscowości Marusza i Wielkie Lniska. Obecnie do wód powierzchniowych odprowadzane są ścieki z 3 punktowych źródeł zanieczyszczeń. Po zamknięciu cukrowni w Mełnie, oczyszczalnię zakładową przejął Urząd Gminy w Grucie. Pełni ona obecnie funkcję oczyszczalni gminnej do której kierowane są ścieki ze wsi Mełno i Gruta. Odprowadzanie oczyszczonych ścieków odbywa się jednorazowo w ciągu doby w okresie od maja do października. Dobowy zrzut ścieków w 2 r. wynosił 1 m 3. Ładunki zanieczyszczeń w odprowadzanych ściekach (IX 2 r.) kształtowały się następująco: BZT 5-12,2 kgo 2 /d ChZT - 75,9 kgo 2 /d fosfor ogólny - 5,6 kgp/d azot ogólny - 3,2 kgn/d W pozostałych miesiącach ścieki akumulowane są w zbiornikach ziemnych. Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki w Mełnie odprowadzał w 23 r. poprzez rów cyrkulacyjny 6 m 3 /d oczyszczonych ścieków. Ładunki zanieczyszczeń w oczyszczonych ściekach wynosiły: BZT 5-2,6 kgo 2 /d ChZT- 9,2 kgo 2 /d Pod koniec 25 r. ścieki z Zakładu Doświadczalnego kierowane będą do oczyszczalni gminnej w Mełnie. Od 1988 r. do jeziora Skąpe odprowadzane są rurociągiem melioracyjnym ścieki z oczyszczalni osiedlowej w Salnie, która położona jest poza zlewnią całkowitą Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Dobowy zrzut ścieków z rowu cyrkulacyjnego w 22 r. wynosił 2 m 3. 1

15 Jezioro Rudnickie Wielkie jest intensywnie użytkowane turystycznie przede wszystkim przez mieszkańców Grudziądza. Nad jeziorem znajdują się ośrodki wypoczynkowe, przystanie żeglarskie i pola namiotowe. Dla wypoczywających zorganizowano 3 duże plaże z kąpieliskami wyposażonymi w pomosty. 15

16 . Podatności na degradację Podatność na degradację Jeziora Rudnickiego Wielkiego jest wysoka i odpowiada III kategorii - 3, pkt. (Tabela 5). Szczególnie niekorzystną cechą jeziora jest brak pełnej stratyfikacji termicznej. W jeziorze bez wykształconego hipolimnionu istnieje możliwość wzbogacania wód powierzchniowych w związki fosforu uwalniane z osadów dennych. W Jeziorze Rudnickim Wielkim proces dyfuzji fosforanów z osadów jest znaczny, o czym świadczyły wyniki badań w warstwie naddennej wody, przeprowadzone między innymi w latach 1993 i 2. Tabela 5 Wskaźnik Wartość wskaźnika Kategoria Punktacja głębokość średnia (m), III 3 V jeziora (tys.m 3 ) L jeziora (m) 1,11 III 3 % stratyfikacji wód Ocena podatności na degradację Jeziora Rudnickiego Wielkiego P dna czynnego (m 2 ) V epilimnionu (m 2 ),17 III % wymiany wody w roku 27 III współczynnik Schindlera P jeziora + P zlewni (m 2 ) 18, III V jeziora (m 3 ) sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej w % jej powierzchni wyniki punktacji i sumaryczna II kategoria podatności jeziora 3, pkt. III kategoria na degradację

17 5. Charakterystyka jakości wód jeziora Podczas badań wiosennych stwierdzono stopniowe obniżanie się temperatury wody wraz z głębokością. Jedynie na Stanowisku 2 zaobserwowano istnienie wyraźnego gradientu termicznego (2, C/m) na głębokości 8, m (Tabela 6, Rycina ). Zawartość tlenu rozpuszczonego w warstwie powierzchniowej była bardzo wysoka. Natlenienie wód dochodziło do 2 %. Koncentracja tlenu rozpuszczonego zmniejszała się wraz z głębokością, osiągając najniższą wartość w warstwie naddennej Stanowiska 2 (Tabela 6). głębokość m temperatura C tlen rozpuszcz. mgo2/dm 3 nasycenie tlenem % głębokość m temperatura C tlen rozpuszcz. mgo2/dm 3 STANOWISKO 1 STANOWISKO 3 1, 21, ,5 1, 2, 3,, 5, 6, 7, 8, 1 9,3 8,9 8,6 8,5 8, 7,8 7,5 2, 17, 17,5 16, 16, 1,6 1, 1, , 2, 3,, 5, 6, 7, 8, 9,5 9,2 8,9 8,7 7,8 7,2 6,5 6,1 21,6 19,9 18,8 18,3 1,9 13, 11,1 9,7 STANOWISKO 2 8,5 5,6 8,2 1,5 22,8 29 STANOWISKO 1,1 9,5 8,8 8,3 8,3 22, 2, ,3 9,6 9, 8,7 8,5 22, 21,3 18,7 18,5 17,9 1, 2, 3,, 5, 6, 7, 8, 9, 1 1,5 7,8 7,2 6,8, 3,6 3,5 17,5 17, 16, 15,1 13, 12, 5, 2,7 1,8 Warunki pogodowe: o temperatura powietrza: 1 C zachmurzenie: całkowite , 2, 3,, 5, 6, 7, 8, 9, 8,2 7,6 7,2 6,8 6, ,2 1,5,6 16,7 1,5 12,7 11,7 1,5 8,1 6, o sila wiatru: 1w skali Baeufort a kierunek wiatru: płd-zach. nasycenie tlenem % Tabela 6 Data prowadzonych badań: r Rycina 17

18 W szczycie stagnacji letniej występowała w jeziorze częściowa stratyfikacja termiczna wody. Krzywe termiczne wskazują na zróżnicowanie temperatury wody w poszczególnych częściach jeziora (Tabela 7, Rycina 5). Podobne rozkłady temperatury wody występowały na Stanowiskach 1, 2 i 3. Miąższość epilimnionu na wymienionych stanowiskach była zmienna i wynosiła - 6 m. W metalimnionie maksymalny gradient termiczny wynosił,6 C/m (Stanowisko 2). Zdecydowanie odmienny układ termiczny zaobserwowano na Stanowisku. Następował tu stopniowy spadek temperatury wody do głębokości 9, m. Poniżej tej izobaty stwierdzono istnienie wyraźnego gradientu termicznego (3, C/m). Tabela 7 Data prowadzonych badań:.8.25 r głębokość m temperatura C tlen rozpuszcz. mgo 2/dm 3 nasycenie tlenem % głębokość m temperatura C tlen rozpuszcz. mgo 2/dm 3 STANOWISKO 1 STANOWISKO 3 18, 6 1,9 22, ,5 1, 2, 3,, 5, 6, 7, 22,7 22,6 22,2 21,3 2,2 18,2 16,1 17,9 16,3 8,6 1,8,5, , 2, 3,, 5, 6, 7, 21,5 21,5 21,2 19,9 19,3 18,8 16,3 1,6 1,2 8,,3 STANOWISKO 2 8, 12,3 21,7 12,6 15 9, 1, 1, 21,8 12,2 11 STANOWISKO 2, 3,, 5, 6, 7, 21,8 21,3 21,1 2,3 19,1 16,3 11, 6, 2,7, , 2, 3,, 5, 21,7 21,8 21,9 21,9 21,8 2,1 1, 13,6 13, 13,1 11,, 8, 11,7 6, 19,3 7, 18,8 9, 1 9,2 8, Warunki pogodowe: o temperatura powietrza: 16, C zachmurzenie: całkowite o sila wiatru: 3w skali Baeufort a kierunek wiatru: płn-zach. 8, 9, 1 1,5 17,9 17,3 13,9 13,5 nasycenie tlenem % Podczas szczytu stagnacji letniej w jeziorze panowały niekorzystne warunki tlenowe. Nasycenie tlenem powyżej 1 % występowało do głębokości 2 - m. Poniżej następował gwałtowny spadek zawartości tlenu. Warunki beztlenowe obejmowały warstwy wody poniżej izobat 5-6 m. Jezioro Rudnickie Wielkie było zasobne w związki fosforu. Średnioroczne stężenie fosforu całkowitego w warstwie powierzchniowej wynosiło,13 mgp/dm 3. Wyższe stężenia tego pierwiastka oznaczono podczas stagnacji letniej, z wyjątkiem Stanowiska (Tabela 8, Tabela 9). Zawartość fosforanów była w okresie wiosennym minimalna z uwagi na ich asymilację przez intensywnie rozwijający się fitoplankton (Tabela 8). W beztlenowej warstwie naddennej koncentracje fosforanów i fosforu całkowitego wykraczały poza dopuszczalne normatywy. Szczególnie wysoka zawartość związków fosforu występowała na Stanowisku 3 (Tabela 9). Jezioro Rudnickie Wielkie zasobne było również w związki azotu. Średnioroczne stężenie 18

19 Rycina 5 azotu całkowitego wynoszące 2,52 mgn/dm 3 wykraczało poza klasę. Wiosenne i letnie zakresy koncentracji azotu całkowitego różniły się nieznacznie (Tabela 8, Tabela 9). W okresie przemieszania wiosennego stężenia mineralnych form azotu (azot azotanowy i azot amonowy) przekraczały dopuszczalne normatywy (Tabela 8). W naddennej beztlenowej warstwie wody, średnia zawartość azotu amonowego odpowiadała III klasie czystości. Jednak na Stanowisku 3 stężenie tej formy azotu było znacznie wyższe od oznaczonych na pozostałych stanowiskach (Tabela 9). Wskaźnik Miejsce poboru prób Stanowisko 1 Stanowisko 2 głębokość 8, m głębokość 1,5 m Stanowisko 3 Stanowisko głębokość 8,5 m głębokość 1,5 m Tabela 8 fosforany fosfor całkowity azot mineralny (N NH+ N NO3) azot całkowity przewodność elektrolityczna właściwa mgp/dm 3 mgp/dm 3 mgn/dm 3 mgn/dm 3 µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/dm 3 widzialność krążka Secchi ego miano coli typu kałowego 1 m nad dnem 3,12 1,21 2, ,6 22,8, ,28 3, ,7 2,8, ,96 2, ,6 18, 1, ,27 1,8 2, , 21,2 1, 1 25 Wyniki badań fizyczno-chemicznych, hydrobiologicznych i bakteriologicznych Jeziora Rudnickiego Wielkiego w okresie wiosennym Pestycydy chloroorganiczne µg/dm 3 _ Data prowadzonych badań: r. Bogata pula związków biogennych w wodzie Jeziora Rudnickiego Wielkiego umożliwiła obfitą produkcję pierwotną (Tabela 8, Tabela 9). Już podczas trwania cyrkulacji wiosennej koncentracje chlorofilu a wynosiły 71,6 87,7 mg/m 3. Podczas lata wartość produkcji pierwotnej była jeszcze wyższa. Zawartość chlorofilu a różniła się znacznie na poszczególnych stanowiskach. Zdecydowanie najwyższą koncentrację barwnika oznaczono na Stanowisku 1 (Tabela 9). Wysoka biomasa planktonu zadecydowała o ponadnormatywnej wartości wskaźnika sucha 19

20 Tabela 9 Wskaźnik Miejsce poboru prób Stanowisko 1 Stanowisko 2 głębokość 7, m głębokość 1 m Stanowisko 3 Stanowisko głębokość 9, m głębokość 1,5 m ChZT Cr mgo 2/dm 3 59,8 7,5 5,6 3,7 BZT 5 mgo 2/dm 3 fosfor całkowity mgp/dm 3 azot całkowity mgn/dm 3 chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/dm 3 widzialność krążka Secchi ego 1,,1 3,16 221,9 26,, 8,6,11 2,8 1,3 21,,5 8,6,12 2,22 112,3 19,,6 8,8,13 2,51 139, 2,, Wyniki badań fizyczno-chemicznych, hydrobiologicznych i bakteriologicznych Jeziora Rudnickiego Wielkiego w okresie letnim Data prowadzonych badań:.8.i r. pestycydy chloroorganiczne miano coli typu kałowego fosforany mgp/dm 3 1 m nad dnem BZT 5 mgo 2/dm 3 1 m nad dnem fosfor całkowity azot amonowy mgp/dm 3 mgn/dm 3 * oznaczono w próbach pobranych µg/dm 3 1 m nad dnem 1 m nad dnem 1 m nad dnem _ ,7 1, 2 3, 1,3 1,8 1,8,81*,63* 1,7*,63* 1,35* 1,2* 2,13*,86*,3* 3,9* 6,65* 2,78* masa sestonu. Bujnie rozwijające się wiosną organizmy fitoplanktonowe ograniczyły widzialność krążka Secchi ego do,9-1,1 m. Latem przezroczystość wód jeziora zredukowana została do, -,5 m Obfitość fitoplanktonu zadecydowała o wysokich ponadnormatywnych wartościach wskaźników BZT 5 i ChZT (Tabela 9). Woda jeziora zawierała znaczne ilości rozpuszczonych soli mineralnych, o czym świadczyły wartości przewodnictwa elektrolitycznego właściwego (Tabela 8). Wśród jonów podstawowych przeważały wodorowęglany i wapń (Tabela 1, Tabela 11). Zwraca uwagę silny spadek koncentracji wapnia w okresie lata, spowodowany intensywną produkcją pierwotną (proces biologicznego odwapniania wody). Niskie stężenia siarczanów w warstwie naddennej były wynikiem ich redukcji w warunkach beztlenowych do siarczków lub siarkowodoru. Tabela 1 Wyniki badań wskaźników dodatkowych (w stosunku do SOJJ) w Jeziorze Rudnickim Wielkim Data prowadzonych badań: r. odczyn barwa zasadowość wapń magnez sód potas chlorki siarczany Wskaźnik ph mgpt/dm 3 mval/dm 3 mgca/dm 3 mgmg/dm 3 mgna/dm 3 mgk/dm 3 mgcl/dm 3 mgso /dm 3 Miejsce poboru prób Stanowisko 1 głębokość 8, m 8,5 powierzchnia 25, 17,9 15,8 16,8 7, 25,5 6,9 Stanowisko 2 głębokość 1,5 m 8,6 25 3,9 18,1 15,9 17,7 7,5 23,9 1,6 Stanowisko 3 głębokość 8,5 m 8,7 25 3,9 19, 15,6 2, 7,3 2,5 1,2 Stanowisko głębokość 1,5 m 8,7 25, 11,5 15,8 18,3 7,5 2,1 6, 2

21 Zasadowość wód (odpowiada zawartości jonu - HCO 3 ) była w obu okresach badań wysoka (2,6, mval/dm 3 ). Wody o zasadowości powyżej 1,5 mval/dm 3 należy uznać za odporne na proces zakwaszenia (Wróbel, 1988). Odczyn wód w obu okresach badań był alkaliczny (Tabela 1, Tabela 11). Wskaźnik Miejsce poboru prób Stanowisko 1 głębokość 7, m odczyn 8, ph 1 m nad dnem 7,7 barwa 2 mgpt/dm 3 1 m nad dnem 15 zasadowość 2,6 mval/dm 3 1 m nad dnem,1 wapń 39,5 mgca/dm 3 1 m nad dnem 63, magnez 16,8 mgmg/dm 3 1 m nad dnem 17, sód 21,1 mgna/dm 3 1 m nad dnem 21,1 potas 7, mgk/dm 3 1 m nad dnem 7,9 chlorki 23,7 mgcl/dm 3 1 m nad dnem 23,5 siarczany 3,6 mgso /dm 3 1 m nad dnem 3, Stanowisko 2 Stanowisko 3 Stanowisko głębokość 1 m głębokość 9, m głębokość 1,5 m 8,1 7, 2 2 3,2 6,2 7,9 97,5 17, 17,5 21,2 21,3 7,2 8,7 23,7 2, 38,3 21,2 8,1 7, , 5,8 51,5 8,2 16,8 16,7 22, 2,5 7,5 8,8 2, 23,8 38,1 18,9 8,3 7, ,1, 5,9 67, 16,9 17,3 22, 21,8 7,5 8,1 2, 23,9 35,8 31,1 Tabela 11 Wyniki badań wskaźników dodatkowych (w stosunku do SOJJ) w Jeziorze Rudnickim Wielkim Data prowadzonych badań:.8.25 r. Ze względu na wysoki udział gruntów rolnych w strukturze użytkowania ziemi zlewni całkowitej Jeziora Rudnickiego Wielkiego, przeprowadzono badania zawartości pestycydów chloroorganicznych (α HCH, β-hch, γ-hch, aldryna, dieldryna, endryna, DDE, DDD, DDT, DMDT). W okresie wiosennym suma pestycydów chloroorganicznych wynosiła 19 µg/dm 3, a w sezonie letnim 11 µg/dm 3. Sumy koncentracji tej grupy pestycydów nie przekraczały wartości granicznej dla I klasy czystości wynoszącej,1µg/dm 3 (Rozporządzenie MŚ z dnia r.). Miano coli, wskaźnik warunków sanitarnych przyjmował najczęściej wartości odpowiadające I klasie czystości. Jedynie latem na Stanowiskach 1 i 3 jego wartość odpowiadała II klasie czystości. Sumaryczna ocena jakości wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego przeprowadzona zgodnie z SOJJ decyduje o ich pozaklasowym charakterze - 3,7 pkt. (Tabela 12). Klasy czystości określonej w oparciu o wskaźniki podstawowe nie weryfikują zawartość substancji toksycznych (pestycydy) i zanieczyszczenie bakteriologiczne. 21

22 Tabela 12 Ocena stanu czystości wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego na podstawie badań wiosennych (13..) i letnich (.8.) w 25 r. tlen rozpuszczony Wskaźnik Okres i miejsce poboru prób lato w.naddenna ChZT Cr mgo 2dm 3 lato w.powierzchniowa 59,8 BZT 5 mgo 2/dm 3 lato w.powierzchniowa BZT 5 mgo 2/dm 3 lato w.naddenna 3, fosforany fosforany fosfor całkowity fosfor całkowity mgp/dm 3 mgp/dm 3 mgp/dm 3 azot mineralny (NNH + N NO 3 ) mgn/dm 3 azot amonowy mgn/dm 3 azot całkowity mgn/dm 3 przewodność elektrolityczna właściwa chlorofil a sucha masa sestonu widzialność krążka Secchi ego mgo dm 3 mgp/dm 3 µs/cm mg/m 3 mg/dm 3 m wiosna w.powierzchniowa 3 lato w.naddenna 1,35* wiosna i lato (wartość średnia) w.powierzchniowa Stanowisko Wartość Klasa Punktacja średnia czystości,1 poza klasą,13 wiosna w.powierzchniowa 1,21 lato w.naddenna,3* wiosna i lato (wartość średnia) w.powierzchniowa 2,69 wiosna w.powierzchniowa 556 wiosna i lato (wartość średnia) w.powierzchniowa wiosna i lato (wartość średnia) w.powierzchniowa wyniki punktacji i sumaryczna klasa czystości 15,3 2, wiosna i lato (wartość średnia),7 weryfikacja klasy czystości ze względu na miano coli,7 1, 1 - II * oznaczone z prób pobranych r. lato w.naddenna 7,5 poza 1, 8,6 8,6 8,8 1 klasą 1,3 2 1,2*,13 1,28 3,9* 2, , 22,9,7 5,6 1,8 5 2,13*,12,96 6,65* 2, , 18,5,9 3,7 1,8 3,86*,2 1,8 2,78* 2, , 22,6,7 51, 2, 3 1,3,13 1,13,2 2, ,6 22,1,8 poza klasą poza,81*,63* 1,7*,63*,93 klasą I I poza klasą poza klasą 1 III 3 poza klasą poza klasą 1 III 3 poza klasą poza klasą poza klasą nie weryfikuje 22

23 6. Charakterystyka fitoplanktonu jeziora Fitoplankton wiosenny był bardzo liczny. Ogólna liczebność glonów wynosiła 6,5 8,5 mln. org./dm 3. Zespół planktonu roślinnego składał się z 23 taksonów, reprezentujących 7 grup glonów. Najwyższą frekwencją na wszystkich stanowiskach charakteryzowały się okrzemki (Tabela 13). W tej grupie glonów przeważał ilościowo gatunek Stephanodiscus dubius. Nazwa grupy r. Tabela 13 Bacillariophyceae Chlorophyta Chrysophyceae Cryptophyceae Cyanophyta suma liczebności (l.org./dm 3 ) 82,1 (7) 12, (5) 73,6 (5) 18, (5),1 (1) Dinophyceae,5 (1),1 (1) Euglenophyta,6 (1),7 (1),1 (1) - 7,9 (2),3 (1) - 82,1 (6) 86, (6) 9,3 (7) 7, (3),8 (1),1 (1), (1) - 1,3 (6) 1,8 (2) 1, (1),1 (2), (1) (1) (16) (15) (19) (19) W sezonie letnim występowało wyraźne zróżnicowanie liczebności organizmów planktonowych na poszczególnych stanowiskach (Tabela 1). Zdecydowanie najwyższa frekwencja glonów (12,3 mln. org./dm 3 ) występowała na Stanowisku 1. Na pozostałych stanowiskach ogólna liczebność fitoplanktonu wynosiła 7,7 8,8 mln org./dm 3. W letnim planktonie roślinnym oznaczono w 6 grupach łącznie taksonów. Pod względem ilościowym przeważały sinice, wśród których najliczniej występowały: Aphanizomenon flos-aquae, Aphanizomenon issatschenkoi oraz nieokreślony gatunek należący do rodz. Oscillatoria. W planktonie letnim obecne były ponadto okrzemki (9,9 22, % ogólnej liczebności glonów), zielenice (8, 13,3 %) i kryptofity (5, 12,6 %). Nazwa grupy.8.25 r. Tabela 1 Bacillariophyceae Chlorophyta Cryptophyceae Cyanophyta suma liczebności (l.org./dm 3 ) 9,9 (6) 12,5 (11) 15, (7) 13,3 (1) Dinophyceae,7 (2),1 (2) Euglenophyta 12,6 (1) 6, (5),3 (1) 7,6 (1) 63,8 (6),1 (1) 17,1 (9) 22, (7) 13,2 (13) 5, (1) 6,3 (5) - 8, (1) 9,2 (1) 59,7 (5),3 (2) (1) (26) (31) (28) (26) - 23

24 7. Podsumowanie i wnioski Jakość wód jezior uzależniona jest od warunków fizycznogeograficznych panujących w zlewni całkowitej oraz od presji antropogennej występującej w tej zlewni. Przewaga użytków rolnych w zlewni, rozwinięty system rzeczny i melioracyjny oraz znaczne spadki w zlewni ułatwiają dostawę materii i substancji biogennej do Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Jednocześnie od dziesięcioleci do jeziora dopływały nieczyszczone ścieki z cukrowni w Mełnie. Podatność na degradację Jezioro Rudnickie Wielkie odpowiada III kategorii. Wpływy zlewni nie są równoważone przez jezioro ze względu na niekorzystne warunki morfometryczne. W jeziorze nie wykształca się podczas lata stabilna warstwa hipolimnionu, a znaczne powierzchnie dna położone są w zasięgu epilimnionu. Silna presja antropogenna wynikająca przede wszystkim z działalności Cukrowni w Mełnie, przyczyniła się do przyspieszenia tempa eutrofizacji Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Zrzuty nieczyszczonych ścieków cukrowniczych spowodowały wystąpienie 2 katastrof ekologicznych. Stan troficzny Jeziora Rudnickiego Wielkiego od szeregu lat odpowiada silnej eutrofii lub hipertrofii, a jakość wód jest niezadowalająca. Czynnikiem decydującym o wysokiej trofii jeziora jest dopływ fosforu z osadów dennych, w których ten biopierwiastek kumulowany był przez szereg lat. Z tego powodu zadecydowano, że właściwą metodą rekultywacji będzie usuwanie do odpływu za pomocą rurociągów żyznych wód hipolimnionu. Rekultywacja prowadzona od 1982 r. zakładała poprawę stanu ekologicznego zbiornika. Jednak badania jakości wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego z lat 1993 i 2 wg stosowanego Systemu Oceny Jakości Jeziora nie wykazały istotnych zmian ich czystości. Poprawy jakości wód nie stwierdzono również w 2 r. Jezioro Rudnickie Wielkie posiada wody o charakterze pozaklasowym. Wyniki badań zawartości fosforu całkowitego wskazują jednak na zmniejszenie ich koncentracji w epilimnionie w porównaniu z 2 r. (WIOŚ Bydgoszcz, 21). Stężenie fosforu całkowitego latem 2 r. wynosiło,125 mgp/dm 3, podczas gdy w latem 2 r.,23 mgp/dm 3. Produkcja pierwotna zmniejszyła się, pozostaje jednak w dalszym ciągu na wysokim poziomie. Warunki świetlne w jeziorze nie uległy natomiast zmianie. Wyniki badań fosforanów i fosforu całkowitego w warstwie naddennej świadczą o intensywnym ich uwalnianiu z osadów dennych w warunkach beztlenowych. 2

25 Obniżenie zawartości fosforu całkowitego w warstwie powierzchniowej Jeziora Rudnickiego Wielkiego podczas stagnacji letniej jest efektem zmniejszenia jego koncentracji w wodach Maruszy. Eksport ze zlewni pośredniej związków fosforu został ograniczony w wyniku likwidacji cukrowni w Mełnie oraz stosowania w rolnictwie zmniejszonych dawek nawozów fosforowych, o czym świadczą dane GUS (Raport o stanie środowiska woj. kujawsko-pomorskiego, 25). Czynnikiem decydującym o ilości wymywanych składników biogennych ze zlewni jest wielkość i intensywność opadów, szczególnie w okresie wiosennym. W ostatnich latach obserwowano zmniejszenie wielkości opadów atmosferycznych. Uzyskanie poprawy jakości wód Jeziora Rudnickiego Wielkiego wymaga zastosowania nowej metody rekultywacji. Wieloletnie wyniki badań stanu czystości jeziora wskazują bowiem na małą efektywność usuwania żyznych wód hipolimnionu. Wydaje się, że właściwszym rozwiązaniem byłoby inaktywowanie fosforanów zgromadzonych w osadach dennych za pomocą koagulantu. Obecnie stosowane są koagulanty w postaci siarczanu glinu (Lossow i in., 2), chlorku żelazowego (Wiśniewski i in., 23) lub Phoslock u (bentonitu z wbudowanym jonem lantanowym, inf. ustna R. Wiśniewski, 25). Zabiegi rekultywacyjne wsparte powinny być działaniami ochronnymi w zlewni całkowitej, których zadaniem jest zmniejszenie eksportu substancji biogennych do Maruszy, jedynego stałego dopływu Jeziora Rudnickiego Wielkiego. Ze względu na wielkość zlewni całkowitej jeziora oraz jej występowanie w obrębie 5 gmin wprowadzenie form ochrony wód przed eksportem biogenów może być utrudnione, dlatego też należy rozważyć alternatywne rozwiązanie. Ograniczenie dopływu fosforanów możliwe jest poprzez zastosowanie stacji ich usuwania na dopływie Maruszy do jeziora (WIOŚ Bydgoszcz, 21). Tego typu rozwiązanie zastosowano na cieku dopływającym do jeziora Tegel w Berlinie (Burk, Filipek, 1998). Niezbędne są również działania zmierzające do zmiany sposobu odprowadzania ścieków z oczyszczalni gminnej w Mełnie. Jednorazowe zrzuty znacznych ilości ścieków (ok. 1 m 3 w ciągu godziny) powodujące burzliwy przepływ w cieku oraz prowadzone w okresie wegetacyjnym (maj-październik) są z punktu widzenia ochrony jezior niewłaściwe. Należy podkreślić, że dla uzyskania pozytywnych efekty rekultywacji Jeziora Rudnickiego Wielkiego niezbędne jest ograniczenie dopływu fosforu ze zlewni całkowitej. 25

26 8. Spis literatury 1. Burk M., Filipek Ch., 1998, Stacja usuwania fosforanów na dopływie do jeziora Tegel dla celów ochrony ujęcia wody do picia. [w:] VIII Krajowa, I Międzynarodowa Konf. Nauk.-Tech. Ochrona jakości i zasobów wód - Zasady racjonalnej gospodarki wodą. Zakopane - Kościelisko. 2. Drozdowski E., 197, Geneza Basenu Grudziądzkiego w świetle osadów i form glacjalnych. Prace Geograf. IG PAN, nr.1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 3. Drozdowski E., Kopczyński S.,1992, Środowisko geograficzne regionu grudziądzkiego, [w:] Dzieje Grudziądza, red.j. Danielewicz, Grudz. Tow. Kult. Grudziądz.. Jezioro Rudnickie Wielkie rekultywacja i ochrona a jakość wód, 21, WIOŚ Bydgoszcz, mscr. 5. Komunikat o jakości wód jeziora Skąpe w 22 r., 23, WIOŚ Bydgoszcz, mscr. 6. Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski, PWN Warszawa. 7. Kopczyński S., 197, Charakterystyka środowiska geograficznego wschodniej części Basenu Grudziądzkiego. [w:] Roczniki Grudziądzkie, tom V-VI, Pol. Tow. Hist. oddz. w Grudziądzu. 8. Kopczyński S., 1992, Zagrożenie i ochrona środowiska geograficznego regionu grudziądzkiego. [w:] Dzieje Grudziądza, red.j. Danielewicz, Grudz. Tow. Kult. Grudziądz. 9. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 199, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. Bibl Monit. Środow. PIOŚ, Warszawa. 1. Lossow K., Gawrońska H., Łopata M., Jaworska B., 2, Efektywność rekultywacji polimiktycznego jeziora Głęboczek w Tucholi metodą inaktywacji fosforu. [w:] Ochrona i rekultywacja jezior. mat konf. pod red. R. Wiśniewskiego i J. Jankowskiego, Grudziądz. 11. Mapy średnich odpływów jednostkowych i średnich opadów atmosferycznych półrocza letniego (V-X) i rocznych (XI-X) województwa toruńskiego za okres , 1981, mscr, IMGW oddz. Słupsk. 12. Niewiarowski W., 198, Osady czwartorzędowe i rzeźba terenu. [w:] Województwo toruńskie, przyroda-ludność i osadnictwo-gospodarka. red. R.Galon, PWN Warszawa - Poznań - Toruń. 13. Raport o stanie Środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2 r., 25, Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz. 1. Wiśniewski G., 21, Wpływ zlewni cząstkowych rzeki Maruszy na bilans hydrologiczny i 26

27 bilans biogenów w Jeziorze Rudnickim Wielkim w Grudziądzu w latach rozp. doktor. Wydz. Ochr. Środ. i Ryb., UW-M Olsztyn, mscr. 15. Wiśniewski R. Kopeć D., Kopeć J., 23, Optimization of phosphate inactivation process with ferric chloride in lake Łasińskie sediments [w:].. Limnological review, vol.3, Kielce. 16. Wróbel St., 1988, Ekochemia wód śródlądowych. [w:] Ekologia wód śródądowych, red. K. Tarwid, PWN Warszawa. 27

28 9. Spis fitoplanktonu występującego w Jeziorze Rudnickim Wielkim w 25 r. Cyanophyta 1. Anabeana sp. 2. Anabeana spiroides 3. Aphanizomenon flos-aquae. Aphanizomenon issatschenkoi 5. Microcystis aeruginosa f. aeruginosa 6. Oscillatoria agardhii 7. Oscillatoria sp. Chrysophyceae 1. Dinobryon bavaricum 2. Dinobryon sertularia 3. Dinobryon sociale Bacillariophyceae 1. Asterionella formosa 2. Attheya zachariasii 3. Cyclotella bodanica. Cyclotella sp. 5. Fragillaria crotonensis 6. Melosira granulata v. angustissima 7. Melosira granulata v. granulata 8. Nitzschia acicularis 9. Stephanodiscus dubius 1. Stephanodiscus rotula 11. Synedra acus v. acus 12. Synedra acus v. angustissima 13. Synedra ulna v. ulna Dinophyceae 1. Ceratium hirundinella 2. Peridinium sp. Crypthophyceae 1. Cryptomonas sp. Chlorophyta 1. Actinastrum hantzschii 2. Chlamydomonas sp.div. 3. Closterium kuetzingii. Closterium limneticum 5. Coelastrum microporum 6. Crucigenia tetrapedia 7. Dictyosphaerium pulchellum 8. Koliella longiseta 9. Lagerheimia genevensis 1. Monoraphidium contortum 11. Monoraphidium griffithii 12. Pediastrum boryanum 13. Pediastrum duplex 1. Pediastrum tetras 15. Phacotus lenticularis 16. Planktonema lauterbornii 17. Scenedesmus acuminatus 18. Scenedesmus opoliensis 19. Scenedesmus quadricauda 2. Scenedesmus sp. 21. Schroederia setigera 22. Staurastrum sp. 23. Tetraedron minimum Euglenophyta 1. Trachelomonas planctonica 2. Trachelomonas sp. 28