Zachowania zdrowotne jako determinanta strategii radzenia sobie z bólem chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów

Transkrypt

1 Kadłubowska Probl Hig Epidemiol M i wsp., Zachowania (): 5- zdrowotne jako determinanta strategii radzenia sobie z bólem chorych... 5 Zachowania zdrowotne jako determinanta strategii radzenia sobie z bólem chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów Health behaviour as a determinant of strategies of coping with chronic pain among patients with rheumatoid arthritis Monika Kadłubowska /, Maria Kózka /, Ewelina Bąk /, Małgorzata Fraś /, Beata Kudłacik / / Katedra Pielęgniarstwa i Ratownictwa Medycznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej / Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Wstęp. Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jako choroba przewlekła związana z dużym nasileniem dolegliwości bólowych powoduje wiele konsekwencji o charakterze biopsychospołecznym. Następstwem tego jest uruchamianie strategii radzenia sobie z bólem jako mechanizmów adaptacyjnych w sytuacji choroby. Cel badań. Ukazanie wpływu zachowań zdrowotnych na uruchamianie strategii radzenia sobie z bólem przez chorych z RZS. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w grupie pacjentów z rozpoznaniem RZS hospitalizowanych w Śląskim Szpitalu Reumatologiczno- Rehabilitacyjnym im. gen. Jerzego Ziętka w Ustroniu w okresie od grudnia r. do stycznia r. W pracy wykorzystano metodę analizy dokumentów oraz sondażu diagnostycznego przy użyciu standaryzowanych narzędzi badawczych: Kwestionariusz Strategii radzenia sobie z bólem (CSQ), Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ), Skala wizualno-analogowa (VAS) oraz autorskiego kwestionariusza ankiety. Wyniki i wnioski. Badana grupa chorych z RZS stosowała zróżnicowane strategie radzenia sobie z bólem, w których dominowały strategie modlenie się/pokładanie nadziei oraz deklarowanie radzenia sobie; najrzadziej do walki z bólem wykorzystywała strategię kontrola bólu oraz zdolność zmniejszania bólu. Pacjenci z RZS oceniali poziom dolegliwości bólowych na poziomie średnim. Badana grupa przejawiała prawidłowe nawyki żywieniowe oraz zachowania profilaktyczne, deklarowała stosowanie praktyk zdrowotnych, a także pozytywne nastawienie psychiczne. Prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne miały istotny statystycznie wpływ na strategie odwracania uwagi, przewartościowanie doznań bólu, deklarowanie radzenia sobie oraz zwiększona aktywność behawioralna. Stosowanie praktyk zdrowotnych wzmacniało uruchamianie strategii modlenie się/pokładanie nadziei. Nie wykazano zależności pomiędzy pozytywnym nastawieniem psychicznym a pozostałymi strategiami radzenia sobie z bólem. Introduction. Rheumatoid arthritis (RA) is a chronic disease with high intensity of pain, with numerous biopsychosocial consequences. As a result, the strategy of coping with pain is used as a mechanism of adaptation to the illness. Aim. The aim of the work was to show the influence of health behaviour on the strategies of coping with pain among patients with RA. Material & Methods. The study was conducted on the group of patients hospitalized due to RA in the Silesian Hospital of Rheumatology and Rehabilitation in Ustroń from December to January. The study included the method of document analysis, a diagnostic survey with the use of standardized investigation tools of the Coping Strategies Questionnaire (CSQ), Health Behaviour Inventory (HBI), Visual Analogue Scale (VAS) and a specially designed questionnaire. Results & Conclusions. The study group suffering from RA used various strategies of coping with pain. The predominant ones were the strategies of praying/hoping and claiming to cope. The least frequently used strategies were the pain control and the ability to reduce pain. The patients with RA assessed the intensity of pain on the medium level. The study group had good eating habits, manifested prophylactic and practical health behaviour and a positive mental attitude. Good eating habits and preventive behaviour had a statistically significant influence on the strategies of distracting attention, reassessment of pain, coping and an increased behavioural activity. Health behaviour was enhanced by the use of the strategy of praying/hoping. No link was shown between positive thinking and other strategies of coping with pain. Key words: rheumatoid arthritis (RA), pain, strategies of coping with pain, health behaviour Słowa kluczowe: reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), ból, strategie radzenia sobie z bólem, zachowania zdrowotne Probl Hig Epidemiol, (): 5- Nadesłano:..4 Zakwalifikowano do druku: 4.. Wstęp Umiejętność radzenia sobie z problemami związanymi z chorobą przy współudziale otoczenia oraz zespołu terapeutycznego ma korzystny wpływ na Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Monika Kadłubowska Katedra Pielęgniarstwa i Ratownictwa Medycznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Akademia Techniczno-Humanistyczna ul. Willowa, 4- Bielsko-Biała tel., mka5@o.pl życie z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS). Następstwa i koszty tej choroby przewlekłej to przede wszystkim skutki biologiczne odczuwane przez chorego, czyli ból, sztywność i deformacja stawów, ogólne

2 Probl Hig Epidemiol, (): 5- zmęczenie oraz niepełnosprawność. Nie bez znaczenia są też koszty ekonomiczne, związane z opieką medyczną oraz z niemożnością prowadzenia aktywności zawodowej i pozostawaniem na rencie [] oraz koszty społeczne przejawiające się w spadku jakości życia chorego []. Z uwagi na stale odczuwany ból i postępującą niepełnosprawność oraz uzależnienie od innych, chory na RZS doświadcza stresu psychologicznego. Może on być modyfikowany m.in. przez cechy osobowościowe pacjenta, system przekonań wyrażany poziomem optymizmu i wiary we własne możliwości. Istotne są również: samoocena, radzenie sobie w sytuacjach trudnych, jakość kontaktów społecznych []. Proces adaptacji pacjentów z RZS do choroby pozwala im odzyskać poczucie własnej wartości, poczucie kontroli i osobistego wpływu na życie, z kolei umiejętność radzenia sobie z chorobą istotnie wpływa na funkcje adaptacyjne [, 4]. Można wskazać dwie główne strategie (typy zachowań) radzenia sobie z bólem w chorobie. Pierwsza to nastawienie zadaniowe na rozwiązanie problemu, co oznacza wysiłek w kierunku usunięcia źródła stresu; chory nastawiony jest na utrzymanie aktywności życiowej, odwracanie uwagi od bólu, podejmowanie ćwiczeń i działań zmniejszających ból. Druga to strategie skoncentrowane na emocjach, które wyrażają się wysiłkiem regulowania/zmniejszania przykrych reakcji emocjonalnych na sytuację; wysiłek chorego skierowany jest na szukanie wsparcia, unikanie aktywności, bierność [, 5, ]. Obserwowalne strategie radzenia sobie z chorobą obejmują uznanie ograniczeń związanych z chorobą; aktywną, prozdrowotną postawę wobec schorzenia, wyrażaną deklarowaniem radzenia sobie w sytuacji trudnej; pracą mentalną związaną przewartościowaniem doznań bólowych []. Uruchamianie strategii radzenia sobie z bólem pomaga dostosować się do nowej lub pogarszającej się sytuacji zdrowotnej. Chorzy często nie są przygotowani do zmiany dotychczasowego trybu życia, dlatego ważne jest uświadomienie im istotności aktywnego współdziałania w terapii. Dotyczy to zwłaszcza regularnego wykonywania ćwiczeń i zaleceń w domu zmniejszających dysfunkcje ruchowe dostosowanych do aktualnych możliwości [] oraz stosowania terapii dietetycznej [, ]. Istotne jest także umożliwienie skorzystania z poradnictwa zawodowego, którego zadaniem jest pomoc w doborze odpowiedniej formy pracy zarobkowej. Przekwalifikowanie zawodowe i odpowiednie zatrudnienie jest podstawą do wykształcenia aktywnej postawy życiowej i przywrócenia niezależności w późniejszych okresach choroby. Jest też istotne w procesie akceptacji niepełnosprawności i poczucia satysfakcji z życia []. Cel badań Ukazanie wpływu zachowań zdrowotnych na uruchamianie strategii radzenia sobie z bólem przez chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS). Materiał i metoda Badania przeprowadzono w grupie pacjentów z rozpoznaniem RZS hospitalizowanych w Śląskim Szpitalu Reumatologiczno-Rehabilitacyjnym im. gen. Jerzego Ziętka w Ustroniu. Badania przeprowadzono w okresie od grudnia r. do stycznia r. W pracy wykorzystano metodę analizy dokumentów oraz sondażu diagnostycznego przy użyciu standaryzowanych narzędzi badawczych oraz autorskiego kwestionariusza ankiety. W pracy zastosowano:. Kwestionariusz Strategii radzenia sobie z bólem (CSQ) opracowany przez A. Rosenstiel i F. Keefe w adaptacji polskiej Z. Juczyńskiego [] składający się z 4 stwierdzeń opisujących różnego rodzaju sposoby radzenia sobie z bólem oraz dwóch pytań dotyczących oceny własnych umiejętności radzenia sobie z bólem. Sposoby radzenia sobie z bólem odzwierciedlają sześć poznawczych oraz jedną behawioralną strategię, które z kolei wchodzą w skład trzech czynników: poznawczego radzenia sobie, odwracania uwagi i podejmowania czynności zastępczych oraz katastrofizowania i poszukiwania nadziei.. Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ) opracowany przez Z. Juczyńskiego []. Zawiera 4 stwierdzenia opisujące różnego rodzaju zachowania związane ze zdrowiem, które dotyczą: prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań profilaktycznych, praktyk zdrowotnych oraz pozytywnego nastawienia psychicznego.. Skalę wizualno-analogową (VAS) służącą do oceny stopnia nasilenia bólu. Na poziomej linii o długości cm chory wskazuje stopień natężenia bólu między wartościami oznaczającymi brak bólu i największy ból, jaki można sobie wyobrazić []. 4. Kwestionariusz ankiety zawiera pytań służących do zebrania danych socjo-demograficznych badanych oraz ich sytuacji zdrowotnej. Wyniki badań poddano analizie statystycznej wykorzystując pakiet statystyczny Statistica PL.. Ze względu na rodzaj cech znamiennych poddanych ocenie w analizie statystycznej posłużono się: testem t-studenta oraz testem niezależności χ. W ocenie statystycznej przyjęto poziom istotności α=,5. Wyniki badań W badaniu uczestniczyło chorych RZS, w tym kobiet i mężczyzn w wieku do lat ( 55,5 lat). W grupie badanej dominowały osoby z wykształceniem średnim (55%), będące na emeryturze (4%) oraz mieszkające w dużym mieście (4%). Większość z badanych z RZS pozostawała w związku małżeńskim (%) oraz mieszkała z rodziną (5%) (tab. I).

3 Kadłubowska M i wsp. Zachowania zdrowotne jako determinanta strategii radzenia sobie z bólem chorych... W grupie badanej 4% osób paliło papierosy, a średni okres palenia tytoniu wynosił około lat. Kobiety wypalały średnio, natomiast mężczyźni papierosów dziennie. Średni czas trwania choroby w badanej grupie to blisko lat. Pacjenci z RZS w większości (%) korzystali z opieki medycznej w ramach poradni (tab. II). Badani oceniali poziom dolegliwości bólowych na poziomie średnim 5 pkt. Mężczyźni wskazywali nieznacznie wyższy poziom bólu ( pkt) w odniesieniu do kobiet (około 55 pkt) (tab. III). Chorzy w znacznej większości odczuwali dolegliwości bólowe niezależnie od pory dnia (4%), natomiast % badanych zauważyła nasilenie bólu wieczorem (tab. II). Doświadczenie bólu jaki towarzyszy RZS znalazło odzwierciedlenie w uruchamianych strategiach. W badanej grupie chorzy stosowali różne strategie radzenia sobie z bólem przewlekłym. Najczęściej korzystali ze strategii modlenie się/pokładanie nadziei (,4) oraz deklarowanie radzenia sobie (,). Nieco rzadziej ze strategii zwiększona aktywność behawioralna ( ), odwracanie uwagi (,), ignorowanie doznań ( ), katastrofizowanie (,) oraz przewartościowanie doznań bólowych ( ). Najrzadziej do walki z bólem niedokrwiennym wykorzystywali strategię kontrola bólu (,4) oraz zdolność zmniejszania bólu Tabela I.Charakterystyka ogólna chorych z RZS Table I. General characteristics of patients with RA Liczba badanych Wiek Wykształcenie podstawowe zawodowe średnie wyższe magisterskie Aktywność zawodowa pracuje renta emerytura bezrobocie inne Miejsce zamieszkania miasto >5 tys. miasto -5 tys. miasto do tys. wieś Stan cywilny żonaty/zamężna wdowiec/wdowa wolny/wolna braki danych Mieszka Pan/Pani z rodziną sam Wszyscy Kobiety Mężczyźni 55,5, ,, 5,5,,,,, 4, 5,,, 5,,,,,4, 5, 4, 54,, 54 5,4 4,,, 5,,,,,,, ( ) (tab. IV) co wskazuje na pewnego rodzaju trudność w walce z bólem reumatoidalnym. Badana grupa przejawiała prawidłowe nawyki żywieniowe (,) uwzględniające przede wszystkim rodzaj spożywanej żywności oraz zachowania profilaktyczne (,) dotyczące przestrzegania zaleceń zdrowotnych, uzyskiwania informacji na temat zdrowia i choroby. Chorzy z RZS deklarowali stosowanie praktyk zdrowotnych (,5) obejmujących nawyki dotyczące snu zapewniającego odpoczynek, rekreacji czy aktywności fizycznej. Pacjenci włączali również w zakres swoich zachowań zdrowotnych związanych z pozytywnym nastawieniem Tabela II. Charakterystyka kliniczna chorych z RZS Table II. Clinical characteristics of patients with RA Wszyscy Kobiety Mężczyźni Liczba badanych Palenie tytoniu 4,5, w tym ilość papierosów w tym długość palenia Czas trwania choroby [lata] minimu m Odczuwanie bólu zwłaszcza wieczorem niezależnie od pory dnia inne,,,,,5 5 4,,,5,5 4,, 4, 4,4,, 5,, 5,, Opieka Poradni,4 5,5 Częstość kontroli w poradni brak m-c m-ce m-ce m-cy rok pierwszy raz brak danych 4 4,4, 4,,,,, Tabela III. Natężenie dolegliwości bólowych (VAS) wśród chorych z RZS Table III. Pain intensity (VAS) in patients with RA 5,4 Natężenie dolegliwości bólowych Wszyscy Kobiety Mężczyźni Liczba badanych VAS 5,, 5,5 5 54,, 5,5 5,,

4 Probl Hig Epidemiol, (): 5- psychicznym (,5) takie czynniki psychologiczne jak unikanie zbyt silnych emocji, stresów, napięć czy sytuacji wpływających przygnębiająco (tab. V). Poddając analizie zależności pomiędzy zachowaniami zdrowotnymi a uruchamianiem strategii radzenia sobie z bólem w badanej grupie zachodziła korelacja dodatnia pomiędzy strategią odwracanie uwagi a prawidłowymi nawykami żywieniowymi (p<,) Tabela IV. Statystyki strategii radzenia sobie z bólem wśród chorych z RZS Table IV. Statistics of coping with pain in patients with RA Strategie radzenia sobie z bólem (CSQ) Wszyscy Kobiety Mężczyźni Liczba badanych Odwracanie uwagi Przewartościowanie doznań bólowych Katastrofizowanie Ignorowanie doznań Modlenie się/pokładanie nadziei Deklarowanie radzenia sobie Zwiększona aktywność behawioralna Kontrola bólu Zdolność zmniejszania bólu,,,,,,4,4 4,,5,4,,,,,5,,,5 4,4 4, 4,,,,4,4,,,, 4,,,5,5,5,5,5,,,5,4,, Tabela V. Zachowania zdrowotne wśród chorych z RZS Table V. Health behavior in patients with RA Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ) Wszyscy Kobiety Mężczyźni Liczba badanych Ogólny wskaźnik [steny] Prawidłowe nawyki żywieniowe Zachowania profilaktyczne Pozytywne nastawienia psychiczne Praktyki zdrowotne i zachowaniami profilaktycznymi (p<,). Również strategia przewartościowanie doznań bólu była skorelowana dodatnio z prawidłowymi nawykami żywieniowymi (p<,) i zachowaniami profilaktycznymi (p=,5). Strategia modlenie się/pokładanie nadziei posiadała korelację dodatnią z praktykami zdrowotnymi (p=,). Strategia deklarowanie radzenia sobie była dodatnio skorelowana z prawidłowymi nawykami żywieniowymi (p=,). Strategia zwiększona aktywność behawioralna posiadała korelację dodatnią z prawidłowymi nawykami żywieniowymi (p=,5) oraz zachowaniami profilaktycznymi (p<,). Cztery strategie nie były w żaden sposób skorelowane z zachowaniami zdrowotnymi dla grupy RZS, tj.: katastrofizowanie, ignorowanie doznań, kontrola bólu oraz zdolność zmniejszania bólu (tab. VI). Dyskusja Ból ma zawsze charakter subiektywny; jest źródłem dużego cierpienia i znacznego obniżenia jakości życia pacjenta. Jego następstwem są m.in. zaburzenia snu i apetytu, drażliwość, obniżony nastrój, upośledzenie ruchowe i zwiększona męczliwość. Obniżenie sprawności biopsychospołecznej wpływa na psychikę osób nim dotkniętych, wywołując lęk, depresję, gniew lub brak poczucia kontroli nad swoim zdrowiem i życiem [-4]. Jak donoszą F. Keefe i wsp. stosowanie terapii poznawczo-behawioralnej wpływa na umiejętność, 4,,, 4 4,5,5,5 4,5 4,,, 4,, 4,, 4, 4, 4,,5,,5 4,, 4,

5 Kadłubowska M i wsp. Zachowania zdrowotne jako determinanta strategii radzenia sobie z bólem chorych... radzenia sobie z bólem i obniża objawy depresji []. Dodatkowo pewne cechy osobowościowe jak poziom neurotyzmu i lęku zmniejszają odporność chorych na działanie stresu [] i wpływają na stosowanie strategii radzenia sobie z bólem []. C. Ramirez-Maestre i wsp. w swoich badaniach dotyczących bólu przewlekłego zauważają zależność pomiędzy uruchamianiem aktywnych strategii z mniejszym natężeniem bólu i lepszym funkcjonowaniem w zakresie życia codziennego []. Natomiast M. Basińska donosi, iż chorzy na RZS częściej niż osoby zdrowe stosują unikowe strategie radzenia sobie []. Z kolei L. McCracken i wsp. wskazują na związek pomiędzy akceptacją choroby i bólu, a poprawą funkcjonowania fizycznego i psychicznego []. Analiza uruchamianych strategii wśród pacjentów z RZS wykazała, że badana grupa chorych najczęściej stosowała strategie modlenie się/pokładanie nadziei oraz deklarowanie radzenia sobie, natomiast najrzadziej do walki z bólem wykorzystywała strategię kontrola bólu oraz zdolność zmniejszania bólu. Podobne strategie uzyskano w badaniach prowadzonych przez A. Rosenstiel i F. Keefe zajmujących się bólem przewlekłym. Do najczęściej stosowanych strategii należały modlenie się/pokładanie nadziei oraz deklarowanie radzenia sobie, zaś najrzadziej wykorzystywano przewartościowanie doznań bólowych []. Również w badaniach A. Andruszkiewicz i wsp. wśród pacjentów z chorobą zwyrodnieniową zauważono uruchamianie strategii modlenie się/pokładanie nadziei oraz deklarowanie radzenia sobie []. W badaniach prowadzonych przez Z. Juczyńskiego pacjenci ze zmianami zwyrodnieniowymi częściej deklarowali radzenie sobie i ignorowanie doznań bólowych, natomiast pacjenci z bólem krzyża i nerwobólem preferowali strategię odwracanie uwagi []. Stosowanie aktywnych strategii przez pacjentów z chorobami reumatycznymi wg L. Suchockiej mimo wyraźnie zaznaczonych dolegliwości bólowych motywuje jednostkę do zmagania się z chorobą. Odwrotnie wycofanie, rezygnacja, złość, wysoki poziom napięcia wewnętrznego pogłębia poczucie cierpienia i utrudnia kontrolę bólu [4]. Ze sposobami radzenia sobie w sytuacji trudnej i uruchamianiem określonych strategii wiążą się zachowania zdrowotne. W badaniach własnych zauważono, że prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne miały istotny statystycznie wpływ na strategie odwracania uwagi, przewartościowanie doznań bólu, deklarowanie radzenia sobie oraz zwiększona aktywność behawioralna. Z kolei stosowanie praktyk zdrowotnych wzmacniało uruchamianie strategii modlenie się/pokładanie nadziei. Nie wykazano natomiast zależności pomiędzy pozytywnym nastawieniem psychicznym a strategiami radzenia sobie z bólem. Badani chorzy z RZS zwracali uwagę na rodzaj spożywanej żywności, w tym zawierającą konserwanty, unikania soli, spożywania owoców i warzyw. Preferowane zachowania profilaktyczne dotyczyły przestrzegania zaleceń zdrowotnych, uzyskiwania informacji na temat zdrowia i choroby. Deklarowane praktyki zdrowotne obejmowały sen, odpoczynek, rekreację, spotkania towarzyskie oraz aktywność fizyczną. Pacjenci włączali również w zakres swoich zachowań zdrowotnych związanych z pozytywnym nastawieniem takie czynniki psychologiczne jak unikanie zbyt silnych emocji, stresów, napięć. Badani przez T. Tasiemskiego i wsp. pośród wielu sposobów spędzania wolnego czasu wskazywali na oglądanie telewizji, czytanie książek, słuchanie muzyki. Aktywność fizyczna była na niskim poziomie, a chorzy preferowali pasywne formy rekreacji [5]. M. Sierakowska i wsp. zwracają uwagę na istotność podejmowania przez chorych aktywności fizycznej nie odciążającej stawów i stosowania diety, a także na zachowanie spokoju i odprężenie psychiczne, myślenie pozytywne []. Aby te aspekty mogły być realizowane chory musi posiąść wiedzę i umiejętności w samoopiece. Warunkiem tego jest prowadzenie odpowiedniej edukacji obejmującej kształtowanie prawidłowych postaw sprzyjających zdrowiu, zachęcanie do badań profilaktycznych, promowanie zdrowego stylu życia, nauki racjonalnego odżywiania, zachęcanie do systematycznego leczenia []. Należy rozważyć opracowanie programów edukacyjnych oraz szkoleń, których celem powinno być podniesienie poziomu wiedzy wśród chorych na RZS, a finalnie poprawę jakości ich życia []. Tabela VI. Korelacja Pearsona pomiędzy zachowaniami zdrowotnymi a strategiami radzenia sobie z bólem u pacjentów z RZS Table VI. Pearson correlation between health behavior and strategies of coping with pain in patients with RA Rodzaj strategii radzenia sobie z bólem Prawidłowe nawyki żywieniowe Zachowania profilaktyczne Pozytywne nastawienie psychiczne Praktyki zdrowotne r p r p r p r p Odwracanie uwagi,4 p<,,44 p<,, p=,, p=, Przewartościowanie doznań bólu, p<,, p=,5, p=,, p=,4 Katastrofizowanie -, p=,5,4 p=, -, p=,4, p=, Ignorowanie doznań, p=,, p=, -, p=, -,5 p=,4 Modlenie się/ pokładanie nadziei, p=,, p=,5, p=,, p=, Deklarowanie radzenia sobie,4 p=,, p=,, p=, -,5 p=,4 Zwiększona aktywność behawioralna, p=,5, p<,, p=,, p=, Kontrola bólu, p=,,4 p=,, p=,4, p=, Zdolność zmniejszenia bólu, p=,, p=,, p=,4, p=, ; r współczynnik korelacji liniowej Pearsona; p poziom istotności różnic pomiędzy

6 Probl Hig Epidemiol, (): 5- Wnioski. Badana grupa chorych z RZS stosowała zróżnicowane strategie radzenia sobie z bólem, w których dominowały strategie poznawcze, tj. modlenie się/pokładanie nadziei oraz deklarowanie radzenia sobie; najrzadziej do walki z bólem wykorzystywała strategię kontrola bólu oraz zdolność zmniejszania bólu.. Pacjenci z RZS oceniali poziom dolegliwości bólowych na poziomie średnim.. Badana grupa przejawiała prawidłowe nawyki żywieniowe oraz zachowania profilaktyczne, deklarowała stosowanie praktyk zdrowotnych, a także pozytywne nastawienie psychiczne. 4. Prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne w badanej grupie miały istotny statystycznie wpływ na strategie odwracania uwagi, przewartościowanie doznań bólu, deklarowanie radzenia sobie oraz zwiększona aktywność behawioralna. 5. Stosowanie praktyk zdrowotnych wzmacniało uruchamianie strategii modlenie się/pokładanie nadziei.. Nie wykazano zależności pomiędzy pozytywnym nastawieniem psychicznym a pozostałymi strategiami radzenia sobie z bólem. Piśmiennictwo / References. Jędryka-Góral A. Stres psychologiczny i jego predykatory u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Annales Academiae Medicae Stetinensis. Rocz Pom Akad Med w Szczecinie, 5 (supl.): -5.. Bączyk G. Przegląd badań nad jakością życia chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatol, 4(): -.. Szafraniec R, Szczuka E, Pawłowska A. Akceptacja choroby przez pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Fizjoter Pol, (): Filipowicz-Sosnowska A, Rupiński R. Złożoność procesu niepełnosprawności u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatol 5, 4(): Walden-Gałuszko K, Majkowicz M. Psychologiczno-kliniczna ocena bólu przewlekłego. Wskazania dla lekarzy pierwszego kontaktu oraz poradni przeciwbólowych i paliatywnych. AMG, Gdańsk.. Lazarus R. Paradygmat stresu i radzenia sobie. Now Psychol, -4: -.. Mojs E, Warchulska B, Samborski W. Pomoc psychologiczna pacjentom z chorobami reumatycznymi na przykładzie reumatoidalnego zapalenia stawów. Reumatol, 4(): -.. Akil M, Veerapen K. Reumatoidalne zapalenie stawów. [w:] ABC reumatologii. Snaith M (red). PZWL, Warszawa : -5.. Sokalska-Jurkiewicz M, Wiland P. Dieta w reumatoidalnym zapaleniu stawów. Ter 5, () :-4.. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa.. Dobrogowski J, Wordliczek J. Kliniczna ocena i postępowanie terapeutyczne w wybranych zespołach bólu ostrego i przewlekłego. [w:] Leczenie bólu. Wordliczek J, Dobrogowski J (red). PZWL, Warszawa : -.. Dobrogowski J. Niefarmakologiczne metody leczenia bólu. Pol Prz Neurol, (4): -.. Walden-Gałuszko K, Majkowicz M, Janiszewska J, Jankowska B. Uwarunkowania psychologiczne percepcji bólu przewlekłego. Badanie porównawcze chorych z różnym patomechanizmem bólu. Psychoonkol, (): Walden-Gałuszko K. Poznanie a ból. Psychoonkol, : -5.. Keefe F, Somers T, Kothadia S. Coping with pain. Pain, XVII(5): -5.. Wlazło A, Kleszczyński J, Dolińska-Zygmunt G, Leszek J. Wybrane zmienne psychologiczne u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów i chorobą Gravesa-Basedowa. Neuropsychiatr Neuropsychol, ():.. Ziarko M, Kaczmarek Ł, Mojs E, Atarowska M, Samborski W. Styl radzenia sobie ze stresem jako moderator związku lęku z neurotyzmem u osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Reumatol, 4(): -.. Ramirez-Maestre C, Esteve R, Lopez A. Cognitive appraisal and coping in chronic pain patients. Eur J Pain, : Basińska M. Radzenie sobie ze stresem w grupie chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatol, 4(): McCracken L, Vowles K, Eccleston Ch. Acceptance of chronic pain: component analysis and a revised assessment method. Pain 4, : -.. Rosenstiel A, Keefe F. The use of coping strategies in chronic low back pain patients: relationship to patient characteristics and current adjustment. Pain, : Andruszkiewicz A, Wróbel B, Marzec A, Kocięcka A. Strategie radzenia sobie z bólem u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi stawu biodrowego. Probl Piel, (): -4.. Juczyński Z. Spostrzegana kontrola a strategie radzenia sobie z przewlekłym bólem. Szt Leczenia, VII(): Suchocka L. Psychologia bólu. Difin, Warszawa. 5. Tasiemski T, Angiaszwili-Biedna N, Wilski M. Obiektywna i subiektywna ocena jakości życia osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów doniesienia wstępne. Ortop Traumatol Rehab, (4): Sierakowska M, Krajewska-Kułak E, Sierakowski S. Postępująca niesprawność, ból a jakość życia pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Prz Lek 5, (): -4.. Jarosz A, Kaliwoda B, Sybilski A. Opieka pielęgniarska nad pacjentem z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Probl Lek, 4(): -.. Pytel A, Wrzosek Z. Estimation of patient knowledge on rheumatoid arthritis in the range of their own disease preliminary study. Adv Clin Ekp Med, (): 4 5.