Miêdzy teori¹ a praktyk¹ ROK XXXI 1/2005(3)

Transkrypt

1 Miêdzy teori¹ a praktyk¹ ROK XXXI 1/2005(3)

2 PRACE NAUKOWE BADAWCZE INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH SERIA ABC.IT ROK XXXI, NR 3, 2005 ISSN INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH WARSZAWA, UL. L.KRZYWICKIEGO 34

3 ORACOWANIE I REDAKCJA: ZESPÓŁ ZAKŁADU SYSTEMÓW INFORMACYJNYCH (BI) INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH UL. L. KRZYWICKIEGO WARSZAWA TEL. (22) , (22) W. 221, (22) bi@imm.org.pl, Copyright by Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa, 2005 ISSN Nakład 100 egz. Druk: Zakład Poligrafii Ośrodka Przetwarzania Informacji, Warszawa, Al. Niepodległości 188 B 2

4 PRACE NAUKOWE BADAWCZE INSTYTUTU MASZYN MATEMATYCZNYCH SERIA ABC.IT Rok XXXI Nr SPIS TREŚCI RYNEK USŁUG E-LEARNINGOWYCH 2004/ AKTUALNOŚCI I TRENDY WSTĘP TRENDY I KIERUNKI ROZWOJU E-LEARNINGU NA ŚWIECIE Blended learning m-learning (mobile learning) b-learning (board learning/blog learning) Systemy typu blog Systemy typu wiki g-learning (game learning) Outsourcing Integracja rozwiązań OpenSource Certyfikacje Wymierne korzyści Pytania do specjalistów Tanie LMS-y Wielojęzyczne platformy LMS Narzędzia autorskie dla początkujących OFERTA DOSTAWCÓW USŁUG E-LEARNINGOWYCH W POLSCE Dostawcy Standardy Technologia Platformy Krajowe nowości MyLearning (MyNetwork Polska) InovatiX (Doskomp) Varico Servus (Varico) Szkolenia Komercyjne serwisy edukacyjne Usługi ASP Pl@neta Wiedza ( Portal językowy ( ) Europejskie Centrum Kształcenia Menedżerów Nic za darmo INICJATYWY - OTWARTE SZKOLENIA ZDALNE Europejska Akademia Internetowa ( ) W górach bezpiecznie ( 4.3 NBPortal ( 5 ZAKOŃCZENIE...23 ROLA METADANYCH W PROCESIE ZARZĄDZANIA TREŚCIAMI E- LEARNINGOWYMI

5 4 1 WPROWADZENIE DO METADANYCH Zastosowanie metadanych w e-learningu Rys historyczny PRZEZNACZENIE METADANYCH METADANE W STRUKTURZE PAKIETU E-KURSU Model struktury pakietu elektronicznego kursu Elementy kluczowe pakietu treści Użycie metadanych w strukturze pakietu elektronicznego kursu Metadane komponentów modelu treści pakietu szkoleniowego Moduł podstawowy (Asset) Współdzielony obiekt treści (SCO) Moduł agregacji treści (Content Aggregation) Metadane komponentów OBIEKTOWY MODEL METADANYCH Dane opisujące obiekt Główne kategorie metadanych Szczegółowy opis metadanych Kategoria General Kategoria Lifecycle Kategoria Metametadata Kategoria Technical Kategoria Educational Kategoria Rights Kategoria Relation Kategoria Annotation Kategoria Classification TWORZENIE METADANYCH ZMIANY W METADANYCH DLA MODELU SCORM ZGODNOŚĆ METADANYCH ZE STANDARDEM ZAKOŃCZENIE...54 DYNAMICZNE SCENARIUSZE (CZĘŚĆ I) SCENARIUSZE STATYCZNE I DYNAMICZNE CZY WARTO TWORZYĆ DYNAMICZNE SCENARIUSZE? ELEMENTY DYNAMICZNEGO SCENARIUSZA Struktura e-kursu Sposoby nawigacji Ograniczenia dostępności jednostek e-kursu Reguły z akcjami przypisane jednostkom e-kursu Strategia testów JAK TWORZYĆ SCENARIUSZ? DODATEK: PRZYKŁADOWY SCENARIUSZ...69 KRYTERIA WYBORU NARZĘDZI AUTORSKICH DO TWORZENIA E-KURSÓW WSTĘP PATRZĄC NA BRANDON-HALL BURZA MÓZGÓW Forsa, forsa...jak zaoszczędzić? Kryteria systemowe Kryteria środowiskowe Kryteria formalne Żeby było łatwo, miło i efektywnie...78

6 3.2.1 Kryteria funkcjonalne Kryteria ewaluacyjne Kryteria użytkowe NIE KUPUJ KOTA W WORKU...82 SCORM SCORM-OWI NIE RÓWNY, CZYLI SŁÓW KILKA O WDROŻENIACH E-KURSÓW WPROWADZENIE KURS ZGODNY ZE SCORM-EM? SCORM-OWA PLATFORMA? WNIOSKI

7 6

8 MAŁGORZATA RUBIN Instytut Maszyn Matematycznych, Warszawa Rynek usług e-learningowych 2004/ aktualności i trendy Streszczenie Artykuł zawiera omówienie oferty dostawców usług e-learningowych w Polsce na tle trendów i prognozowanych kierunków rozwoju rynku elearningowego na świecie 2004/2005. Abstract The paper include review of actual state of elearning market in Poland with reference to the world trends and predictions in this field. 1 Wstęp Dostawcy usług e-learningowych mogą temu zaprzeczać, ale faktem jest, że nadal większość przedsiębiorstw i organizacji próbuje adoptować e-learning do swoich potrzeb, a dynamika tego procesu z pewnością nie jest oszałamiająca. Praktycznie oznacza to tyle, że technologia e-learningu nie wykona jakiegoś gwałtownego kroku naprzód w 2005 roku (podobnie zresztą jak i nie zrobiła tego w roku ubiegłym). Aktualnie nie ma zapotrzebowania na e-learning nowej generacji, chyba że będą to znaczne ulepszenia merytoryczne. Rozwój większości istniejących, komercyjnych technologii jest powolny i dotyczy w głównej mierze dopracowania funkcjonalności i stabilności kluczowych produktów w tej dziedzinie, takich jak platformy LMS i narzędzia autorskie. Zmierza on także w kierunku integracji systemów LMS z wiodącymi na rynku systemami klasy CMS. Potrzeba integracji w tym zakresie wynika z faktu, że wciąż teoria odbiega od praktyki, a co za tym idzie - zgodność kontentu szkoleniowego z określonym standardem e-learningowym w praktyce nie zawsze oznacza brak problemów związanych z jego umieszczeniem i funkcjonowaniem na dowolnej platformie obsługującej ten sam standard. 2 Trendy i kierunki rozwoju e-learningu na świecie Rozwój e-learningu na świecie aktywizuje się w tak różnorodnych obszarach, że momentami odnosi się wrażenie, że przemysł e-learningowy zaczął funkcjonować w oderwaniu od dziedzin, z którymi był od początku związany, a więc edukacją, szkolnictwem i szkoleniem korporacyjnym. Stał się on pewnego rodzaju podprzemysłem i dlatego niektórzy wskazują na rychłą konieczność jego ponownej reintegracji i powrotu do źródeł, by całkiem nie rozmienił się na drobne. Niniejszy rozdział zawiera najczęściej powtarzające się i rozpowszechniane przez znawców tej dziedziny tendencje rozwojowe e-learningu.

9 Zeszyt ABC.IT nr 1/2005(3) 2.1 Blended learning Na rynku szkoleń coraz bardziej popularnym trendem stają się szkolenia mieszane (blended learning). Łączą one zalety tradycyjnych, stacjonarnych szkoleń ze szkoleniami elektronicznymi. Takie zestawienie różnych form nauki znacznie przewyższa swoim efektem rozdzielne ich stosowanie, a ponadto skutecznie eliminuje ich wady i słabości. Za tego typu rozwiązaniem przemawiają zarówno względy metodyczne, biznesowe jak i preferencje docelowych odbiorców szkoleń, którym nie łatwo zrezygnować z bezpośredniego kontaktu z nauczycielem. Szkolenia tradycyjne w modelu blended learning są przeplatane szkoleniami zdalnymi w taki sposób, aby uzyskać jak najlepsze efekty nauczania. Najczęściej szkolenia zdalne obudowują szkolenie tradycyjne. Stosowane przed - służą wyrównaniu poziomu wiedzy uczestników szkoleń tradycyjnych, przez co te ostatnie mogą się skupiać wyłącznie na prezentowaniu nowego materiału, praktycznych ćwiczeniach z zakresu zastosowania nabytych umiejętności i wymianie doświadczeń. Stosowane po utrwalają wiedzę i umiejętności zdobyte przez uczestników w trakcie poprzednich zajęć. Być może za jakiś czas tego typu formuła nauczania, jako jeden scalony produkt pod nazwą szkolenie, stanie się powszechnie uznanym i stosowanym standardem oferty firm szkoleniowych. 2.2 m-learning (mobile learning) Dynamiczny rozwój i niezwykła popularność technologii mobilnych sprawia, że dostawcy e- learningu koncentrują uwagę na integracji swoich rozwiązań z różnymi urządzeniami przenośnymi w nadziei, że tego rodzaju działania zaowocują źródłem pokaźnych zysków. Gama urządzeń mobilnych jest naprawdę szeroka, począwszy od najbardziej rozpowszechnionych telefonów komórkowych, poprzez komputery kieszonkowe PDA (Personal Digital Assistant), Palmtop-y, Pocket PC, aż do urządzeń, które jeszcze nie są znane na rynku, ale z pewnością wyłonią sie w niedalekiej przyszłości. Trzeba podkreślić fakt, że w Europie mobile learning dopiero rozwija się i nie jest tak popularny wśród społeczności uczącej się, zwłaszcza akademickiej, a także wśród pracowników przedsiębiorstw w takim zakresie, jak to ma miejsce np. w USA. Jednak stopień upowszechnienia choćby telefonów komórkowych okazał się wystarczający do podjęcia działań w kierunku integracji tego typu urządzeń z systemami nauczania. Zapoczątkowały je firmy telekomunikacyjne, takie jak: Nokia i Vodafone, włączając obsługę technologii mobilnych we własnych systemach szkoleniowych b-learning (board learning/blog learning) b-learning oznacza wykorzystanie narzędzi współpracy, a w szczególności systemów typu blog i wiki do gromadzenia i publikowania informacji. Systemy tego typu należą do kategorii informal learning. Choć powstały stosunkowo niedawno - wskazywane są jako jedna z najbardziej dynamicznie rozwijających się gałęzi branży e-learningu. Ich liczba w sieci rośnie wręcz lawinowo, ale są one również wykorzystywane w świecie korporacyjnym. Wiele firm implementuje blogi i wiki, a także hybrydę tych systemów jako narzędzie komunikacji z klientami i partnerami w biznesie. 1 Na podstawie raportu Study of the e-learning suppliers market in Europe, opracowanego na zlecenie Unii Europejskiej przez Danish Technological Institute, opublikowanego w 2005 roku 8

10 Małgorzata Rubin, Rynek usług e-learningowych 2004/ Systemy typu blog Systemy blog umożliwiają szybkie i łatwe upowszechnianie informacji oraz prowadzenie szeroko zakrojonych dyskusji. Pozwalają na regularne umieszczanie nowych wiadomości, artykułów i dokumentów związanych z określoną problematyką. Nie chodzi tu bynajmniej o blogi w tradycyjnym znaczeniu, tworzone zazwyczaj przez jednego autora i zawierające jego poglądy na określony temat, ale o blogi grupowe, mające wielu autorów i wykorzystywane do komunikacji choćby w obszarze marketingu. Pracownicy firmy mogą używać blogu jako otwartego forum wymiany opinii i pomysłów. System może być również wykorzystany jako baza portalu web-owego. Nowe formy publikacji w Internecie opierają się na integracji przekazu z technologią RSS (Rich Site Syndication), pozwalającą na wymianę danych pomiędzy witrynami. Dzięki plikom typu RSS blogi można łączyć ze sobą. RSS przypomina prenumeratę tzn. nie musimy co chwilę sprawdzać na stronie WWW, czy są nowe informacje, ponieważ trafiają one do naszego komputera od razu, gdy tylko się pojawią. Dzieki czytnikom plików RSS na bieżąco wiemy, co się zmieniło w określonym miejscu i nie marnujemy czasu np. na ponowne czytanie tego samego artykułu Systemy typu wiki Wiki to rozwiązanie umożliwiające szybką, nieformalną współpracę i wymianę informacji przy minimalnych nakładach pracy i czasu. Najbardziej znanym przykładem tego typu systemu jest Wikipedia ( która jest dostępną dla wszystkich, wielojęzyczną encyklopedią. Główną cechą tego projektu jest współpraca wielu osób w zakresie opracowywania encyklopedycznych haseł (collaborative authoring), wspierana wbudowanymi mechanizmami śledzenia pracy autorów, listy zmodyfikowanych stron, blokowania kontentu. W niektórych przypadkach systemy wiki mogą również posiadać mechanizmy kontroli wersji zasobów z możliwością ich odtwarzania. 2.4 g-learning (game learning) Przemysł gier komputerowych nie tylko rozwija się, ale przeżywa prawdziwy boom. Zainteresowanie grami jest ogromne i dotyczy wszystkich przedziałów wiekowych tzn. zarówno ludzi młodych, jak i starszych - wciąż młodych duchem. Gry stanowią cenne narzędzia wspierające nauczanie. Wydawnictwa piszą o masowym doinwestowaniu i wykorzystaniu w materiałach szkoleniowych technologii gier video opartych na rozwiązaniach multimedialnych takich jak: animacje, symulacje, wirtualna rzeczywistość. Zwłaszcza symulacje przyciągają uwagę studentów i pomagają na dłużej zachować nabytą wiedzę i lepiej zastosowac w praktyce to, czego się w ten sposób nauczyli. Gry są tym bardziej atrakcyjne, że mogą być uruchamiane na różnorodnych urządzeniach stacjonarnych i przenośnych typu komputer, GameBoy, PlayStation czy telefon komórkowy, przez co służą upowszechnianiu technologii. Gry mogą też służyć kreowaniu i modelowaniu społeczności edukacyjnych poprzez naukę umiejętności tworzenia informacji oraz dzielenia się nabytą wiedzą, a to z kolei prowadzi do efektywnego działania i funkcjonowania ludzi w ramach organizacji. 9

11 Zeszyt ABC.IT nr 1/2005(3) 2.5 Outsourcing Oferta rynkowa wyraźnie ewoluuje w kierunku kompleksowych usług, świadczonych np. w postaci serwisów lub samych platform udostępnianych w trybie ASP (Application Service Provider). Jest to znakomite rozwiązanie na zaspokojenie doraźnych potrzeb szkoleniowych. Model własny, czyli zakup platformy LMS jest uzasadniony tylko wówczas, gdy e-learning stanowi podstawę długofalowej polityki szkoleniowej firmy. Aby zabezpieczyć swój udział w branży e-learningu, dostawcy muszą zaistnieć we wszystkich segmentach, takich jak: zawartość, technologia i usługi dodatkowe. Najlepiej zaś, gdy wszystko to jest scalone w jeden produkt doskonałej jakości. Odbiorcy nie mają ochoty dłużej angażować sie we współpracę z wieloma dostawcami w zakresie poszczególnych elementów wdrożenia, bo staje się to na dłuższą metę uciążliwe. Preferują za to kompleksową obsługę swoich potrzeb przez jednego dostawcę, który zazwyczaj oferuje analizę potrzeb i oparty na jej wynikach dobór technologii, wdrożenie i adaptację konkretnego rozwiązania, dostawę kontentu szkoleniowego niezależnie od tego, czy ma się on opierać na bibliotece gotowych kursów, szkoleń personalizowanych lub szytych na miarę, a ponadto mentoring i wsparcie ekspertów dziedzinowych. Spełnienie tego typu oczekiwań odbiorców wyzwala na rynku branży e-learningowej ruchy konsolidacyjne firm, które nawiązują współpracę w zakresie uzupełnienia brakujących elementów w swojej ofercie. 2.6 Integracja rozwiązań Dominującą w najbliższym czasie strategią dostawców ma być integracja oferowanych przez nich rozwiązań e-learningowych z innymi systemami wykorzystywanymi w przedsiębiorstwie, a szczególnie z tymi, które dotyczą zarządzania zasobami ludzkimi czyli HCDM (Human Capital Related Systems) oraz zarządzania dokumentami. Mówi się nawet o usługach typu smart suites, czyli systemach scalających procesy nauczania i udostępniania wiedzy z obszarami działań biznesowych. Taki inteligentny pakiet dla przedsiębiorstwa obejmuje 3 zasadnicze elementy: Portal zapewniający użytkownikom spójny i logiczny interfejs typu B2E (businessto-employee), przy czym pod pojęciem użytkowników kryją się zarówno pracownicy własnej firmy jak i osoby z firm zewnętrznych, w jakiś sposób zrelacjonowane i powiązane z działalnością firmy np. klienci, dealerzy, serwisanci. Mechanizmy i narzędzia szeroko rozumianej współpracy (Collaboration) - obejmującej przekaz wiadomości, komunikatów, aplikacje on-line, listy dyskusyjne, komunikację pomiędzy społecznościami i grupami osób uczących się z wykorzystaniem różnych urządzeń stacjonarnych i mobilnych Zarządzanie kontentem (Content Management) obejmujące zarządzanie dokumentami, zasobami internetowymi oraz zdigitalizowanymi materiałami połączone z kategoryzacją i profilowaniem informacji; element ten ma zastosowanie w niewielkiej grupie firm, skoncentrowanych głównie na budowaniu i udostępnianiu wiedzy eksperckiej oraz wymagających wysokiej wydajności organizacji tych procesów. Praktyka dotycząca wykorzystania różnych technologii, w tym e-learningu, pozwala przypuszczać, że wdrożenie takiego rozwiązania prawdopodobnie nie zaistnieje w praktyce, niemniej już sama koncepcja uświadamia nam jak głęboko może sięgać integracja firmowych zasobów. 10

12 2.7 OpenSource Małgorzata Rubin, Rynek usług e-learningowych 2004/2005 Rozwiązania oparte na otwartej technologii stanowią kluczową alternatywę dla rozwiązań komercyjnych zarówno w obszarze narzędzi do tworzenia kursów, platform jak i samego kontentu. Ich znaczenie i pozycja na rynku stale umacnia się. Co bardziej śmiali twierdzą, że ze względu na opłacalność i niskie koszty wdrożeniowe są one wręcz zagrożeniem dla wiodących systemów e-learningowych, zwłaszcza w segmencie wyższej edukacji. Wyniki badań rynku europejskiego wskazują, że 6 spośród 10 kryteriów decydujących o wyborze technologii open source ma związek z oszczędnością kosztów, a więc można uznać, iż jest to czynnik decydujący w podejmowaniu tego typu decyzji. Słabym punktem rozwiązań opartych na open source może być brak pełnej możliwości ich dostosowania do konkretnych potrzeb, ponieważ jądro aplikacji wyjściowej zawsze będzie w mniejszym lub większym stopniu rzutowało na funkcjonalność rozwiniętego, ale stale bazującego na swoim pierwowzorze produktu. Choć w tym względzie zdania są podzielone i każda teoria ma własne, szerokie grono zwolenników. Na rynku wyraźnie zarysowana jest tendencja wspierania wszelkich inicjatyw i projektów innowacyjnych związanych z technologią open source. Unia Europejska (UE) poprzez swoje programy i projekty działa na rzecz upowszechnienia tej technologii. Według danych zawartych w raportach przygotowywanych na zlecenie UE na rynku europejskim funkcjonuje ponad 40 platform w ofercie open source. Najbardziej znane wśród nich to: Moodle, ILIAS, eduplone, Claroline i SAKAI (niektóre były przez nas wskazywane w zeszycie ABC.IT nr 1/2004). 2.8 Certyfikacje Certyfikacje wprowadzają dobre praktyki i obyczaje we wdrażaniu technologii e-learningowych, dowodzą ich profesjonalizmu i potwierdzają jakość. Platformy LMS i kontent szkoleniowy badane są pod kątem zgodności z określonym standardem. Kontrola jest wielopoziomowa i obejmuje poszczególne specyfikacje standardu. Certyfikat oczywiście kosztuje. Za oficjalne potwierdzenie zgodności produktów ze SCORM 1.2 trzeba zapłacić ok. 500$, natomiast za SCORM odrobinę więcej bo od 1000$ (za kontent) do 1500$ (za LMS) 2. Certyfikowane są już nie tylko produkty, ale również ludzie. Osoby zajmujące się profesjonalnie e-learningiem chcą powierdzać jakość swoich umiejętności, a trend zdobywający coraz większą popularność - to programy certyfikacyjne on-line z dziedziny projektowania i tworzenia e-kontentu. Znajdują się one w ofercie uznanych uniwersytetów. Certyfikacja odbywa się na kilku poziomach, pozwalających uzyskać konkretny stopień naukowy np. magistra lub doktora. Jak przystało na e-learning - certyfikaty zdobywa się zdalnie. Nauka jest zorganizowana najczęściej w formie warsztatów on-line, trwających od 8 do 16 tygodni. W trakcie ich trwania uczestnicy nabywają wymaganą wiedzę z zakresu tworzenia kursu oraz praktyczne doświadczenie z zakresu tworzenia treści e-kursu, oparte na interaktywnych ćwiczeniach. Tryb zajęć on-line spotkał się z dużym uznaniem osób zajmujących się zdalną edukacją, jako praktyczne zastosowanie podstawowej idei e- learningu. Większość programów jest kastomizowana na potrzeby odbiorców tzn. mogą oni samodzielnie wybierać kursy z oferty wstępnej. 2 Na podstawie 11

13 Zeszyt ABC.IT nr 1/2005(3) Poniżej znajdują się najbardziej popularne programy certyfikacyjne w USA 3 : Nazwa uniwersytetu Program WWW E-Learning Design and Jones University Capella University San Diego State University Production Certificate Certificate in Instructional Design for Online Learning Certificate in Instructional Technology edweb.sdsu.edu 2.9 Wymierne korzyści W atmosferze rosnącej konkurencji, krótkiego czasu życia produktu i dążenia firm do redukcji kosztów, na rynku szkoleń poszukiwane są rozwiązania, przynoszące konkretne korzyści biznesowe. Oznacza to, że oferowane projekty szkoleniowe muszą być bardziej about business, niż about training. Nauczanie jako sztuka dla sztuki nie ma racji bytu. Zagwarantowanie wymiernych rezultatów będzie podstawowym wymaganiem stawianym wobec firm szkoleniowych. Fakt ten wymusza opracowanie nowych i ulepszonych metod ewaluacji e-learningu, które zastąpią kontrowersyjny współczynnik ROI (Return On Investment) i będą budowane w oparciu o pomiar wyników osiąganych przez uczestników szkoleń i wynikające z tego faktu korzyści dla całego przedsiębiorstwa. Dodatkowo może też wpłynąć na konieczność implementacji na platformie szczegółowego raportowania i śledzenia postępów w nauce Pytania do specjalistów Zarówno potencjalni zainteresowani wdrożeniem e-learningu jak i jego użytkownicy zwracają się do ekspertów w tej dziedzinie z różnymi pytaniami i problemami. Poniżej przedstawione są wybrane przykłady tematów, które najczęściej nurtują osoby zainteresowane dziedziną e-learningu od strony praktycznej Tanie LMS-y Zapotrzebowanie rynku na tanie platformy LMS nadal nie maleje. Koszty związane z zakupem i wdrożeniem rozwiązań e-learningowych wciąż odstraszają potencjalnych klientów, a zwłaszcza firmy należące do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Dla większości organizacji i firm dobra platforma z podstawowym zestawem funkcji obejmującym ewidencję zasobów (kursów/uczestników), udostępnianie szkoleń oraz raportowanie jest wszystkim, czego potrzebują. Specjaliści uważają, że każda firma, nawet z małym budżetem, powinna odnaleźć na rynku produkt LMS spełniający jej oczekiwania. Jednocześnie podkreślają, że wysokie koszty platform wynikają zazwyczaj ze zbyt wysokich wymagań pod ich adresem, definiowanych przez zespoły zachłystujące się trendami i możliwościami zaistniałymi i zaobserwowanymi na rynku. Żądanie dostarczania kursów na urządzenia mobilne, utożsamiane w najprostszej wersji z telefonem komórkowym, staje się zupełnie bezsensowne wobec faktu, że tego rodzaju funkcjonalność byłaby wykorzystywana przez znikomą grupę osób w firmie lub okazałaby się zupełnie bezużyteczna. A zatem pominięcie tego typu wymagań w zapytaniu ofertowym jest podstawowym kluczem do zaspokojenia potrzeb. 3 Na podstawie Brandon Hall 12

14 Małgorzata Rubin, Rynek usług e-learningowych 2004/2005 W ramach najnowszej publikacji on-line 2005 LMS Knowledge Base opracowanej przez Brandon-Hall ( znajdują sie narzędzia optymalnego wyboru systemu LMS (LMS selection tools) na podstawie określonego zestawu różnorodnych kryteriów. Kryteria te pokrywają zarówno popularne jak i unikalne właściwości większości platform oferowanych na rynku. W wyniku otrzymujemy listę systemów spełniających wskazane przez nas wymagania Wielojęzyczne platformy LMS Z uwagi na otwartość rynku pracy i coraz częstsze zatrudnianie obywateli różnych narodowości klienci pytają coraz częściej o platformy wielojęzyczne. Warunkiem spełnienia tego typu wymagania jest obsługa rozszerzonego zestawu znaków, w którym znaki kodowane są na więcej niż 1 bajcie. Platforma musi więc współpracować z bazą danych obsługującą tzw. Unicode, w którym do zapisu pojedynczego znaku używa się dwóch bajtów i dzięki temu można zakodować znaki występujące w wielu różnych, specyficznych alfabetach, np. w językach polskim i rosyjskim. Jeżeli tak nie jest, to sprostanie tego typu wymaganiom może okazać się zabiegiem niebanalnym z uwagi na konieczność reorganizacji struktury całej bazy danych. Oczywiście, mając do wyboru kompletną platformę wielojęzyczną oraz platformę wymagającą podjęcia działań lokalizacyjnych najlepiej wybrać tę pierwszą, nie narażamy się wówczas na kłopoty. Jeżeli jednak istnieją jakiekolwiek powody np. finansowe, dla których jesteśmy zmuszeni wybrać wariant drugi, a producent platformy w sposób przekonujący zapewnia, że jej lokalizacja jest możliwa i odbywa się w prosty sposób, należy ustalić następujące informacje: czy platforma współpracuje z bazą danych obsługującą Unicode czy teksty podlegające ewentualnej zamianie są usytuowane w jednym miejscu np. bazie danych, a ponadto można je w prosty sposób zmodyfikować, wykorzystując do tego celu np. edytor tekstowy lub plik XML. Wskazane jest, aby dostawca zademonstrował na przykładzie przebieg samego procesu translacji. Może się bowiem okazać, że jest on tylko pozornie prosty, a w praktyce urasta do problemu nieco bardziej skomplikowanego Narzędzia autorskie dla początkujących Wzorcowy schemat organizacji pracy przy tworzeniu kontentu szkoleniowego oparty jest na specjalizowanych grupach osób, odpowiedzialnych za wykonanie konkretnych zadań, takich jak: projekt graficzny, media lub scenariusz. Każdy taki zespół nawiązuje niezależne kontakty z ekspertami dziedzinowymi, by w oparciu o uzyskane informacje jak najlepiej wywiązać się ze swoich obowiązków. Są jednak sytuacje, związane najczęściej z ograniczeniami w kwestiach finansowych, kiedy dokonanie takiego klarownego podziału prac i zadań nie jest możliwe. Nagle okazuje się, że wszyscy są od wszystkiego i muszą w krótkim czasie opanować narzędzie autorskie, którego nie znają. Programy o rozbudowanej funkcjonalności nie rozwiążą problemu, a wręcz przeciwnie - nastręczą jeszcze dodatkowych trudności. Okazuje się, że w większości narzędzi do tworzenia kontentu daje się wyłączyć zaawansowane opcje, w celu skupienia uwagi użytkownika na minimum i zapewnienia maksymalnie krótkiego czasu opanowania przez niego podstawowego środowiska deweloperskiego. Oferowane na rynku narzędzia przyjazne dla nowicjuszy można podzielić na 2 kategorie: Tanie i proste, umożliwiające bardzo szybkie wygenerowanie kontentu, który może być następnie publikowany na serwerze WWW i powszechnie dystrybuowany 13

15 Zeszyt ABC.IT nr 1/2005(3) systemy klasy LCMS, w których początkujący twórcy mogą korzystać z gotowych zasobów, przechowywanych w centralnym repozytorium, ale na takie rozwiązanie mogą sobie pozwolić jedynie duże przedsiębiorstwa. Polecane przez specjalistów, tanie i nieskomplikowane narzędzia do tworzenia kontetu, to m.in.: Lectora Publisher ( ReadyGo ( Trainersoft ( RADAuthor ( Oferta dostawców usług e-learningowych w Polsce Prezentowana w niniejszym zeszycie charakterystyka aktualnej oferty polskiego rynku e-learningowego powstała w oparciu o dane zebrane w wyniku ankietowania dostawców usług e-learningowych w Polsce na przełomie kwietnia i maja Jako źródło wiedzy tego opracowania posłużyły również informacje opublikowane w prasie, Internecie oraz na portalach własnych dostawców. 3.1 Dostawcy Polski rynek e-learningu ma już kilkunastoletnie doświadczenie. Faktem jest, że tylko nieliczni przedstawiciele tej branży, tak jak np.instytut Maszyn Matematycznych czy Young Digital Poland mogą pochwalić się tak znamienitym dorobkiem (15 lat działalności), gdyż większość firm zaistniała dopiero 4-5 lat temu, kiedy to e-learning znalazł się w centrum zainteresowania i zyskał na popularności. W porównaniu z innymi krajami, w Polsce nie funkcjonuje jak dotąd żadne profesjonalne, branżowe stowarzyszenie, które skupiałoby i wspomagało rodzimych dostawców usług e-learningowych. Firmy obecne na naszym rynku działają w następujących kategoriach: twórca oprogramowania klasy LMS/LCMS twórca narzędzi autorskich dostawca/integrator systemów klasy LMS/LCMS i narzędzi autorskich twórca kursów dostawca kursów dostawca usług internetowych Niektóre z nich koncentrują się wyłącznie na jednej kategorii usług np. dotyczącej dostawy i produkcji e-kursów (e-learning.pl) lub też dostawy samej platformy (Sprint), zazwyczaj jednak oferta jest bardziej kompleksowa. Oznacza to, że dostawca wraz z platformą zapewnia również kontent szkoleniowy (Instytut Maszyn Matematycznych - IMM, Young Digital Poland - YDP, Matrix.pl, 4System, Thought&Done, ComputerLand). Oferta e-learningowa kierowana jest do wszystkich sektorów rynku: finanse i bankowość, organizacje pozarządowe, administracja, szkolnictwo, duże firmy i korporacje, a nawet małe i średnie przedsiębiorstwa. Firmy mają zróżnicowany zasięg terytorialny, ograniczony najczęściej do jednego lub kilku oddziałów w Polsce. Są też i tacy, którzy swoje produkty promują na sąsiednich rynkach, w krajach takich jak: Czechy i Niemcy. W celu umocnienia swojej pozycji rynkowej, niektóre firmy konsolidują siły i zawierają porozumienia o charakterze handlowo-marketingowym w

16 Małgorzata Rubin, Rynek usług e-learningowych 2004/2005 zakresie promocji i sprzedaży usług. Na firmowych portalach pojawiają się bardzo często informacje o partnerach handlowych i technologicznych. Jeśli chodzi o certyfikaty usług, to tylko nieliczni je podają. Najczęściej wymieniany jest ISO Standardy Stopień zaawansowania implementacji standardów świadczy o pewnym stopniu dojrzałości rynku usług e-learningowych. Ze standaryzacją narzędzi tworzenia i dystrybucji kursów nie jest tak źle, bo prawie wszyscy jednogłośnie wymieniają SCORM 1.2 i AICC. Zgodność oferowanych rozwiązań ze standardem IMS potwierdza niewiele firm m.in. Matrix i IMM, co jest nie do końca zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, że nawet już SCORM 1.2 jest zgodny z IMS w zakresie specyfikacji dotyczącej metadanych obiektów szkoleniowych. Czyli zapytani ogólnie o standard - wiemy o co chodzi, ale z wiedzą szczegółową to już nie stoimy najlepiej. Stąd też wypływa źródło wielu praktycznych problemów i nieporozumień, dotyczących zgodności ze standardem (patrz artykuł SCORM SCORM-owi nie równy, czyli słów kilka o wdrożeniach e-kursów). W praktyce okazuje się bowiem, że standaryzacja owszem, zapewnia interoperability, ale w odniesieniu do potrzeb jednego klienta. Standardy ulegają ciągłemu rozwojowi i co pewien czas publikowane są nowe wersje istniejących lub zupełnie nowych specyfikacji. Rynek niestety nie nadąża za tymi zmianami. Wersja standardu posiada istotną nośność informacyjną i warto wiedzieć, co się za nią kryje. Weźmy dla przykładu SCORM 2004 (1.3), wzbogacony w stosunku do powszechnie wymienianej wersji SCORM 1.2 m.in. o specyfikację SN 1.3 (Sequencing and Navigation) - zaczerpniętą ze standardu IMS, w którym jest ona znana jako Simple Sequencing. Specyfikacja ta wprowadza adaptacyjność lub inaczej dynamikę scenariusza kursu, opartą na zdarzeniach zaistniałych w trakcie jego przebiegu. W praktyce oznacza to tyle, że możemy tworzyć inteligentne szkolenia, dopasowujące się do odbiorcy, posiadanej przez niego wiedzy i tempa jej przyswajania, czego dotychczas nie było. Popularny na świecie temat, dotyczący równouprawnienia w dostępie do zasobów szkoleniowych dla wszystkich, a zwłaszcza ludzi z różnymi dysfunkcjami (wzroku, słuchu, ruchu) znalazł swoje odzwierciedlenie w specyfikacji standardu IMS o nazwie Access For All Meta-data. Niestety w praktyce nie znajdujemy potwierdzenia co do jej implementacji, choćby w minimalnym zakresie. Najnowszą specyfikacją w ramach SCORM 2004, opublikowaną dosłownie przed chwilą bo w dniu 11 maja 2005 roku, jest Plug-In Technologies Example (PITE) Version 1.0, która normalizuje proces tworzenia kontentu wykorzystującego technologię plug-in. Dostawcy polscy, zapytani o konieczność instalowania tego typu oprogramowania do działania ich produktów, tylko w dwóch przypadkach odpowiedzieli twierdząco. Ponieważ udział technologii plug-in ma miejsce przy tworzeniu e-kontentu - dobrze, że powstały wytyczne odnośnie standaryzacji tego zagadnienia. Wyłaniający się na zachodzie trend, dotyczący potwierdzania stosownym certyfikatem zgodności oferowanych rozwiązań z konkretnym standardem raczej nas nie dotyczy. Rodzime rozwiązania e-learningowe jak na razie nie są w stanie wykazać się tego typu dokumentami. Nie dotyczy to oczywiście gotowych kursów uznanych na świecie producentów jak np. firma SkillSoft, która jako pierwsza certyfikowała swoje produkty w zakresie zgodności zarówno ze SCORM 1.2 oraz AICC (AGR-006 Computer-Managed Instruction). Rozwój standardów w kierunku integracji z różnymi technologiami jest nieukniony. Zapowiedzi wskazują standaryzację w takich obszarach jak: symulacje, systemy mobilne, gry on-line, repozytoria e-kontentu i inne. 15

17 Zeszyt ABC.IT nr 1/2005(3) 3.3 Technologia Większość oferowanych na polskim rynku rozwiązań e-learningowych ma naturę dualną tzn. może współpracować zarówno z oprogramowaniem komercyjnym jak i open source. Z punktu widzenia kosztów ich wdrożenia jest to zjawisko niezmiernie pozytywne, pozwala bowiem na pewną elastyczność i dostosowanie polityki cenowej do statusu klienta. Wśród systemów operacyjnych wymieniane są te najbardziej znane i popularne: MS Windows, Unix oraz Linux. Jako bazy danych wskazywane są: Oracle, MS SQL, MySQL, PostgreSQL, Sybase, DB2. Nieliczni są związani z technologią jednego producenta np. IMM, który jest ukierunkowany na oprogramowanie firmy Microsoft i wykorzystuje dla platformy TeleEdu LMS oprogramowanie MS Windows Server oraz MS SQL, z uwzględnieniem bezpłatnej wersji tej bazy MS SQL MSDE. Natomiast rozwiązanie oferowane przez firmę Sprint jest w pełni ukierunkowane na open source i bazuje na współpracy z systemem operacyjnym Unix/Linux oraz bazą danych PostgreSQL. Na rynku można znaleźć również takich dostawców, którzy deklarują niezależność swoich rozwiązań od platformy i pełen uniwersalizm jak np. firma 4System, która informuje, że oferowany przez nią produkt jest w stanie współpracować z dowolnym systemem operacyjnym i każdą bazą danych. Dostawcy jednogłośnie twierdzą, że proponowane przez nich technologie nie wymagają szybkich łącz internetowych, pod warunkiem że kontent nie jest przeładowany multimediami. W przeciwnym razie tego rodzaju łącza są - aczkolwiek nie wymagane - to jak najbardziej zalecane. Nie jest też do końca jasna i czytelna sprawa integracji oferowanych rozwiązań z firmowym intranet-em. Dostawcy twierdzą, że jest ona co prawda możliwa, ale uchylają się od odpowiedzi na pytanie o istnienie gotowych mechanizmów do podjęcia tego typu działań. Jeżeli chodzi o sam kontent to zasadniczo może on być instalowany i uruchamiany w sieci korporacyjnej. Prawie zawsze kursy mogą być dostarczane i uruchamiane w wersji na CD, ale nie wszystkie platformy dopuszczają i obsługują ten wariant elektronicznych szkoleń. Do znanych nam dostawców, których rozwiązania uwzględniają i nadzorują tego rodzaju zasoby, można zaliczyć m.in.: Matrix, 4System, IMM. 3.4 Platformy Jeżeli chodzi o platformy - jest z czego wybierać. Poza dostarczanymi przez integratorów i uznanymi na świecie rozwiązaniami zachodnich koncernów (np. Docent HP, IBM Lotus LMS, ilearning Oracle, IntraLearn, Saba Learning Enterprise, Arel IDEAL) na rynku funkcjonuje wiele rodzimych rozwiązań (np. LEO, Tutor2000, Varico Servus, TeleEdu LMS, Inovatix, EduSprint, MyLearning, Mentor LMS). O niektórych z nich pisaliśmy obszernie w numerze 1/2004. Platformy są w większości wielojęzyczne. Każdy dostawca gwarantuje interfejs polski, jeśli nie wielojęzyczne minimum w postaci polskiego i angielskiego interfejsu użytkownika. Odbiorcy raczej nie mają co liczyć na wbudowaną w platformę funkcję e-commerce, wspomagającą płatne udostępnianie kursów i wymianę związanych z tym dokumentów biznesowych - w szczególności przekazywanie zamówień i potwierdzeń wraz z obsługą płatności bezgotówkowych. Funkcjonalność ta jest dodawana zewnętrznie w postaci usługi nazwanej komercyjnym serwisem edukacyjnym (patrz rozdział 3.6). Platformy można kupić na własność lub korzystać z nich w trybie ASP (hosting). Większość firm potwierdza w swojej ofercie obydwa rozwiązania. 16

18 Małgorzata Rubin, Rynek usług e-learningowych 2004/ Krajowe nowości Na rynku pojawiło się kilka nowych rozwiązań, nazywanych platformami e-learningowymi, jednakże z racji tego, że producenci niektórych z nich nie informują oficjalnie odnośnie ich zgodności z jakimkolwiek, uznanym standardem e-learningowym lub też milczą w tej sprawie - do końca nie wiadomo, czy ich oferta spełnia wymogi formalne branży, w ramach której funkcjonuje i jest reklamowana. Ceny tego typu rozwiązań są niezwykle kuszące i wahają się od PLN 4, trzeba być jednak świadomym faktu, iż decyzja o wyborze rozwiązania opartego na autorskiej technologii, przywiązuje nas na stałe do jej dostawcy i nie będziemy mogli w przyszłości skorzystać w zakresie tworzenia kontentu z oferty innych firm. Uzależnienie takie jest o tyle niebezpieczne, że w przypadku zaistnienia konieczności zmian po upływie kilku może okazać się, że dostawca już nie istnieje, a wstępna inwestycja stała się bezużyteczna MyLearning (MyNetwork Polska) Wielofunkcyjna, modułowa platforma MyLearning jest autorskim rozwiązaniem klasy LMS, oferowanym przez firmę MyNetwork Polska od kwietnia 2005 roku. Wyróżnia się spośród innych tego typu rozwiązań unikatowym interfejsem, wykonanym całkowicie w technologii Flash. Platforma obsługuje standardy SCORM i AICC, współpracuje z oprogramowaniem do tworzenia szkoleń Macromedia Authorware oraz Lectora Publisher, a także platformami innych producentów np. Oracle ilearning oraz IBM Lotus Learning Space. System może być zintegrowany z funkcjonującym u klienta oprogramowaniem, w szczególności z systemem kadrowo-płacowym. Modułowa struktura pozwala na pełną kastomizację produktu, dostosowaną do specyficznych potrzeb klienta. Producent informuje, że jest to atut rynkowy świadczący o przewadze nad konkurencją (Oracle, IBM). Poszczególne moduły to: Struktura (zarządzanie strukturą, importem i udostępnianiem kursów) Grupy i użytkownicy (zarządzanie użytkownikami) Zgłoszenia (rekrutacja uczestników kursu) Raporty (konfigurowane raporty dot. użytkowników, grup użytkowników oraz udostępnionych szkoleń) Interfejs studenta (komunikacja studenta z platformą) Dotychczas platforma została wykorzystana do realizacji szkoleń otwartych (patrz rozdz. 4) Firma liczy na pierwsze komercyjne wdrożenia już w drugiej połowie 2005 roku. W kwietniu 2005 firma udostępniła obecnym oraz potencjalnym klientom zamkniętą część swojego serwisu www w postaci tzw. Strefy Klienta. Jest to unikalne w polskim Internecie miejsce, w którym dostawca usług e-learningowych dzieli się swoją wiedzą ekspercką. Dostęp do Strefy Klienta podlega autoryzacji i tylko kandydaci zakwalifikowani otrzymują dane dostępowe. Baza wiedzy zawiera opracowania specjalistów MyNetwork Polska, dotyczące różnych aspektów realizacji kursów on-line. Zainteresowani mogą zapoznać się z zagadnieniami dotyczącymi m.in. wykorzystywanych w szkoleniach e-learning środków dydaktycznych oraz pełnionych przez nie funkcji w procesie nauczania. Znajdują się tu również przykładowe kursy e-learning, zrealizowane przez MyNetwork Polska dla krajowych i zagranicznych klientów głównie z sektora finansowego i farmaceutycznego. Użytkownicy Strefy Klienta mogą zapoznać się nie tylko z samymi kursami, ale także z wynikami ankiet poszkoleniowych, przeprowadzonych w korporacji po wdrożeniu danego szkolenia. 4 na podstawie 17

19 Zeszyt ABC.IT nr 1/2005(3) InovatiX (Doskomp) Platforma e-learningowa InovatiX jest autorskim rozwiązaniem firmy Doskomp z Łodzi, wykonanym w ramach projektu unijnego i programu Leonardo da Vinci. Praca została wyróżniona przez Komisję Europejską jako example to follow. Oprócz tradycyjnego zastosowania, platforma może służyć w firmie jako portal korporacyjny, dysponujący narzędziami współpracy takimi jak: tablica ogłoszeń czy zintegrowana poczta. Rozwiązanie dedykowane jest dla firm oferujących produkty i usługi bogate w wiedzę, które wymagają przeszkolenia pracowników, serwisantów, przedstawicieli, partnerów, klientów. Najlepsze efekty są osiągane przy dużym rozproszeniu geograficznym. Podstawowymi funkcjami platformy, podawanymi przez producenta są 5 : moduł prezentacji materiałów szkoleniowych w postaci różnych dokumentów elektronicznych: strony www, dokumenty Word, dokumenty PDF, interaktywne prezentacje, symulatory programów moduł zarządzania szkoleniami moduł współpracy obejmujący takie narzędzia jak: poczta wewnętrzna, forum, czat itp. (portal korporacyjny) moduł realizacji zadań indywidualnych moduł samotestowania wiedzy moduł zarządzania oddawaniem prac moduł ogłoszeń, harmonogramów moduł testowania pracowników moduł zarządzania ocenami moduł wyszukiwania zawartości HTML moduł indeksacji pojęć moduł notatek moduł zakładek moduł zadawania pytań otwartych z wbudowanym generatorem oceny odpowiedzi moduł odnośników (linków do stron związanych z tematem kursu). Użytkownicy zdefiniowani w systemie to: kursant, trener i administrator. Firma Doskomp informuje, że model wyjściowy rozwiązania i zaproponowany zakres funkcjonalny może być rozwijany i dostosowany do potrzeb klienta. Platforma jest oparta na technologii Open Source. Współpracuje z bazą danych MySQL lub PostgreSQL, a dynamiczne strony zostały wykonane w języku skryptowym PHP. Technologia ta gwarantuje współpracę z serwerem www Apache zarówno pod systemem operacyjnym Linux jak i pod Windows NT Server lub Windows Producent nie deklaruje zgodności swojego rozwiązania z jakimkolwiek standardem e- learningowym. Rozwiązanie zostało wdrożone do tej pory m.in. w SGGW, WSAP, a także poza granicami kraju. W sierpniu 2004 roku firma podpisała umowę na wdrożenie rozwiązań e-learning w firmie Austin Logistics w Texasie, obejmującą stworzenie interaktywnych szkoleń z zakresu oferowanych przez nią produktów oraz wdrożenie platformy InovatiX. 5 Na podstawie informacji opublikowanej na Portalu Systemów Informatycznych IT Investment ( 18

20 Małgorzata Rubin, Rynek usług e-learningowych 2004/ Varico Servus (Varico) Program Varico Servus jest aplikacją internetową do udostępniania i zarządzania szkoleniami, znajdującą się w ofercie poznańskiej firmy Varico. Na rynku pojawił się jako propozycja niskobudżetowa, adresowana w sposób szczególny do sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Producent zapewnia, że program charakteryzuje się prostą i intuicyjną obsługą oraz posiada więlojęzyczny interfejs użytkownika. Zainteresowani mogą zapoznać się z bezpłatną wersją demo pod adresem Zawiera ona wszystkie opcje dostępne w programie dla poszczególnych grup użytkowników bez możliwości modyfikowania danych. System Varico Servus zarządza następującymi grupami użytkowników: Zarząd - administrator systemu (użytkownicy o najwyższych uprawnieniach, przypisują kursy do wykonania poszczególnym osobom, sprawdzają i zatwierdzają testy, analizują postępy w nauce i stopień zaliczenia testów przez poszczególne osoby uczące się, monitorują jakość przygotowanych kursów przez grupę nauczycieli, zarządzają terminarzem szkoleń) Pracownicy-nauczyciele (przygotowują materiał szkoleniowy uzupełniony testami, ustalają plan nauki poszczególnych osób, w tym rodzaj kursu i termin jego realizacji, monitorują wykonanie planu przez osoby uczące się, sprawdzają wyniki testów, zatwierdzają i publikują wyniki kursów, porównują postępy w nauce wybranych osób, kontrolują raporty ) Pracownicy-uczniowie (wykonują kursy i testy, mają możliwość sprawdzenia poprawnych odpowiedzi wraz z komentarzami nauczyciela, posiadają dostęp do statystyk kursów i testów, mogą porównywać własne wyniki z wynikami uzyskanymi przez pozostałych uczniów) Raportowanie w systemie obejmuje: czas poświęcony na czytanie kursu czas wykonania testu % udzielonych odpowiedzi % prawidłowych odpowiedzi. Producent informuje, że system może wykorzystywać wiele popularnych baz danych m.in. PostgreSQL, Sybase, MS SQL, Oracle, a ponadto jest skalowalny i działa zarówno na platformie Windows jak też Linux. Producent nie deklaruje zgodności swojego rozwiązania z jakimkolwiek standardem e- learningowym. 3.5 Szkolenia Rynek polski oferuje pełną gamę elektronicznych szkoleń. Są wśród nich szkolenia gotowe, przygotowane do natychmiastowego użytku, obejmujące popularną tematykę (języki, marketing, finanse, zarządzanie, aplikacje biurowe), wspólną dla różnych segmentów rynku. Najbardziej znani dostawcy tego typu szkoleń to: WiedzaNet jako autoryzowany partner Thomson NETg oferuje obszerną bibliotekę kursów tej firmy; pełna oferta dostępna jest na stronie Kursy opracowywane są w 11 wersjach językowych. e-learning.pl oferuje ponad 2000 tytułów kursów firmy SkillSoft Większość kursów dostępna jest w polskiej wersji językowej lub też istnieje możliwość lokalizacji wybranego materiału. Kursy wysokiej jakości powstają we współpracy twórców z ekspertami dziedzinowymi. 19