Powojenna demografia żydowska

Transkrypt

1 Dr Anna Rosner Powojenna demografia żydowska Dokładnej liczby ocalałych z Zagłady polskich Żydów nie da się dziś jednoznacznie określić, a badacze tego zagadnienia różnią się zarówno w szacunkach, jak i sposobach ich prowadzenia. Przed próbą odpowiedzi na to pytanie warto zrozumieć, jak trudno oszacować dokładną liczbę Żydów mieszkających w Polsce przed wojną. Informacje, które wydają się nie budzić wątpliwości, mówią, że w spisie powszechnym przeprowadzonym 1921 roku odnotowano Żydów mieszkających na terenie II RP, zaś w następnym spisie, dokładnie 10 lat później, liczba ta wzrosła do Choć dane te są dobrze udokumentowane, nie należy podchodzić do nich bezkrytycznie. W spisach tych bowiem określenie przynależności do grupy nie zależało od deklaracji spisywanego, lecz od decyzji rachmistrza. Nie uwzględniono w nich osób, które do czasu przeprowadzania spisów przeszły konwersję i nie postrzegały same siebie jako należących do ludności żydowskiej mogły one jednocześnie przez ustawy norymberskie być uznawane za Żydów i podlegać w czasie okupacji represjom takim samym jak ci, którzy deklarowali własną żydowskość. Należy tu wspomnieć, że przyjmowanie wiary katolickiej nie było powszechnym zachowaniem, a co za tym idzie, liczba takich osób nie wpływała w znaczący sposób na odsetek ludności żydowskiej w Polsce, jaką wykazują spisy prawdopodobnie nie przekraczała ona kilkunastu tysięcy osób. Dodatkowo w trakcie przeprowadzania obu przedwojennych spisów ludnościowych na terenie Polski kwestię mniejszości religijnych, etnicznych i narodowościowych rozpatrywano uznając inne wyznaczniki przynależności do tych grup w spisie z roku 1921 zawarto pytania o wyznanie, język ojczysty oraz narodowość; w spisie z 1931 znalazły się pytania dotyczące wyznania i języka ojczystego (w instrukcji dla rachmistrzów wyraźnie zaznaczono też, że należy wpisywać to wyznanie, do którego respondent należy prawnie, a nie to, do którego zaliczałyby go przekonania religijne). Dane te, z powodu przyjętych kryteriów badawczych, nie pozwalają z absolutną pewnością stwierdzić, ilu Żydów mieszkało w II RP. Oszacowanie, ilu spośród nich przetrwało lata , również pozostaje niezwykle trudne, i mimo wielu badań dotyczących tego tematu, możemy posługiwać się wyłącznie szacunkami. Wiąże się to przede wszystkim z kwestią dobrowolności deklarowania przynależności do grupy żydowskiej w okresie powojennym, jak i z traumatycznymi przeżyciami czasów okupacji, które sprzyjały ukrywaniu pochodzenia lub przyjmowaniu nowej tożsamości. Nie można tu też zapomnieć o ruchach ludnościowych, które towarzyszyły zarówno samej wojnie, jak i okresowi bezpośrednio po niej następującemu nie wszyscy Żydzi urodzeni na terytorium II RP po 1945 roku wrócili do Polski, nie wszyscy przebywający w Polsce po wojnie urodzili się w jej granicach zarówno przedwojennych, jak i nowych. Od roku 1944 do 1950 Wydział Ewidencji i Statystyki Centralnego Komitetu Żydów w Polsce prowadził rejestrację ocalałych z Zagłady. Dziś w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego znajduje się prawie 300 tysięcy kart rejestracyjnych sporządzonych w tym okresie. Choć źródło to jest bezcenne, nie można podchodzić do niego bezkrytycznie. Rejestracja prowadzona przez WEiS CKŻP była bowiem dobrowolna i nie jest jasne, jaka część społeczności ocalałych postanowiła się jej poddać. Dodatkowo, podawanych danych nie weryfikowano w żaden sposób. Mimo, iż proszono spisywanych o podawanie informacji także o żyjących członkach rodzin, tylko niektórzy decydowali

2 się na ten krok, zapewnie nie mając od nich adekwatnej zgody. Technika prowadzenia badań kładła z kolei nacisk na delikatność i taktowność, nie zaś na uzyskanie odpowiedzi na wszystkie pytania zawarte na kartach tylko 52% kart zawiera szczegółowe informacje o miejscu urodzenia spisanych, 33% o sposobie przetrwania wojny, 31% o wykształceniu i zawodzie wykonywanym po wojnie. Niezaprzeczalną zaletą tego źródła jest jednak to, że pozwala z dużą dozą prawdopodobieństwa odtworzyć demograficzną strukturę społeczności ocalałych. WYKRES I: STRUKTURA LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ NA ZIEMIACH POLSKICH WEDLE WEIS CKŻP NA ROK 1950 Z PODZIAŁEM NA PŁEĆ I WIEK. Wykres uwidacznia deficyty osób starszych oraz dzieci urodzonych przed wojną. Jest to związane przede wszystkim z akcjami eksterminacyjnymi prowadzonymi w okresie okupacji i wymierzonymi najsilniej właśnie w te dwie grupy wiekowe. Z kolei nadreprezentacja osób w wieku od 26 do 45 lat wynika z faktu, iż ludzie ci (w 1939 roku młodsi o jedenaście lat) posiadali silniejsze, odporniejsze zarówno na głód, jak i choroby, organizmy, byli też uważani za zdolnych do ciężkiej pracy, a przez to mieli większe szanse w czasie deportacji z getta i selekcji na zostanie skierowanymi do obozów pracy, nie zaś bezpośrednio na śmierć. Warto dodać, że wykres ten pokrywa się także z podstawowymi prawami migracyjnymi, które mówią, że ludzie w młodszym wieku produkcyjnym pozostają podatniejsi na poddawanie się migracjom, niż pokolenia starsze. W przypadku ludności żydowskiej oraz okresu II wojny światowej, teoria ta znajduje odzwierciedlenie przede wszystkim w migracjach odbywających się bezpośrednio przed wojną oraz w czasie jej najwcześniejszej fazy, kiedy ratunku przed nazistowską ideologią i związanymi z nią zagrożeniami szukano w ucieczce na terytorium ZSRR.

3 WYKRES II: ODNOTOWANE NA KARTACH WEIS CKŻP ODPOWIEDZI DOTYCZĄCE SPOSOBU PRZETRWANIA WOJNY. Sposób przetrwania wojny 1% 1% 31% 1% 4% 1% 5% 56% brak danych getto "aryjska strona" w wojsku ZSRR obóz partyzantka inne Wykres II zawiera wszystkie możliwości odpowiedzi uwzględnione na kartach. Informacji udzielano wedle klucza wyboru zamkniętego, jednak z możliwością zaznaczenia więcej niż jednej opcji. Brak danych występuje na niewiele ponad 170 tysiącach spośród 300 tysięcy kart, na getto wskazały 3 tys. przebadanych, na stronę aryjską 11,5 tys., na wojsko 4,2 tys., na pobyt na terenie ZSRR 94,7 tys., na obóz 14 tys. 1, na udział w oddziałach partyzanckich 1,2 tys., a inne podało niespełna 2 tysiące respondentów. Na wykresie I widać także zjawisko odkładania w czasie urodzeń, czyli zwlekania z podjęciem decyzji o powiększeniu rodziny z powodu niesprzyjających warunków. Jest ono powszechnie znane, a w omawianym okresie miało bezpośredni wpływ na powstanie powojennego wyżu demograficznego w całej populacji polskiej, widocznego na poniższym wykresie w postaci najszerszego słupka (tj. osób w przedziale od 0 do 4 lat). Zjawisko to nie wystąpiło lub wystąpiło w znacznie mniejszej skali, w populacji ocalałych. 1 Na kartach nie wprowadzono podziału na niemieckie obozy koncentracyjne, obozy pracy czy zagłady, zaliczano do tej grupy także obozy radzieckie łagry.

4 WYKRES III: PORÓWNANIE PIRAMIDY WIEKU DLA OGÓŁU SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO ORAZ SPOŁECZNOŚCI OCALAŁYCH W PRZELICZENIU NA ROK Choć niemożliwe jest udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na to, ilu polskich Żydów, czy też Żydów w ogóle, zginęło w czasie Zagłady, zachowane dokumenty w śród nich baza WEiS CKŻP pozwalają na zrozumienie skali i typu strat, jakie poniosła w latach grupa żydowska. Rzucają też więcej światła na to, jak bardzo istotny stał się wybór, przed którym w tym okresie stawali Żydzi. Spośród wszystkich osób, których dotyczą karty rejestracyjne, zdecydowanie najliczniejszą grupę, bo prawie 100 tys., stanowią ci, którzy podjęli próbę przedostania się za wschodnią granicę i pozostali na terytorium Związku Radzieckiego. Przyznających się zaś do pozostawania na stronie aryjskiej jest jedynie 11,5 tys., przy czym nie wiadomo, jaki procent wszystkich ukrywających się w ten sposób postanowił poddać się procesowi rejestracyjnemu. Bibliografia: Aleksiun Natalia, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce ( ), Warszawa Datner Helena, Po Zagładzie. Społeczna historia żydowskich domów dziecka, szkół, kół studentów w dokumentach Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, Warszawa Deportacje i przemieszczenia ludności polskiej w głąb ZSRR Przegląd piśmiennictwa, red. Tadeusz Walichnowski, Warszawa Eberhardt Piotr, Migracje polityczne na ziemiach polskich ( ), Poznań Grabowski Jan, Judenjagd. Polowanie na Żydów Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Hornowa Elżbieta, Powrót Żydów polskich z ZSRR oraz działalność opiekuńcza Centralnego Żydowskiego Komitetu Żydów w Polsce, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1982, nr 1 2/ , s

5 Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, oprac. Zofia Borzymińska, Rafał Żebrowski, t. 1 2, Warszawa Następstwa zagłady Żydów. Polska , red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Lublin Wasiutyński Bohdan, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa Żółkiewska Agnieszka, Zerwana przeszłość. Powojenne Środowisko żydowskiej inteligencji twórczej. Pomoc materialna i organizacyjna ze strony CKŻP, Warszawa Źródła i materiały Głównego Urzędu Statystycznego Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 XII 1931 r.: mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe (dane skrócone), GUS, Warszawa Historia Polski w liczbach. Państwo i społeczeństwo, GUS, Warszawa Instrukcja metodologiczna do Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w 2002 r. Dla rachmistrza spisowego, GUS, Warszawa Ludność i powierzchnia Warszawy w latach , GUS, Warszawa Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: formularze i instrukcje spisowe, GUS, Warszawa Rocznik demograficzny 2016, GUS, Warszawa Tematyka i organizacja spisów powszechnych w Polsce, GUS, Warszawa 1981.