SKALA ZAGROŻENIA SEJSMICZNEGO W GÓRNOŚLĄSKIM ZAGŁĘBIU WĘGLOWYM

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE GIG GÓRNICTWO I ŚRODOWISKO RESEARCH REPORTS MINING AND ENVIRONMENT Kwartalnik Quarterly 3/2007 Krystyna Stec SKALA ZAGROŻENIA SEJSMICZNEGO W GÓRNOŚLĄSKIM ZAGŁĘBIU WĘGLOWYM Streszczenie W artykule przedstawiono charakterystykę aktywności sejsmicznej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, na podstawie której możliwe jest określanie wstrząsogennych stref górotworu karbońskiego. Artykuł jest wynikiem realizacji prac w ramach projektu badawczo-rozwojowego Nr R pt.: Klasyfikacja stateczności górotworu przy obciążeniach statyczno-dynamicznych wraz z metodą i instrukcją doboru stalooszczędnej obudowy wyrobisk korytarzowych w aktywnych sejsmicznie obszarach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Systematyczna obserwacja wysokoenergetycznej aktywności sejsmicznej indukowanej działalnością górniczą kopalń była prowadzona od lat 50. ubiegłego stulecia, początkowo z wykorzystaniem kilku pojedynczych stanowisk sejsmicznych, a od 1974 roku na podstawie rejestracji Górnośląskiej Regionalnej Sieci Sejsmologicznej. Bank silnych wstrząsów górotworu z lat , zawierający podstawowe parametry sejsmologiczne wstrząsów o energii sejsmicznej E 10 5 J takie, jak: data i czas wystąpienia zjawiska, energia wstrząsu, magnituda, współrzędne epicentrum, nazwa pokładu i kopalni liczy ponad wstrząsów o energii E 10 5 J. Poziom intensywności zjawisk sejsmicznych, które występują w kilku rejonach (niecka bytomska, siodło główne, niecka główna, niecka kazimierzowska, oraz niecka jejkowicka i sfałdowania Jastrzębia) jest bardzo zróżnicowany, od wstrząsów niewyczuwalnych przez ludzi, do silnych o charakterze słabych trzęsień Ziemi. Informacje z banku danych są wykorzystywane do badań stanu zagrożenia tąpaniami w kopalniach oraz oceny dynamicznych oddziaływań drgań wywoływanych wstrząsami na środowisko naturalne na powierzchni. Seismic hazard state in the Upper Silesian Coal Basin Abstract The article presents the characteristics of seismic activity in the Upper Silesian Coal Basin, on the basis of which the determination of the carboniferous rock mass zone being subject to tremors is possible. The article is a result of work carried out in the framework of the research-development project No R entitled: Classification of rock mass stability in case of static-dynamic loads along with the method and instruction regarding the selection of steel-saving support of mine workings in seismically active areas in the Upper Silesian Coal Basin. Systematic observation of high-energy seismic activity induced by extraction operations in mines was conducted since the 1950s, initially with the use of several individual seismic stations, and since 1974 on the basis of recordings of the Upper Silesian Regional Seismological Network. The data base regarding strong rock mass tremors that took place in the period , containing the basic seismological parameters of tremors with seismic energy E 10 5 J such as: date and time of phenomenon occurrence, tremor energy magnitude, epicentre coordinates, name of seam and mine, include tremors of energy E 10 5 J. The intensity level of seismic phenomena, which appear in several regions (Bytom syncline, main saddle, main syncline, Kazimierz syncline as well as Jejkowice syncline and Jastrzębie foldings) is very differentiated from tremors imperceptible as regards people to strong tremors having the character of weaker earthquakes. Information gathered by the data base are used in investigations relating to the rockburst hazard state in mines and assessment of dynamic influences of vibrations caused by tremors on the surface natural environment. 55

2 Mining and Environment WPROWADZENIE Pierwsze stacje sejsmiczne na obszarze GZW powstały w latach 20. XX wieku. Utworzono je w celu obserwacji sejsmiczności rejonów górniczych i określenia jej związku z tąpaniami w kopalniach (Wierzchowska 1961). W okresie i na obszarze GZW działało pięć stacji sejsmicznych z rejestracją optyczną w ramach tzw. systemu regionalnego. W 1965 uruchomiono trzy stacje w kopalni Miechowice i stworzono system regionalno-kopalniany, dający początek rozwojowi kopalnianych stacji sejsmologicznych. Od 1969 roku datuje się systematyczne zwiększanie liczby stacji kopalnianych do 43 w latach 80. Równocześnie z rozwojem sieci kopalnianych była modernizowana sieć regionalna. W 1974 roku utworzono Górnośląską Regionalną Sieć Sejsmologiczną (GRSS) wyposażoną w angielską aparaturę Racal Thermionic (Wierzchowska 1981). Ze stacji GRSS umieszczonych w kilku kopalniach sygnały, odbierane przez sejsmometry, są przekazywane drogą radiową do centralnej jednostki rejestrującej znajdującej się w Głównym Instytucie Górnictwa, gdzie jest prowadzona ciągła rejestracja wstrząsów górotworu. Od ponad trzydziestu lat GRSS jako jedyne stanowisko badawcze dostarcza kompleksowej informacji o sejsmiczności obszaru Górnego Śląska i stanowi źródło informacji dla prowadzonego banku danych o wstrząsach górotworu o energii sejsmicznej E 10 5 J. Poziom aktywności sejsmicznej na obszarze Górnego Śląska jest wysoki i stanowi zagrożenie bezpieczeństwa pracy załóg górniczych pracujących pod ziemią (tąpania), a drgania wywoływane na powierzchni są źródłem dużej uciążliwości dla lokalnej społeczności i często przyczyną uszkodzeń obiektów budowlanych i infrastruktury technicznej. Dane uzyskiwane z GRSS są także źródłem informacji dla naukowców zajmujących się sejsmicznością rejonu i tąpaniami w kopalniach, ponieważ do rozwiązywania licznych problemów dotyczących bezpieczeństwa pracy w aspekcie zagrożenia sejsmicznego jest wymagana znajomość rzeczywistych i kompletnych wyników pomiarów wstrząsów górotworu. W miarę rozwoju obserwacji sejsmologicznych, związanych z doskonaleniem aparatury pomiarowej i metod obserwacyjnych, zmieniały się poglądy na temat przyczyn występowania aktywności sejsmicznej. Pierwsze wzmianki na temat przyczyn występowania wstrząsów na Górnym Śląsku sięgają początków XX wieku. Rejestrowanym w tym okresie wstrząsom przypisywano pochodzenie tektoniczne. Pogląd ten funkcjonował do lat 50.; uważano, że wiele katastrofalnych tąpań było spowodowane przez wstrząsy pochodzenia tektonicznego, zlokalizowane na głębokości 10 km, na której na pewno nie zaznaczał się wpływ robót górniczych (Budryk 1955; Janczewski 1955). W latach 60. dominował pogląd, że przyczyną silnych wstrząsów są naprężenia wywołane robotami eksploatacyjnymi oraz sumujące się naprężenia eksploatacyjne i tektoniczne występujące w tych samych partiach górotworu (Wierzchowska 1962). W następnych latach Wierzchowska (1968) stwierdziła, że dominującą rolę w powstawaniu wstrząsów odgrywają jednak naprężenia eksploatacyjne. Dalsze badania wykazały, że istnieją jednak przesłanki, aby w przypadku najsilniejszych wstrząsów oddalonych od bezpośrednich frontów eksploatacyjnych, dopatrywać się wpływów tektonicznych (Teisseyre 1972). Pod koniec lat 80. nastąpiło połączenie obu poglądów 56

3 Górnictwo i Środowisko na temat przyczyn występowania wstrząsów górniczych w wyniku badań nad powtarzalnością silnych zjawisk sejsmicznych (Drzęźla, Mendecki, Marcela 1984; Kijko 1986) oraz analiz mechanizmu ognisk. Wyodrębniono dwie grupy wstrząsów. Grupę wstrząsów słabszych energetycznie, które występowały w sąsiedztwie czynnych frontów eksploatacyjnych i charakteryzowały się eksplozyjnym lub implozyjnym typem mechanizmu ognisk (Dubiński, Stec 1995; Gibowicz, Domański, Wiejacz 1996; Stec 1999, 2005; Stec, Drzewiecki 2000; Wiejacz, Ługowski 1997) oraz grupę wstrząsów wysokoenergetycznych o charakterze regionalnym, powstających na wskutek współdziałania naprężeń eksploatacyjnych i tektonicznych często w większych odległościach od wyrobisk górniczych. Najczęściej występującym typem mechanizmu ognisk w drugiej grupie wstrząsów był mechanizm poślizgowy normalny z zaznaczającym się poziomym przesunięciem w ognisku wstrząsu. Azymuty płaszczyzn rozrywu i ich upady dla tych zjawisk korelowały z rozciągłością i upadem uskoków, w pobliżu których były zlokalizowane ogniska wstrząsów (Dubiel 1996; Dubiński, Stec 2000, 2001; Idziak, Teper, Zuberek 1999; Mutke, Stec 1997; Wiejacz 1995; Zuberek i inni 1997). Badania prowadzone w ostatnich latach z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych wykazały, że może występować zależność linii interpretowanych na podstawie zdjęć satelitarnych lineamentów z wysokoenergetyczną sejsmicznością z wektorami par wstrząsów (Pilecka 2006). Może to odzwierciedlać ruchy neotektoniczne podłoża o blokowej budowie, których następstwem mogą być najsilniejsze wstrząsy górotworu (E 10 8 J). 1. CHARAKTERYSTYKA AKTYWNOŚCI SEJSMICZNEJ W GÓRNOŚLĄSKIM ZAGŁĘBIU WĘGLOWYM Jak wspomniano, zjawiska sejsmiczne w GZW w okresie powojennym do początku lat 70. były rejestrowane przez pięć stacji sejsmicznych z rejestracją optyczną. W latach zostało zarejestrowanych około 355 zjawisk sejsmicznych o energii E 10 6 J (Paszta, Udziela, Wierzchowska ). Rejestrowano najsilniejsze wstrząsy, które w większości były połączone z tąpnięciami i zawałami. W 1974 roku została utworzona Górnośląska Regionalna Sieć Sejsmologiczna, co umożliwiło obniżenie dolnej granicy rejestracyjnej do energii 10 5 J oraz zwiększenie dokładności lokalizacji ognisk wstrząsów. W banku danych za lata zostały zawarte informacje o ponad wstrząsach o energii E 10 5 J. Na rysunku 1a i b zestawiono liczbę wysokoenergetycznych wstrząsów według rejestracji GRSS i tąpnięć według katalogu tąpnięć GIG. Wynika z nich, że liczba wysokoenergetycznych wstrząsów w latach 70. i 80. była bardzo duża, wynosiła średnio 3500 zjawisk rocznie. Następnie zaznaczyła się tendencja spadkowa trwająca do 1998 roku. W ostatnich kilku latach poziom aktywności sejsmicznej GZW był większy w porównaniu z aktywnością w latach 90. Rocznie występowało około 1200 wstrząsów, natomiast liczba tąpnięć w okresie 30 lat zmalała od ponad 20 rocznie w latach 70. i na początku lat 80., do średnio kilkunastu rocznie w następnych latach i kilku rocznie w ostatnich latach. 57

4 Mining and Environment N Rys. 1a. Zestawienie liczby N wysokoenergetycznych wstrząsów w GZW w latach Fig. 1a. Specification of number N of high-energy tremors in the Upper Silesian Coal Basin in the period N Rys. 1b. Zestawienie liczby tąpnięć N w GZW w latach Fig. 1b. Specification of the number of tremors N in the Upper Silesian Coal Basin in the period Aktywność sejsmiczna nie występuje we wszystkich kopalniach Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Położenie ognisk wstrząsów z okresu na tle obszarów górniczych i struktur tektonicznych, przedstawiono na rysunku 2. Wynika z niego, że epicentra wstrząsów górotworu bardzo wyraźnie grupują się w skupiska należące do różnych jednostek strukturalnych, charakteryzujących się stosunkowo głębokim zaleganiem pokładów węgla, występowaniem w ich otoczeniu mocnych i grubych kompleksów piaskowcowych oraz silnie rozwiniętą tektoniką. W związku z powyższym wyszczególniono pięć rejonów obszarów górniczych i dokonano zestawienia danych w tych rejonach, poczynając od 1977 roku. Danych z wcześniejszego okresu nie uwzględniono z uwagi na niepełny obszar objęty obserwacjami przez stacje sejsmologiczne

5 Górnictwo i Środowisko Rys. 2. Rozkład ognisk wstrząsów o energii E 10 5 J w okresie na tle mapy tektonicznej Górnego Śląska, opracowanej przez Bułę i Kotasa (1994) Fig. 2. Distribution of tremor foci with energy E 105 J in the period against the background of the tectonic map of Upper Silesia, elaborated by Buła and Kotas (1994) Wyszczególnionymi rejonami są: Niecka bytomska kopalnie: Bobrek, Miechowice, Centrum, Szombierki, Powstańców Śląskich, ZG Jadwiga (dawniej Pstrowski ), Rozbark, Grodziec, Andaluzja i Julian (aktualnie Piekary ). Siodło główne: - południowe skrzydło kopalnie: Katowice, Kleofas (dawniej Gotwald ), Mysłowice, Wieczorek, Wesoła (dawniej Lenin ), Wujek, Staszic, Zabrze, Bielszowice, Halemba, Makoszowy, Pokój, Wawel, Wirek, Śląsk, Sośnica, - północne skrzydło kopalnie: Polska, Barbara Chorzów, Siemianowice. Niecka kazimierzowska kopalnie: Kazimierz Juliusz, Niwka-Modrzejów, Porąbka-Klimontów (dawniej Czerwone Zagłębie ). Niecka główna kopalnie: Czeczott, Piast, Ziemowit, Jaworzno. Niecka jejkowicka i sfałdowania Jastrzębia kopalnie: Anna, Jas-Mos, Marcel, Rymer, 1-Maja, Rydułtowy, Pniówek i Zofiówka. 59

6 Mining and Environment Dla wydzielonych rejonów sporządzono zestawienie liczby wstrząsów (rys. 3a), energii sumarycznej (rys. 3b) i energii średniej (rys. 3c). Z zestawień tych wynika, że wyróżniają się dwa rejony: niecka bytomska i siodło główne. Największa liczba wstrząsów wynosząca 49% wystąpiła w niecce bytomskiej. Energia sumaryczna wyzwolona przez te wstrząsy stanowiła 31%, a energia średnia 18%. Siodło główne charakteryzowało się 34% udziałem liczby wstrząsów, które z kolei charakteryzowały się największą ilością energii sumarycznej 52%. Wstrząsy te charakteryzowały się również największą energią średnią, wynoszącą ponad 49%. W ogólnym zestawieniu oznacza to, że rejon siodła głównego był rejonem o największym zagrożeniu sejsmicznym, gdyż występujące wstrząsy miały zdecydowanie większą energię średnią niż w pozostałych rejonach. Średnia energia wstrząsów w niecce bytomskiej i niecce kazimierzowskiej, które charakteryzowały się najmniejszą liczbą wstrząsów (tylko 3%) była zbliżona i wynosiła odpowiednio 17 i 18%. Rejon niecki jejkowickiej charakteryzował się również małą liczbą wstrząsów (6%) oraz najmniejszą energią sumaryczną i energią średnią. W celu dokładniejszego opisu zmian aktywności sejsmicznej w GZW poniżej przedstawiono jej charakterystykę w odniesieniu do eksploatowanych pokładów. Ilość wstrząsów Niecka bytomska 34% 3% 6% 8% 49% Niecka główna Niecka jejkowicka Niecka kazimierzowska Siodło główne Rys. 3a. Rozkład liczby wstrząsów górotworu w poszczególnych rejonach GZW w okresie Fig. 3a. Distribution of the number of rock mass tremors in individual regions of the Upper Silesian Coal Basin in the period Energia sumaryczna, J Niecka bytomska 52% 5% 3% 31% 9% Niecka główna Niecka jejkowicka Niecka kazimierzowska Siodło główne Rys. 3b. Rozkład sumarycznej energii wstrząsów górotworu w poszczególnych rejonach GZW w okresie Fig. 3b. Distribution of the summary energy of rock mass tremors in individual regions of the Upper Silesian Coal Basin in the period

7 Górnictwo i Środowisko Energia średnia, J 18% Niecka bytomska Niecka główna 48% 12% 5% Niecka jejkowicka Niecka kazimierzowska Siodło główne 17% Rys. 3c. Rozkład średniej energii wstrząsów górotworu w poszczególnych rejonach GZW w okresie Fig. 3c. Distribution of the average energy of rock mass tremors in individual regions of the Upper Silesian Coal Basin in the period Niecka bytomska Niecka bytomska jest strukturą o skomplikowanej budowie. Stanowi ją stosunkowo płytka synklina, a w zasadzie szereg płytkich brachysynklin oddzielonych kopulastymi wypiętrzeniami o przebiegu NW-SE. Niecka jest niesymetryczna. Jej oś biegnie równoleżnikowo z W na E w pobliżu północno-wschodniego skrzydła. Powoduje to, że kąty zapadania warstw w tym skrzydle są dość strome i wynoszą od 8 do 20, natomiast w skrzydle południowym nie przekraczają 3. Skomplikowaną budowę niecki dodatkowo zaburza sieć uskoków o przebiegu głównie NW-SE i prostopadłych do nich, o różnych zrzutach i kątach nachylenia płaszczyzn. Najważniejsze z nich to uskok radzionkowski, miechowicki, Alfred, Przełajka, wojkowickobędziński, koszelewski i cieszkowski o zrzutach od kilku metrów do prawie 300 m, którym towarzyszy sieć uskoków mniejszych o zrzutach od kilkudziesięciu centymetrów do około 20 m. W niecce bytomskiej, obserwowana od 1977 roku, aktywność sejsmiczna była związana z eksploatacją pokładów położonych w warstwach siodłowych i porębskich. Warstwy siodłowe mają miąższość od 60 do 240 m i zalegają na głębokości od 600 do 850 m. W grupie warstw siodłowych występują naprzemianległe piaskowce, łupki piaszczyste i łupki ilaste oraz pokłady węgla grupy 500. Warstwy porębskie o grubości od 350 do 430 m są zbudowane z łupków piaszczystych i ilastych oraz z piaskowców, głównie drobnoziarnistych oraz pokładów węgla grupy 600. Zalegają one poniżej 1000 m. Kopalnie wykazujące aktywność sejsmiczną w niecce bytomskiej to: Bobrek, Centrum, Miechowice, Szombierki, Powstańców Śląskich, Rozbark, Pstrowski, Andaluzja, Julian. Rozkład liczby wysokoenergetycznych wstrząsów w poszczególnych kopalniach, przedstawiono na rysunku 4. Niecka bytomska należała do rejonów o wysokiej aktywności sejsmicznej w latach 80. W tym rejonie największa liczba wstrząsów o energii E 10 5 J wystąpiła w latach , a następnie aktywność sejsmiczna znacznie zmalała, co było związane ze zmniejszaniem wydobycia węgla i w końcu z zaprzestaniem eksploatacji w poszczególnych kopalniach. 61

8 Mining and Environment Ogółem w rejonie tym wystąpiło prawie wstrząsów o energii sumarycznej wynoszącej 2, J. Wstrząsy o najsilniejszej energii rzędu 10 9 J odnotowano w kopalni Szombierki w 1981 i 1984 roku oraz w kopalni Pstrowski (1980 r.) i Miechowice (1993 r.). W tym rejonie wystąpiło 17 wstrząsów rzędu 10 8 J głównie w latach 80. N Bobrek Miechowice Centrum Szombierki Powstańców Śl. Rozbark Pstrowski Andaluzja Julian/Piekary Rys. 4. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w niecce bytomskiej w okresie Fig. 4. Distribution of the number of tremors N with energy E J in the Bytom syncline in the period Wartości energii sumarycznej i energii średniej wstrząsów, które wystąpiły podczas eksploatacji prowadzonej w poszczególnych pokładach kopalń, przedstawiono na rysunkach 5a b. We wszystkich kopalniach aktywność sejsmiczna, w okresie prowadzenia obserwacji w latach , występowała podczas eksploatacji pokładów grupy 500 warstw siodłowych, a ponadto w kopalniach Powstańców Śląskich, Jadwiga i Julian pokładu 620 warstw porębskich. Największa wartość energii sumarycznej wystąpiła podczas eksploatacji pokładu 509, a następnie 507, w przypadku których średnia energia wstrząsów wynosiła odpowiednio 3, i 6, J. W tych pokładach wystąpiły najsilniejsze wstrząsy o energii rzędu 10 8 i 10 9 J. Porównywalnie zachowywał się pokład 620 eksploatowany tylko w kopalniach Powstańców Śląskich i Jadwiga. Występowały w nim również najsilniejsze wstrząsy o energii rzędu 10 8 J. E sum E, J 1.0E E E E E E E śr Rys. 5a. Zestawienie uśrednionych wartości energii sumarycznej Esum, i energii średniej Eśr według eksploatowanych pokładów (niecka bytomska) 62

9 Górnictwo i Środowisko Fig. 5a. Specification of averaged values of summary energy Esum and average energy Eśr according to mined seams (Bytom syncline) (a) (b) 501 Bobrek 501 Bobrek 502 Szombierki 502 Szombierki 503 Centrum Rozbark 503 Centrum Rozbark Pokłady Pow stańców Śl. Julian/Piekary Andaluzja Miechow ice Pokłady Pow stańców Śl. Julian/Piekary Andaluzja Miechow ice Jadw iga Jadw iga E E E E E E E+09 E sum, J E sum, J Rys. 5b. Zestawienie energii sumarycznej Esum (a) i energii średniej Eśr (b) według eksploatowanych pokładów w poszczególnych kopalniach (niecka bytomska) Fig. 5b. Specification of summary energy Esum (a) and average energy Eśr (b) according to mined seams in individual mines (Bytom syncline) 1.2. Siodło główne Siodło główne, oprócz niecki bytomskiej, jest najważniejszym elementem tektoniki północnej części GZW. Budują go wyniesienia pocięte poprzecznymi elewacjami, tworzące szereg kopuł ciągnących się od Zabrza na zachodzie po Maczki na wschodzie. Ponadto, strukturę siodła komplikuje sieć licznych, o różnych zrzutach, uskoków antytetycznych i kulisowych. W obszarze siodła głównego występuje szereg struktur uskokowych, z których największą jest uskok kłodnicki. Ma on przebieg równoleżnikowy i charakteryzuje się zmienną amplitudą zrzutów oraz zmiennym kątem nachylenia płaszczyzny uskokowej. Struktura ta zrzuca warstwy na południe. Amplituda zrzutu wynosi 360 m w jego wschodniej części, następnie maleje w kierunku zachodnim do około 20 m. Uskokowi kłodnickiemu towarzyszy szereg mniejszych uskoków o zrzutach od kilku do kilkuna- 63

10 Mining and Environment stu metrów, układających się schodkowo lub wachlarzowato oraz uskoki o kierunku NE-SW o zrzutach od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Szczeliny uskoku kłodnickiego, a także uskoków towarzyszących wypełnia druzgot skał w postaci brekcji piaskowców, iłowców i substancji węglistej oraz bloków piaskowca. Sieć różnokierunkowych uskoków niższych rzędów, towarzyszących uskokowi kłodnickiemu powoduje, że badany obszar został pocięty na bloki tektoniczne o różnej wielkości, różnie poprzesuwane względem siebie zarówno w pionie jak i poziomie. Jest to więc obszar bardzo podatny na wszelkiego rodzaju deformacje wynikające zarówno z przeszłej, jak i obecnie prowadzonej eksploatacji górniczej węgla, które są źródłem wysokoenergetycznych wstrząsów górniczych i tąpań. W obszarze siodła głównego aktywność sejsmiczna występowała podczas eksploatacji pokładów występujących w warstwach rudzkich, siodłowych i porębskich. Warstwy rudzie są wykształcone w facji ilasto-piaszczystej zbudowanej z iłowców zawierających pokłady węgla przedzielone ławicami drobno i średnioziarnistych piaskowców o grubości do kilkunastu metrów oraz facji piaszczystej zbudowanej ze średnio i gruboziarnistych piaskowców, z wkładkami łupków ilastych i piaszczystych. Piaskowce te lokalnie przechodzą w zlepieńce. Warstwy siodłowe są zbudowane z ławic gruboziarnistych i zlepieńcowatych piaskowców oraz grubych pokładów węgla, którym towarzyszą warstwy iłowców i mułowców. W warstwach tych pokłady grupy 500 zalegają na głębokości od 520 do 700 m we wschodniej części, a w zachodniej do 1000 m. Warstwy porębskie zostały rozpoznane jedynie w górnej części. Wykształcone są w facji ilastej z ławicami piaskowców nie grubszymi niż 30 m; są słabo zbadane. Tylko najgłębsze otwory badawcze zostały dowiercone do głębokości 1200 m, gdzie występuje część stropowa warstw porębskich. Pokłady węgla są cienkie. Udokumentowane zostały dwa pokłady węgla 612 i 620. Małe grubości pokładów przy ich dużej głębokości zalegania oraz słabym rozpoznaniu powodują, że pokłady porębskie nie są przedmiotem zainteresowania górniczego i nie zostały w pełni udokumentowane. Kopalnie eksploatujące w rejonie siodła głównego ze względu na przejrzystość rysunków podzielono na: a) południowe skrzydło siodła głównego rejon katowicki z kopalniami: Katowice, Kleofas, Wujek, Mysłowice, Wieczorek, Wesoła, Staszic, b) południowe skrzydło siodła głównego rejon rudzko-zabrzański to kopalnie: Zabrze, Bielszowice, Halemba, Makoszowy, Pokój, Wawel, Polska, Wirek, Śląsk, Sośnica, c) północne skrzydło siodła głównego kopalnie: Barbara Chorzów, Siemianowice, Wawel, Polska. Największą aktywnością sejsmiczną charakteryzował się obszar siodła głównego rejon katowicki w latach oraz (rys. 6). Łącznie w okresie w rejonie tym wystąpiło około 2900 wstrząsów górotworu o energii sumarycznej wynoszącej 9, J. W latach 80. najbardziej aktywnymi sejsmicznie kopalniami były: Kleofas, Katowice, Wujek, a od 2000 roku kopalnie Staszic 64

11 Górnictwo i Środowisko i Wesoła. W tym rejonie wystąpiły w latach 80. dwa wstrząsy rzędu 10 9 J (kopalnia Kleofas ) i siedem wstrząsów rzędu 10 8 J. N Katowice Kleofas Mysłowice Wieczorek Wesoła Wujek Staszic Rys. 6. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w okresie w południowym skrzydle siodła głównego rejon katowicki Fig. 6. Distribution of the number of tremors N with energy E J in the period Aktywność sejsmiczna tego rejonu była związana z eksploatacją dwóch pokładów warstw rudzkich (416, 418), czterech warstw siodłowych (501, 504, 507, 510) i jednego warstw porębskich (620). Największą energią sumaryczną oraz energią średnią charakteryzowały się wstrząsy związane z eksploatacją pokładów 501 i 510, a maksymalną energią średnią wynoszącą 5, J z eksploatacją w pokładzie 507 (rys. 7a i b). Oznacza to występowanie podczas eksploatacji tego pokładu wstrząsów wysokoenergetycznych. Następnym wyszczególnionym rejonem siodła głównego jest rejon rudzko- -zabrzański. W latach wystąpiło w nim ponad wstrząsów o energii sumarycznej wynoszącej 3, J. Na rysunku 8 przedstawiono rozkład wstrząsów w poszczególnych kopalniach, przy czym dane z kopalni Zabrze i Bielszowice zostały podane razem ze względu na połączenie tych kopalń. W latach aktywność sejsmiczna w tym rejonie była bardzo wysoka, głównie w kopalniach: Bielszowice, Pokój, Halemba, Wirek i Śląsk. Na kopalni Śląsk wystąpiły trzy wstrząsy rzędu 10 9 J w latach 1983, 1984 i 1985 oraz jeden w kopalni Halemba w 1993 roku. Wstrząsów rzędu 10 8 J wystąpiło 16, głównie w kopalni Bielszowice, Śląsk i Wirek. Kopalnie Makoszowy i Sośnica charakteryzowały się niskim poziomem sejsmiczności w stosunku do pozostałych kopalń w tym rejonie, ponieważ wystąpiło w nich tylko około 359 zjawisk o maksymalnej energii rzędu 10 6 J. Największa aktywność sejsmiczna w tym rejonie była związana z eksploatacją pokładów warstw siodłowych, w których wystąpiły najsilniejsze wstrząsy rzędu 10 9 J (pokład 502 i 504) i pokładach warstw rudzkich 405, 416, 418 (rys. 9a i b). Eksploatacja prowadzona w pokładzie 502 eksploatowanym w pięciu kopalniach spowodowała wyemitowanie największej ilości energii sumarycznej 3, J. Z eksploatacją pokładu 415 w kopalni Halemba było związane 1, J energii sumarycznej, a z pokładem 418 (kopalnie Bielszowice i Pokój ) 1, J energii sumarycznej. Największa energia 65

12 Mining and Environment średnia wstrząsów wynosząca 6, J wystąpiła podczas eksploatacji pokładu 418. Eksploatacja prowadzona w kopalniach: Bielszowice, Halemba, Sośnica i Makoszowy w pokładzie 405 spowodowała wyzwolenie 2, J energii sumarycznej. 1,0E+09 1,0E+08 E sum E śr E, J 1,0E+07 1,0E+06 1,0E+05 1,0E Rys. 7a. Zestawienie uśrednionych wartości energii sumarycznej Esum i energii średniej Eśr według eksploatowanych pokładów (siodło główne rejon katowicki) Fig. 7a. Specification of averaged values of summary energy Esum and average energy Eśr according to mined seams (main saddle Katowice region) (a) (b) 416 Wujek 416 Wujek Staszic Staszic 418 Wieczorek 418 Wieczorek Pokłady Mysłow ice Wesoła Katow ice Pokłady Mysłow ice Wesoła Katow ice 507 Kleofas 507 Kleofas ,0E+05 1,0E+06 1,0E+07 1,0E+08 E sum, J 1,0E+05 1,0E+07 1,0E+09 1,0E+11 E sum, J Rys. 7b. Zestawienie energii sumarycznej Esum (a), energii średniej Eśr (b) według eksploatowanych pokładów w poszczególnych kopalniach (siodło główne rejon katowicki) Fig. 7b. Specification of summary energy Esum (a), average energy Eśr (b) according to mined seams in individual mines (main saddle Katowice region) Północne skrzydło siodła głównego obejmuje kopalnie: Wawel, Polska, Barbara-Chorzów i Siemianowice. Aktywność sejsmiczna w tym rejonie występowała tylko do końca 1993 roku, ponieważ w znajdujących się tu kopalniach zakończono eksploatację (rys. 10). Rejon ten charakteryzował się bardzo małą aktywnością sejsmiczną związaną z eksploatacją pokładów warstw rudzkich i siodłowych. Wystąpiło w tym rejonie tylko około 540 wstrząsów sejsmicznych, w całym analizowanym okresie, 66

13 Górnictwo i Środowisko o energii sumarycznej wynoszącej 3, J. Maksymalna energia sejsmiczna w tym rejonie była rzędu 10 7 J. N Bielszowice Halemba Makoszowy Pokój Śląsk Sośnica Wirek Rys. 8. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w okresie w południowym skrzydle siodła głównego (rejon rudzko-zabrzański) Fig. 8. Distribution of the number of tremors N with energy E J in the period in the southern wing of the main saddle (Ruda-Zabrze region) E, J 1,0E+10 1,0E+09 1,0E+08 1,0E+07 1,0E+06 1,0E+05 1,0E+04 E sum E śr Rys. 9a. Zestawienie uśrednionych wartości energii sumarycznej Esum i energii średniej Eśr według eksploatowanych pokładów (siodło główne rejon rudzko-zabrzański) Fig. 9a. Specification of averaged values of summary energy Esum and average energy Eśr according to mined seams (main saddle Ruda-Zabrze region) 67

14 Mining and Environment (a) (b) 358 Makoszow y 358 Makoszow y 401 Sośnica 401 Sośnica Bielszow ice Halemba Śląsk Bielszow ice Halemba Śląsk 407 Pokój 407 Pokój 408 Wirek 408 Wirek Pokłady Pokłady ,0E+05 1,0E+06 1,0E+07 1,0E+08 E sum, J 1,0E+05 1,0E+07 1,0E+09 1,0E+11 E sum, J Rys. 9b. Zestawienie energii sumarycznej Esum (a) i energii średniej Eśr (b) według eksploatowanych pokładów w poszczególnych kopalniach (siodło główne rejon rudzko-zabrzański) Fig. 9b. Specification of summary energy Esum (a) and average energy Eśr (b) according to mineral seams in individual mines (main saddle Ruda-Zabrze region) 68

15 Górnictwo i Środowisko N Barbara Chorzów Siemianowice Wawel Polska Rys. 10. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w okresie w siodle głównym Fig. 10. Distribution of the number of tremors N with energy E J in the period in the main saddle 1.3. Niecka kazimierzowska Niecka kazimierzowska położona w północno-wschodniej części zagłębia jest strukturą asymetryczną o orientacji NNW-SSE. Jej skrzydło północne ma zmienne nachylenie od łagodnego do stromego; południowe jest łagodne. Bieg warstw jest w przybliżeniu równoległy do osi niecki, a ich nachylenie jest zmienne i wynosi od 15 do 45º. Aktywność sejsmiczna niecki była związana z eksploatacją pokładu 510 zalegającego w warstwach siodłowych. W tym rejonie warstwy siodłowe występują w postaci jednego grubego (o miąższości nawet 24 m) pokładu węgla. Ogółem wystąpiło tu około 1300 wstrząsów o energii sumarycznej 2, J w kopalniach: Porąbka Klimontów, Kazimierz Juliusz, Niwka-Modrzejów i Sosnowiec (rys. 11). Największą aktywność sejsmiczną odnotowywano w kopalni Porąbka Klimontów do 1994 roku. W okresie aktywność sejsmiczna w zasadzie w tym rejonie zanikła, gdyż wystąpiło tylko około 25 wstrząsów. Maksymalna energia sejsmiczna wstrząsów była rzędu 10 7 J. Największą energią sumaryczną oraz energią średnią charakteryzowała się kopalnia Porąbka Klimontów, w której do 1981 roku wystąpiło około 350 wstrząsów o energii powyżej 10 5 J. Najsilniejsze wstrząsy w tym rejonie miały energię rzędu 10 7 J. 400 N Kazimierz Juliusz Niwka Modrzejów Sosnowiec Porąbka Rys. 11. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w okresie w niecce kazimierzowskiej Fig. 11. Distribution of the number of tremors N with energy J in the period in the Kazimierz syncline 69

16 Mining and Environment 1.4. Niecka główna Najrozleglejszą strukturą GZW jest niecka główna. Jest to bardzo łagodna i rozległa synklina o upadach warstw od 0 do 10. Jej głównymi elementami strukturalnymi są liczne uskoki o różnej amplitudzie zrzutów, nierzadko powyżej 1000 m oraz łagodne ugięcia warstw w postaci kopuł, antyklin lub niecek i synklin. Uskoki są przeważnie normalne zrzutowe i zrzutowo-przesuwcze, rzadko tylko przesuwcze. Długość stref uskokowych jest różna i wynosi od kilku metrów do kilkudziesięciu kilometrów. Podobnie różna jest orientacja uskoków od równoleżnikowej po południkową, przy czym uskoki równoleżnikowe, mające również duże zrzuty, są zgrupowane głównie w środkowej i południowej części niecki. Ponieważ zrzucają one warstwy na południe, sprawiają, że w tej części niecka ma budowę schodową. Uskoki południkowe występują niemal na całym jej obszarze, a uskoki o kierunku NW-SE jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie z krakowską strefą fałdowo-blokową, tj. wzdłuż NE i E jej granicy. Aktywność sejsmiczna w niecce głównej była stwierdzona w pierwszej połowie lat 80. w związku z eksploatacją w kopalniach Czeczott, Piast, Ziemowit i Jaworzno, pokładów występujących w warstwach łaziskich. Warstwy łaziskie są wykształcone jako kompleks osadów o zdecydowanej przewadze utworów piaskowcowych. Piaskowce te są przeważnie typu arkozowego, różnoziarniste, na ogół słabo zwięzłe o spoiwie ilastym typu kontaktowego. Występują w grubych ławicach rozdzielonych pokładami węgla i towarzyszącymi im warstwami osadów iłowcowo- -mułowcowych. Miąższość warstw łaziskich wynosi od 450 do 950 m i występują one na głębokości m. W okresie w rejonie tym wystąpiło ponad 1300 wstrząsów (rys. 12) o energii sumarycznej wynoszącej 4, J. Najsilniejszy wstrząs rzędu 10 9 J wystąpił w kopalni Czeczott w 1992 roku. Były też trzy wstrząsy rzędu 10 8 J (w kopalni Ziemowit w 1985 i 1986 roku i w kopalni Piast w 1983 roku). Duża liczba zjawisk sejsmicznych miała miejsce w latach w kopalni Ziemowit, a w 2003 i 2005 roku w kopalni Piast. Największa liczba wstrząsów o sumarycznej energii wynoszącej 1, J oraz największa energia średnia wynosząca 4, J były związane z eksploatacją pokładu 207. Drugim tzw. wstrząsogennym pokładem był pokład 209. Również najsilniejsze wstrząsy o energii rzędu 10 8 i 10 9 J były związane z eksploatacją tych dwóch pokładów. Dane te przedstawiono na rysunku 13a i b. N Piast Czeczott Ziemowit Jaworzno Rys. 12. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w okresie w niecce głównej Fig. 12. Distribution of the number of tremors N with energy E J in the period in the main syncline 70

17 Górnictwo i Środowisko E sum E, J 1,0E+10 1,0E+09 1,0E+08 1,0E+07 1,0E+06 1,0E+05 1,0E Rys. 13a. Zestawienie uśrednionych wartości energii sumarycznej Esum i energii średniej Eśr według eksploatowanych pokładów (niecka główna) Fig. 13a. Specification of averaged values of summary energy Esum and average energy Eśr according to mined seams (main syncline) E śr (a) (b) 204 Piast 204 Piast 205 Czeczott 205 Czeczott Pokłady Ziemow it Pokłady Ziemow it 208 Jaw orzno 208 Jaw orzno E E E E+11 E sum, J 1.0E E E E+08 E sum, J Rys. 13b. Zestawienie energii sumarycznej Esum (a) i energii średniej Eśr (b) według eksploatowanych pokładów w poszczególnych kopalniach (niecka główna) Fig. 13b. Specification of summary energy Esum (a) and average energy Eśr (b) according to mineral seams in individual mines (main syncline) 1.5. Niecka jejkowicka i sfałdowania Jastrzębia Niecka jejkowicka i sfałdowania Jastrzębia znajdują się w silnie zdyslokowanej południowo-zachodniej części GZW. Zachodnią część rejonu tworzą dwie wąskie synkliny: jejkowicka i chwałowicka o rozciągłości NNW-SSE, a południowo- -wschodnią część stanowią sfałdowania Jastrzębia. Struktury te są pocięte licznymi uskokami o dominujących kierunkach W-E i N-S. W niecce jejkowickiej aktywność sejsmiczna w latach była związana z eksploatacją prowadzoną w kopalniach Anna, Marcel, Rymer, 1-Maja i Ry- 71

18 Mining and Environment dułtowy w pokładach warstw porębskich zalegających do głębokości 950 m i warstw jaklowieckich położonych poniżej 1000 m. Pod względem wykształcenia litologicznego skały towarzyszące pokładom węgla w tym obszarze są zaliczane do iłowców, mułowców oraz piaskowców. Aktywność sejsmiczna kopalń Jas-Mos, Pniówek i Zofiówka prowadzących eksploatację w obszarze sfałdowań Jastrzębia występowała podczas eksploatacji pokładów warstw rudzkich i siodłowych. Jest to rejon o średnim poziomie aktywności sejsmicznej, która nasiliła się głównie w kopalni Rydułtowy od 1992 roku (rys. 14). W latach wystąpiło ponad 2800 wstrząsów o energii sumarycznej 2, J. N Anna Rydułtowy Zofiówka Jastrzębie Moszczenica Marcel Rys. 14. Rozkład liczby wstrząsów N o energii E J w okresie w niecce jejkowickiej i w rejonie sfałdowań Jastrzębia Fig. 14. Distribution of the number of tremors N with energy E J in the period in the Jejkowice syncline and Jastrzębie folding region Najaktywniejszymi pod względem sejsmicznym pokładami były pokłady 703 i 713 (rys. 15a). Energia średnia wyemitowana podczas eksploatacji tych pokładów wynosiła odpowiednio 2, i 1, J. Największa energia średnia wynosząca 6, J występowała podczas eksploatacji pokładu 718 (rys. 15b). 1,0E+09 E sum 1,0E+08 E śr E, J 1,0E+07 1,0E+06 1,0E+05 1,0E Rys. 15a. Zestawienie wartości uśrednionych energii sumarycznej Esum, energii średniej Eśr według eksploatowanych pokładów (niecka jejkowicka i sfałdowania Jastrzębia) Fig. 15a. Specification of averaged values of summary energy Esum and average energy Eśr according to mined seams (Jejkowice syncline and Jastrzębie foldings) 72

19 Górnictwo i Środowisko (a) (b) 409 Marcel 409 Marcel 410 Rydułtow y 410 Rydułtow y Anna Rymer 1-Maja Jas-Mos Zofiów ka Anna Rymer 1-Maja Jas-Mos Zofiów ka Pokłady 626 Pokłady ,0E+05 1,0E+06 1,0E+07 1,0E+05 1,0E+07 1,0E+09 1,0E+11 Rys. 15b. Zestawienie energii sumarycznej Esum (a) i energii średniej Eśr (b) w kopalniach, według eksploatowanych pokładów (niecka jejkowicka i sfałdowania Jastrzębia) Fig. 15b. Specification of summary energy Esum and average energy Eśr in mines according to mined seams (Jejkowice syncline and Jastrzębie foldings) PODSUMOWANIE Poziom aktywności sejsmicznej w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym w analizowanych latach charakteryzował się zróżnicowaniem w czasie i regionalnym. Zależał zarówno od intensywności eksploatacji, jak i od zmienności budowy litologicznej i tektonicznej. W okresie intensywnej eksploatacji w latach 70. i

20 Mining and Environment ubiegłego stulecia, kiedy osiągnięto maksymalną wielkość wydobycia był największy. Od końca lat 80., gdy rozpoczęto proces restrukturyzacji przemysłu węglowego wystąpiło bardzo wyraźne zmniejszenie liczby wysokoenergetycznych wstrząsów związanych z nimi. Proces ten trwał do 1999 roku. Od 2000 roku w kopalniach, w których zaprzestano wydobycia aktywność sejsmiczna nie występowała, natomiast w pozostałych nasilała się w miarę pogorszenia się warunków eksploatacji (zwiększanie głębokości eksploatacji, eksploatacja w strefach uskokowych, filarach ochronnych, resztkach). Najaktywniejszym sejsmicznie (największa liczba wstrząsów wysokoenergetycznych, największa ich energia sumaryczna i energia średnia) był rejon uskoku kłodnickiego w siodle głównym. Aktywność sejsmiczna tego rejonu była związana głównie z eksploatacją prowadzoną w warstwach siodłowych i rudzkich. Największa energia sumaryczna i energia średnia wstrząsów oraz wstrząsy o największych energiach rzędu 10 8 i 10 9 J występowały podczas eksploatacji pokładów 502, 510 i 418. Drugim rejonem była niecka bytomska do momentu prowadzenia tam wzmożonej eksploatacji górniczej, czyli do 2000 roku. Wstrząsogenne pokłady to 507, 509, 510 w warstwach siodłowych i pokład 620 warstw porębskich. Najsilniejsze wstrząsy o energii rzędu 10 8 J występowały w osi niecki bytomskiej. W niecce głównej aktywność sejsmiczna była związana z eksploatacją pokładów warstw łaziskich, w których najaktywniejszymi sejsmicznie były pokłady 207 i 209. Najsilniejszy wstrząs o energii J wystąpił w czasie eksploatacji w pokładzie 207. W niecce jejkowickiej eksploatacja w pokładach warstw jejkowieckich, głównie pokładu 703 i 713 spowodowała powstanie największej liczby wstrząsów. Literatura 1. Budryk W. (1955): Skutki wstrząsów w kopalniach górnośląskich. Arch. Górn. i Hutn. nr 2, s Buła Z., Kotas A. (1994): Atlas geologiczny Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Część III: Mapy geologiczno-strukturalne. 3. Drzęźla B., Mendecki A. Marcela E. (1984): Wpływ warunków górniczych na kształtowanie się aktywności sejsmicznej na przykładzie KWK Miechowice. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. M-6 (176), s Dubiel R. (1996): The mechanisms of Mining Tremors from Śląsk Coal Mine Area. Acta Montana no. 9, A (100), s Dubiński J., Stec K. (1995): Określenie zagrożenia sejsmicznego w oparciu o mechanizmy ognisk wstrząsów górniczych. Publ. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc M-19 (281), s Dubiński J., Stec K. (2000): Modalność sejsmiczności górniczej w świetle badań mechanizmu ognisk wstrząsów. Kraków, AGH, s Dubiński J., Stec K. (2001): Relationship between focal mechanism parameters of mine tremors and local strata tectonics. [W]: Dynamic rock mass response to mining. Ed. G. Van Aswegen, R.J. Durrheim, W.D. Ortlepp. Johannesburg, The South African Institute of Mining and Metallurgy, s Gibowicz S.J., Domański B., Wiejacz P. (1996): The focal mechanism and source parameters of seismic events induced by mining. Acta Montana no. 10 (102), s

21 Górnictwo i Środowisko 9. Idziak A.F., Teper L., Zuberek W.M. (1999): Sejsmiczność a tektonika Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Katowice, Wydaw. Uniw. Śląskiego. 10. Janczewski E. (1955): Trzęsienia ziemi na Górnym Śląsku. Arch. Górn. i Hutn. nr 2, Kijko A. (1986): Bimodalny charakter ekstremalnych rozkładów zjawisk sejsmicznych w kopalniach. Publ. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sc. M-8 (191), s Mutke G., Stec K. (1997): Seismicity in the Upper Silesian Coal Basin, Poland: Strong regional seismic events. [W]: Rockbursts and Seismicity in the Mines. Ed. S.J. Gibowicz, S. Lasocki. Rotterdam/Brookfield, Balkema, s Paszta E., Udziela B., Wierzchowska Z. ( ): Najsilniejsze wstrząsy górotworu na Górnym Śląsku. Katowice, Główny Instytut Górnictwa no Pilecka E. (red). (2006): Związek lineamentów z sejsmicznością indukowaną na terenach górniczych Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Kraków, IGSMiE PAN. 15. Stec K. (2005): Charakterystyka mechanizmu ognisk wstrząsów górniczych z obszaru GZW. Wiadomości Górnicze nr 4, s Stec K. (1999): Analiza mechanizmów ognisk wstrząsów górniczych występujących w GZW. [W:] Geomechaniczne i sejsmologiczne modele ognisk wstrząsów górniczych. Kraków, Akademia Górniczo-Hutnicza, s Stec K., Drzewiecki J. (2000): Relationship between mine tremor focal mechanism and local mining and geological conditions. Acta Montana, no. 16 (118), s Teisseyre R. (1972): Badania sejsmologiczne w rejonach eksploatacji górniczej. Mat. Symp. Problemy geodynamiki i tąpań nr 1. Kraków, PAN, s Wiejacz P. (1995): Moment tensor for seismic events from Upper Silesian coal mines, Poland. [W]: Mechanism of Jointed nd Faulted Rocks Ed. H.P. Rossmanith. Rotterdam/Brookfield, Balkema, s Wiejacz P., Ługowski A. (1997): Effects of geological and mining structures upon mechanism of seismic events at Wujek coal mine, Katowice, Poland. [W]: Rockbursts and Seismicity in Mines, Ed. S.J. Gibowicz, S. Lasocki. Rotterdam/Brookfield, Balkema, s Wierzchowska Z. (1961): Przyczyny wstrząsów na Górnym Śląsku. Główny Instytut Górnictwa Komunikat nr Wierzchowska Z. (1962): Nowe poglądy na pochodzenie wstrząsów ziemi na Górnym Śląsku. Przegląd Górniczy nr 7 8, s Wierzchowska Z. (1968): Zagraniczne metody sejsmiczne do badania tąpań. Przegląd Górniczy nr 9, s Wierzchowska Z. (1981): Regionalna Sieć Mikrosejsmologiczna na Górnym Śląsku. Przegląd Górniczy nr 5, s Zuberek W.M., Teper L., Idziak A.F., Sagan G. (1997): Seismicity and tectonics in the Upper Silesian Coal Basin, Poland. Proc. XIII Int. Congres of Carboniferous Permian. Prace Państw. Inst. Geol. nr 157, s Recenzent: prof. dr hab. inż. Józef Dubiński 75