Spis treści. Przedmowa 19

Transkrypt

1 Podstawy toksykologii : kompendium dla studentów szkół wyższych : praca zbiorowa / pod red. Jerzego K. Piotrowskiego ; [autorzy Ewa Bem i 10 pozostałych]. Wyd. 2-1 dodr. (PWN). Warszawa, cop Spis treści Przedmowa 19 Rozdział 1 Ogólne wiadomości o toksykologii Substancje toksyczne naturalne i syntetyczne Rys historyczny Struktura i zadania współczesnej toksykologii 26 Bibliografia 29 Rozdział 2 Toksykometria Wprowadzenie Kierunki badań Ocena toksyczności związku na podstawie zależności między jego budową chemiczną a aktywnością biologiczną Zwierzęta doświadczalne i drogi narażenia Badanie toksyczności na zwierzętach doświadczalnych Ocena toksyczności ostrej Ocena działania drażniącego i działania uczulającego Badania uzupełniające Ocena toksyczności z zastosowaniem powtarzanych wysokich dawek Ocena toksyczności podprzewlekłej i przewlekłej Ocena efektów odległych Charakterystyka efektów odległych Ocena działania mutagennego Ocena działania rakotwórczego Ocena działania teratogennego Ocena toksycznego wpływu na płodność, rozrodczość i potomstwo Ocena działania neurotoksycznego Metody obliczeniowe w ocenie toksyczności Cele badań toksykometrycznych Zależność dawka-efekt Zależność dawka-odpowiedź Ekstrapolacja wyników badań toksykometrycznych ze zwierząt doświadczalnych na człowieka 56

2 2.10. Alternatywne metody oceny toksyczności 58 Bibliografia 61 Rozdział 3 Drogi wchłaniania, metabolizm i wydalanie ksenobiotyków Drogi wchłaniania Transport ksenobiotyków przez błony biologiczne Wchłanianie w drogach oddechowych Charakterystyka ogólna Czynniki warunkujące wchłanianie gazów i par w układzie oddechowym Wchłanianie przez skórę Wchłanianie drogą pokarmową Dystrybucja i wiązanie tkankowe ksenobiotyków Biotransformacja ksenobiotyków Charakterystyka ogólna Reakcje I fazy i cytochrom P Reakcje II fazy - sprzęganie metabolitów Wydalanie substancji z ustroju Drogi wydalania Wydalanie z powietrzem wydychanym Wydalanie z moczem Wydalanie z kałem 86 Bibliografia 86 Rozdział 4 Mechanizmy działania toksycznego Uwagi ogólne Działanie fizyczne Niedotlenienie tkanek lub nieprawidłowe wykorzystanie energii spalania Deficyt tlenu w powietrzu oddechowym Niedotlenienie wywołane toksyczną niedokrwistością - hipoksja Unieczynnienie hemoglobiny Zablokowanie oddychania tkankowego Rozprzężenie oksydacyjnej fosforylacji Inhibitory reakcji enzymatycznych Charakterystyka ogólna Inhibitory esterazy acetylocholinowej Fluorooctan: synteza letalna Zatrucia luizytem i tlenkiem arsenu(iii) Wpływ trucizn na procesy przewodzenia bodźców w układzie nerwowym Mechanizm przewodzenia bodźców Agoniści receptora cholinergicznego 98

3 Substancje blokujące receptor cholinergiczny Substancje blokujące uwalnianie acetylocholiny Substancje wpływające na migrację jonów sodu przez błonę neuronu Aktywne metabolity: wiązanie kowalencyjne Wiadomości wprowadzające Acetaminofen Bromobenzen Działanie toksyczne wolnych rodników Charakterystyka wolnych rodników Powstawanie rodników tlenowych w warunkach fizjologicznych Wzmożona generacja rodników pod wpływem ksenobiotyków Substancje chroniące organizm przed uszkodzeniami wywołanymi przez wolne rodniki - antyoksydanty Działanie chemiczne - kancerogeneza chemiczna Oddziaływanie immunologiczne ksenobiotyków 111 Bibliografia 116 Rozdział 5 Kinetyka przemian i wydalania substancji toksycznych Wprowadzenie Modele kinetyczne Charakterystyka ogólna Model jednoprzedziałowy otwarty Model metaboliczny Model dwuprzedziałowy otwarty Uproszczenia modeli Rytmy ekspozycji Wiadomości wprowadzające Ekspozycja ciągła Jednodobowy cykl ekspozycji przemysłowej Ekspozycja codzienna Substancje nieulegające kumulacji Substancje ulegające kumulacji Inne modele toksykokinetyczne Wprowadzenie Metody allometryczne Fizjologiczne modele toksykokinetyczne 141 Bibliografia 147 Rozdział 6 Metale Wprowadzenie Arsen Właściwości 151

4 Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Mechanizm działania toksycznego Toksyczność ostra i objawy zatrucia Toksyczność przewlekła i objawy zatrucia Efekty odległe Normatywy higieniczne i ocena narażenia Arsenowodór (arsyna) Chrom Właściwości Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Efekty odległe Normatywy higieniczne i ocena narażenia Kadm Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Metalotioneina (MT) Mechanizm działania toksycznego Toksyczność ostra i objawy zatrucia Toksyczność przewlekła i objawy zatrucia. Choroba Itai-itai Efekty odległe Normatywy higieniczne i ocena narażenia Nikiel Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Mechanizm działania toksycznego Toksyczność ostra i objawy zatrucia Toksyczność przewlekła i objawy zatrucia Efekty odległe Normatywy higieniczne i ocena narażenia Karbonylek niklu Ołów Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Mechanizm działania toksycznego Toksyczność ostra i przewlekła, objawy zatrucia Wpływ na układ nerwowy Wpływ na układ krwiotwórczy Działanie na nerki Wpływ na układ krążenia Efekty odległe Normatywy higieniczne i ocena narażenia Tetraetyloołów (Et 4 Pb) 185

5 6.7. Rtęć Występowanie, zastosowanie, źródła narażenia Rtęć elementarna (metaliczna, pary rtęci) Nieorganiczne związki rtęci Organiczne związki rtęci (metylortęć) Epidemie zatruć 191 Bibliografia 193 Rozdział 7 Wybrane związki nieorganiczne Tlen (O 2 ) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Ozon (O 3 ) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia ostrego Objawy zatrucia przewlekłego Normatywy higieniczne Tlenek węgla (CO) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia ostrego Objawy zatrucia przewlekłego Normatywy higieniczne Ditlenek węgla (CO 2 ) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia ostrego Normatywy higieniczne Ditlenek siarki (SO 2 ) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Normatywy higieniczne Tlenki azotu Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Normatywy higieniczne Azotany(III) i azotany(v) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia i normatywy higieniczne 208

6 7.8. Cyjanowodór (HCN) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia ostrego Normatywy higieniczne Siarkowodór (H 2 S; sulfan) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Normatywy higieniczne Fosforowodór (PH 3 ; fosfan) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Normatywy higieniczne Chlor (Cl 2 ) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Normatywy higieniczne Fosgen (COCl 2 ) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia Normatywy higieniczne Amoniak (NH 3 ; azan) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie i mechanizm działania Objawy zatrucia i normatywy higieniczne Silne zasady Silne kwasy 220 Bibliografia 221 Rozdział 8 Wybrane związki alifatyczne Węglowodory alifatyczne Ogólna charakterystyka toksykologiczna Ropa naftowa Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Produkty destylacji ropy naftowej Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie 225

7 Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia n-heksan Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Cykloheksan Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Alkohole Charakterystyka ogólna Alkohol etylowy Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Alkohol metylowy Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Glikol etylenowy Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Chloropochodne węglowodorów alifatycznych Ogólna charakterystyka toksykologiczna Chlorek metylu Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Chloroform Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Tetrachlorek węgla Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia 249

8 Normatywy higieniczne i ocena narażenia Trichloroetylen Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Tetrachloroetylen Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Chlorek winylu Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia 257 Bibliografia 258 Rozdział 9 Wybrane związki aromatyczne Wiadomości ogólne Benzen Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Toluen Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Ksyleny Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Etylobenzen Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Węglowodory aromatyczne zawierające 9 atomów węgla (związki C9) Właściwości i zastosowanie Wchłanianie, metabolizm, wydalanie 272

9 Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne Styren Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Naftalen Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność, objawy zatrucia i normatywy higieniczne Hydroksypochodne aromatyczne Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Nitro- i aminopochodne aromatyczne Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Chlorowcopochodne aromatyczne Chloropochodne benzenu Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne i ocena narażenia Polichlorowane bifenyle Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność dla zwierząt i objawy zatrucia Toksyczność dla ludzi i objawy zatrucia Ocena narażenia Bromopochodne benzenu Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Polibromowane bifenyle Właściwości i źródła narażenia Toksyczność i objawy zatrucia Dioksyny Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Ocena narażenia 312

10 9.13. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Normatywy higieniczne 317 Bibliografia 318 Rozdział 10 Pestycydy Wiadomości ogólne Klasyfikacja pestycydów Formy użytkowe i sposób stosowania pestycydów Zanieczyszczenie środowiska przez pestycydy Trwałość pestycydów w środowisku Polichlorowane pochodne związków cyklicznych Charakterystyka ogólna DDT (dichlorodifenylotrichloroetan) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność, objawy zatrucia i ocena narażenia Metoksychlor (analog DDT) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Heksachlorocykloheksan (HCH) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Polichlorocyklodieny Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Chlorofenole i pochodne kwasów chlorofenoksykarboksylowych Pentachlorofenol (PCP) Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Kwasy chlorofenoksykarboksylowe Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Związki fosforoorganiczne Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia 340

11 Ocena narażenia Pochodne kwasu karbaminowego i mocznika Właściwości i źródła narażenia Wchłanianie, metabolizm, wydalanie Toksyczność i objawy zatrucia Pochodne kwasu ditiokarbaminowego Właściwości i źródła narażenia Toksyczność i objawy zatrucia Inne grupy pestycydów Pochodne dinitrofenolu Heterocykliczne związki azotu Piretroidy Organiczne związki metali 354 Bibliografia 355 Rozdział 11 Leki wywołujące zatrucia ostre Wprowadzenie Pochodne kwasu barbiturowego (malonylomocznika) Inne leki o działaniu nasennym i uspokajającym Glimid Talidomid Metakwalon Stilnox Zopiklon Pochodne fenotiazyny Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (tymoleptyki) Pochodne dibenzoazepiny Pochodne cykloheptadienu Pochodne benzodiazepiny Nienarkotyczne leki przeciwbólowe Pochodne kwasu salicylowego Fenacetyna Paracetamol Postępowanie w ostrych zatruciach lekami Wykrywanie leków w materiale biologicznym 380 Bibliografia 383 Rozdział 12 Środki uzależniające Zatrucia substancjami uzależniającymi Uzależnienie i tolerancja Alkaloidy opium (opiaty, opioidy) Kokaina Kannabinole 393

12 12.6. Środki halucynogenne (halucynogeny) Charakterystyka ogólna Dietyloamid kwasu d-lizergowego (LSD) Meskalina Psylocybina i psylocyna Fencyklidyna Atropina Amfetamina i jej pochodne 400 Bibliografia 402 Rozdział 13 Tworzywa sztuczne Związki wielkocząsteczkowe Tworzywa sztuczne Charakterystyka ogólna i zastosowanie Klasyfikacja tworzyw sztucznych i ich otrzymywanie Toksyczność tworzyw sztucznych Przegląd wybranych monomerów i polimerów, istotnych z punktu widzenia toksykologii Tworzywa otrzymywane w reakcji polimeryzacji Tworzywa otrzymywane w reakcji polikondensacji Tworzywa otrzymywane w reakcji poliaddycji Substancje pomocnicze stosowane do produkcji tworzyw sztucznych Procesy rozkładu polimerów i ich produkty Rozkład termiczny - piroliza Depolimeryzacja i degradacja Utylizacja odpadów Recykling Biodegradacja Włókna organiczne Wprowadzenie Włókna organiczne chemiczne Zastosowanie włókien organicznych chemicznych Rozkład włókien organicznych chemicznych (piroliza) i jego produkty Toksyczność włókien organicznych oraz skutki zdrowotne 422 Bibliografia 423 Rozdział 14 Kosmetyki Skład preparatów kosmetycznych i ich zastosowanie Wprowadzenie Węglowodory, tłuszcze i ich pochodne Oleje i woski silikonowe 426

13 Przeciwutleniacze Środki konserwujące Emulgatory Barwniki Substancje zapachowe Środki promieniochronne Substancje biologicznie czynne Wprowadzanie kosmetyków na rynek i ocena ich bezpieczeństwa Zasady ogólne Badania toksyczności nowych składników kosmetyków Badania na ludziach Badania gotowych kosmetyków wprowadzanych na rynek Badania dermatologiczne Ocena czystości mikrobiologicznej i chemicznej Uregulowania prawne dotyczące kosmetyków Działania niepożądane kosmetyków Wprowadzenie Budowa skóry Odczyny skórne Charakterystyka ogólna Odczyny skórne wywołane działaniem czynników drażniących Odczyny skórne o charakterze alergicznym Odczyny fototoksyczne i fotoalergiczne Inne efekty niepożądane Przypadkowe podrażnienia Działanie układowe Częstość występowania objawów niepożądanych 444 Bibliografia 447 Rozdział 15 Bezpieczeństwo chemiczne Wprowadzenie Co rozumiemy przez bezpieczeństwo chemiczne? Ocena ryzyka Wprowadzenie Identyfikacja zagrożenia Ocena zależności dawka (stężenie)-efekt lub dawka (stężenie) -odpowiedź Ocena i charakterystyka narażenia Ważniejsze przepisy regulujące zagadnienia bezpieczeństwa chemicznego w Polsce Zasady ogólne Klasyfikacja i oznakowanie substancji chemicznych Karty charakterystyki REACH - nowa polityka Unii Europejskiej w zakresie chemikaliów 465

14 Bibliografia 467 Rozdział 16 Szkodliwe działanie promieniowania jonizującego Źródła i rodzaje promieniowania jonizującego Charakterystyka ogólna Naturalne źródła promieniowania jonizującego Sztuczne źródła promieniowania jonizującego Oddziaływanie promieniowania jonizującego na materię Oddziaływanie promieniowania jonizującego na żywą tkankę Dawki promieniowania i jednostki stosowane w ochronie radiologicznej Aparatura pomiarowa Następstwa zdrowotne ekspozycji na promieniowanie jonizujące Skutki stochastyczne Skutki deterministyczne Nadzorowanie ekspozycji w świetle zaleceń Międzynarodowej Komisji Ochrony Radiologicznej (ICRP) Przykłady ekspozycji populacji ogólnej (środowiskowej) na promieniowanie jonizujące 479 Bibliografia 483 Skorowidz 484 oprac. BPK