Spis treści. 2. TOKSYKOLOGIA - ZAKRES DZIAŁANIA I KIERUNKI ROZWOJU - 24 Jerzy Krechniak

Transkrypt

1 Toksykologia współczesna / redakcja naukowa Witold Seńczuk ; autorzy Tadeusz Bogdanik, Jacek Brzeziński, Jadwiga Chmielnicka, Ewa Florek, Jadwiga Jodynis-Liebert, Bogumiła Urbanek-Karłowska, Kazimierz Karłowski, Zbigniew Kołaciński, Marek Kowalczyk, Jan Kozłowski, Jezry Krechniak, Jan K. Ludwicki, Anita Magowska, Jerzy Majka, Wojciech Piekoszewski, Jerzy Piotrowski, Andrzej Sapota, Witold Seńczuk, Mirosław Szutowski, Jadwiga Szymańska, Roman Wachowiak, Barbara Zielińska-Psuja. wyd. 1-4 dodruk. Warszawa, 2016 Spis treści 1. TOKSYKOLOGIA - RYS HISTORYCZNY - Anita Magowska Od empirii do pierwszych eksperymentów Kształtowanie nowoczesnej problematyki i metodyki Społeczny kontekst toksykologii Toksykologia a zbrodnie ludobójstwa Z dziejów polskiej toksykologii TOKSYKOLOGIA - ZAKRES DZIAŁANIA I KIERUNKI ROZWOJU - 24 Jerzy Krechniak 3. TRUCIZNY, ZATRUCIA I ICH PRZYCZYNY Jadwiga Jodynis-Liebert Definicja trucizn Dawki Rodzaje zatruć Przyczyny i struktura zatruć CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TOKSYCZNOŚĆ KSENOBIOTYKÓW - Witold Seńczuk Budowa chemiczna i właściwości fizykochemiczne Budowa chemiczna Właściwości fizykochemiczne Czynniki biologiczne Przynależność gatunkowa Płeć Wiek Stan zdrowia Uwarunkowania genetyczne Inne czynniki biologiczne mające wpływ na zatrucie Czynniki środowiskowe ABSORPCJA, DYSTRYBUCJA, BIOTRANSFORMACJA I WYDALANIE TRUCIZN - Jerzy Krechniak 55

2 5.1. Wprowadzenie Mechanizmy transportu przez błony komórkowe Wchłanianie Wchłanianie przez skórę Wchłanianie przez układ oddechowy Wchłanianie z przewodu pokarmowego Inne drogi wchłaniania Rozmieszczenie trucizn Przenikanie przez bariery wewnątrzustrojowe Wiązanie przez białka osocza Wiązanie przez białka narządów Kumulacja w tkance tłuszczowej Kumulacja w tkance kostnej Wydalanie trucizn Wydalanie z moczem Wydalanie z żółcią Wydalanie z powietrzem Wydalanie innymi drogami Biotransformacja trucizn Mikrosomalne reakcje oksydacyjno-redukcyjne Pozamikrosomalne reakcje oksydacyjno-redukcyjne Reakcje hydrolizy Reakcja sprzęgania Czynniki wpływające na biotransformację Indukcja i inhibicja enzymów mikrosomalnych Podstawy toksykokinetyki INTERAKCJE KSENOBIOTYKÓW - Barbara Zielińska-Psuja Wprowadzenie Rozważania teoretyczne i modele stosowane w ocenie interakcji ksenobiotyków Jakościowe aspekty interakcji ksenobiotyków Podstawy teoretyczne i modele ilościowe Modele doświadczalne i kierunki badań działania łącznego ksenobiotyków Mechanizmy odpowiedzialne za występowanie zjawiska interakcji (wybrane przykłady) Udział systemu oksydaz funkcji mieszanej w procesie występowania interakcji Utlenianie ksenobiotyków za pośrednictwem syntetazy prostaglandyny H (PHS) Interakcje leków Potencjacja hepato- i nefrotoksyczności indukowanej haloalkanami Narażenie wieloskładnikowe w środowisku pracy Podsumowanie 189

3 7. MECHANIZMY DZIAŁANIA TOKSYCZNEGO - Mirosław M. Szutowski Ksenobiotyk w sprawnie funkcjonującym organizmie Znaczenie reaktywności substancji chemicznych w przebiegu zatrucia Znaczenie procesów biotransformacji w przebiegu zatrucia Stres oksydacyjny Współzależność różnych procesów w powstawaniu efektu toksycznego Interakcje z endogennymi cząsteczkami docelowymi Interakcje z materiałem genetycznym Haptenizacja białek Zaburzenia w funkcjonowaniu komórek Wpływ na procesy transkrypcji Wpływ na procesy przekazywania sygnału Modulacja stężenia cząsteczek sygnalizujących Zaburzenia aktywności komórkowej Zaburzenia aktywności komórek pobudzanych impulsami elektrycznymi Zaburzenia aktywności pozostałych komórek Toksyczne uszkodzenie czynności życiowych komórki Niewydolność procesów naprawczych TOKSYKOMETRIA - Jadwiga Jodynis-Liebert, Witold Seńczuk Cel badań Kierunki badań Zależność dawka-efekt i dawka-odpowiedź Kryteria decydujące o podjęciu badań toksykometrycznych i ich zakresie Zakres badań Drogi narażenia Zwierzęta doświadczalne Badanie toksyczności doustnej Badanie toksyczności ostrej Zastosowanie metod in vitro do oceny toksyczności ostrej Badanie toksyczności kumulacyjnej i wyznaczanie współczynnika kumulacji Badanie toksyczności podostrej (test 28-dniowy) Badanie toksyczności podprzewlekłej (test 90-dniowy) Badanie toksyczności przewlekłej (test 2-letni) Badanie toksyczności inhalacyjnej Badanie toksyczności ostrej drogą inhalacyjną Badanie toksyczności inhalacyjnej wywołanej powtarzanym dawkowaniem Badanie toksyczności skórnej Badanie ostrej toksyczności skórnej Badanie toksyczności skórnej wywołanej powtarzanym

4 dawkowaniem Badanie ostrego, drażniącego/żrącego działania na skórę Badanie ostrego działania drażniącego lub uszkadzającego oko Badanie działania uczulającego Ocena genotoksyczności Badanie działania rakotwórczego Badanie działania teratogennego Badanie toksycznego wpływu na płodność, rozrodczość i potomstwo Badanie opóźnionego działania neurotoksycznego Opis i dokumentacja badań Interpretacja i wykorzystanie wyników ZATRUCIA LEKAMI - Jadwiga Szymańska Przyczyny zatruć lekami Czynniki wpływające na toksyczność leków Wpływ wieku Wpływ biorytmów Czynniki genetyczne Wpływ chorób towarzyszących Wpływ zanieczyszczeń i produktów rozpadu leków Reakcje alergiczne Działanie odległe leków Działanie rakotwórcze Działanie teratogenne i embriotoksyczne Leki ważne w zatruciach ostrych Pochodne kwasu barbiturowego Inne leki o działaniu nasennym i uspokajającym Pochodne benzodiazepiny Leki przeciwpadaczkowe Pochodne fenotiazyny (trójpierścieniowe neuroleptyki pochodne fenotiazyny) Leki przeciwdepresyjne Leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne Leki działające na układ krążenia Inne leki Leki przeciwnowotworowe Witaminy Leki pochodzenia roślinnego Połączenia metali Związki nieorganiczne TOKSYCZNOŚĆ SUBSTANCJI UZALEŻNIAJĄCYCH - Ewa Florek, 311 Wojciech Piekoszewski Pojęcia podstawowe i definicje Naturalne pochodne opium i opioidy syntetyczne 312

5 Morfina i heroina Kodeina Metadon Inne opioidy Środki psychostymulujące Amfetamina i metamfetamina Efedryna Substancje halucynogenne Pochodne amfetaminy Pochodne konopi indyjskich Pochodne fenyloalkiloamin LSD Kokaina Anestetyki dysocjacyjne Ketamina Kwas γ-hydroksymasłowy Fencyklidyna Alkohol etylowy Rozpuszczalniki organiczne Steroidy anaboliczne Działanie uzależniające wybranych leków Wyroby tytoniowe Informacje ogólne Palenie tytoniu w Polsce i na świecie Fizykochemiczne właściwości dymu tytoniowego Losy składników dymu tytoniowego w organizmie Palenie bierne Efekty zdrowotne narażenia na dym tytoniowy w badaniach eksperymentalnych i testach in vitro Choroby przyczynowo związane z aktywnym paleniem tytoniu u ludzi Markery narażenia na dym tytoniowy Regulacje prawne dotyczące zawartości substancji szkodliwych w papierosach Interakcje dymu tytoniowego z lekami Wpływ leków na zdolność do prowadzenia pojazdów Charakterystyka wybranych grup leków w aspekcie ich wpływu na sprawność psychomotoryczną kierowcy Regulacje prawne związane z prowadzeniem pojazdów mechanicznych pod wpływem leków Regulacje prawne dotyczące substancji psychotropowych TOKSYCZNOŚĆ METALI I PÓŁMETALI (METALOIDÓW) Jadwiga Chmielnicka Antymon 362

6 11.2. Arsen Beryl Chrom Cyna Cynk Glin Kadm Mangan Miedź Nikiel Ołów Rtęć Selen Wanad Żelazo TOKSYCZNOŚĆ NIEMETALI I ICH ZWIĄZKÓW NIEORGANICZNYCH - Witold Seńczuk Tlen Ozon Związki tlenu z węglem Tlenek węgla Ditlenek węgla Związki cyjanowe Cyjanowodór i cyjanki Cyjanamid wapnia Azot i jego związki Azot Tlenki azotu Azotany(III) i azotany(v) (azotyny i azotany) Amoniak Siarka i jej związki nieorganiczne Siarka Tlenki siarki Kwas siarkowy i jego sole Siarkowodór Fluorowce Fluor i jego związki Chlor i jego związki Brom i jego związki Jod i jego związki Fosfor i jego związki Fosfor Fosforowodór Bor i jego związki 490

7 Substancje pylicotwórcze Ditlenek krzemu Talk Azbest Węgiel TOKSYCZNOŚĆ ROZPUSZCZALNIKÓW - Jadwiga Jodynis-Liebert Alkohole alifatyczne Alkohol metylowy Alkohol etylowy Alkohole propylowe Alkohole butylowe Alkohole amylowe Glikole Glikol etylenowy Glikol propylenowy Węglowodory aromatyczne i pochodne Benzen Toluen Ksylen Etylobenzen Nitrobenzen Anilina Chlorowane węglowodory alifatyczne Chloroform Tetrachlorek węgla Trichloroetylen Ropa naftowa i produkty jej destylacji Aceton Cykloheksan Dioksan Disiarczek węgla Eter etylowy TOKSYKOLOGIA PESTYCYDÓW - Jacek Brzeziński, 538 Mirosław M. Szutowski Wprowadzenie Zagrożenie dla ludzi i zwierząt Zapobieganie zatruciom pestycydami i leczenie zatruć Podział pestycydów Podział pestycydów w zależności od kierunku zastosowania Podział chemiczny pestycydów Klasyfikacja toksykologiczna pestycydów Toksykologia szczegółowa pestycydów Insektycydy (środki owadobójcze) 549

8 Piretroidy syntetyczne Herbicydy (środki chwastobójcze) Fungicydy (środki grzybobójcze) Pestycydy nowych grup chemicznych TOKSYCZNOŚĆ TWORZYW SZTUCZNYCH - Jerzy Krechniak, 596 Jadwiga Jodynis-Liebert Problemy toksykologiczne związane z produkcją tworzyw sztucznych Problemy toksykologiczne związane z zastosowaniem tworzyw sztucznych Rozkład termiczny tworzyw sztucznych w aspekcie toksykologicznym Recykling tworzyw polimerowych Monomery i substancje pomocnicze Chlorek winylu Styren Akrylonitryl Metakrylan metylu Diizocyjanian toluenu Epichlorohydryna Fenol Ftalan di-2(etyloheksylu) Trikrezylofosforan BEZPIECZEŃSTWO WYROBÓW KOSMETYCZNYCH Bogumiła Urbanek-Karłowska, Kazimierz Karłowski Wymagania dla surowców kosmetycznych Ocena toksykologiczna surowców kosmetycznych Ocena bezpieczeństwa wyrobu gotowego Charakterystyka wyrobu gotowego PROBLEMY TOKSYKOLOGICZNE ZWIĄZANE Z ŻYWNOŚCIĄ Kazimierz Karłowski, Bogumiła Urbanek-Karłowska Substancje dodatkowe Zanieczyszczenia Metale Mikotoksyny Azotany(V) i azotany(iii) Aminy Chloropropanole Ocena toksykologiczna substancji dodatkowych i zanieczyszczeń Ocena ryzyka System Wczesnego Ostrzegania o Niebezpiecznych Produktach Żywnościowych i Środkach Żywienia Zwierząt (Rapid Alert System for Food and Feed - RASFF) 655

9 17.6. Żywność genetycznie zmodyfikowana TOKSYKOLOGIA ŚRODOWISKOWA - Jerzy Krechniak Podstawowe pojęcia Skażenie środowiska naturalnego Chemiczne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego Chemiczne zanieczyszczenia powietrza w pomieszczeniach mieszkalnych Chemiczne zanieczyszczenia wód Chemiczne zanieczyszczenia gleby Szacowanie ryzyka zdrowotnego w warunkach narażenia środowiskowego na substancje chemiczne TOKSYKOLOGIA PRZEMYSŁOWA - Jerzy K. Piotrowski Wprowadzenie Ocena toksyczności substancji przemysłowych Nadzór nad stanem zdrowia załóg robotniczych Ocena narażenia na substancje zawarte w powietrzu Najwyższe Dopuszczalne Stężenia (NDS) Merytoryczne podstawy ustalania Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń: substancje o działaniu progowym Ocena narażenia na substancje rakotwórcze Identyfikacja kancerogenów chemicznych Ocena potencjału rakotwórczego kancerogenów Ocena narażenia na mieszaniny substancji Metodyka analiz powietrza Pobieranie próbek powietrza Analiza laboratoryjna pobranych próbek powietrza Biomarkery Biomarkery ekspozycji Biomarkery efektu Biomarkery wrażliwości Praktyczne zastosowania biomarkerów Choroby zawodowe Ocena ryzyka zdrowotnego wywołanego działaniem substancji chemicznych TOKSYKOLOGIA SĄDOWA - Roman Wachowiak Rola toksykologii sądowej w interdyscyplinarnej strukturze badań medycyny sądowej Aktualna struktura zatruć - współczesne toksykomanie, podział zatruć notowanych w kazuistyce Badania pośmiertne w przypadku śmierci gwałtownej - specyfika oględzin, sekcji zwłok i ekshumacji. Sposób zabezpieczania i przechowywania materiału biologicznego oraz dowodów rzeczowych

10 do badań toksykologiczno-sądowych Diagnostyka śmierci z zatrucia - badania pośmiertne, zabezpieczenie materiału do badań chemiczno-toksykologicznych Wykładniki patomorfologiczne zatruć i ich znaczenie diagnostyczne w ocenie toksykologiczno-sądowej (ex post) Tanatochemia - wykładniki autolizy i gnicia, ich znaczenie w diagnostyce chemicznej zatruć Toksykologia stosowana i jej wykorzystanie w interpretacji przypadków zgonów z udziałem ksenobiotyków Alkohol etylowy jako najczęściej notowany ksenobiotyk w kazuistyce zatruć śmiertelnych w medycynie sądowej Ocena toksykologiczna analitycznych metod badawczych stosowanych w rutynowej diagnostyce zatruć Rola nowoczesnej analizy toksykologicznej w diagnostyce zatruć Wyniki badań diagnostycznych a uwarunkowania interpretacyjne Homogeniczne metody analityczne stosowane w diagnostyce zatruć Metody heterogeniczne potwierdzające skriningowe wyniki badań immunochemicznych TRUCIZNY POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO - Witold Seńczuk Gady Płazy Żaby Salamandry Owady Pszczoły miodne Osy, trzmiele, szerszenie Mrówki i komary Pajęczaki Pająki Skorpiony Ryby SUBSTANCJE TOKSYCZNE POCHODZENIA ROŚLINNEGO Jan Kozłowski Rośliny toksyczne Biogeneza roślinnych substancji toksycznych Podział substancji toksycznych na grupy Oleje Olejki eteryczne Glikozydy Alkaloidy Roślinne substancje toksyczne zaliczane do innych grup chemicznych 823

11 23. SZKODLIWE DZIAŁANIE PROMIENIOWANIA JONIZUJĄCEGO Andrzej Sapota Źródła i rodzaje promieniowania jonizującego Źródła promieniowania jonizującego Oddziaływanie promieniowania jonizującego z materią Oddziaływanie promieniowania jonizującego na żywą tkankę Dawki promieniowania, metody ich określania i jednostki stosowane w ochronie radiologicznej Metody pomiaru Następstwa zdrowotne ekspozycji na promieniowanie jonizujące Skutki stochastyczne Skutki deterministyczne Niszczenie komórek i krzywe przeżywalności in vitro Rodzaje ekspozycji na promieniowanie jonizujące i ich nadzorowanie w świetle zaleceń ICRP BOJOWE ŚRODKI TRUJĄCE - Marek Kowalczyk Charakterystyka najważniejszych bojowych środków trujących o działaniu śmiertelnym Paralityczno-drgawkowe środki trujące Parzące środki trujące Charakterystyka najważniejszych środków obezwładniających Charakterystyka najważniejszych środków nękających BEZPIECZEŃSTWO CHEMICZNE - PODSTAWOWE ZASADY Jerzy Majka Wprowadzenie Podstawowe zasady bezpieczeństwa chemicznego Współczesny system wprowadzania substancji chemicznej do obrotu Polskie i wspólnotowe przepisy prawne w dziedzinie bezpieczeństwa chemicznego Międzynarodowa współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa chemicznego Badania substancji i preparatów chemicznych przed ich wprowadzeniem do obrotu Nowa strategia Unii Europejskiej wobec chemikaliów PIERWSZA POMOC W OSTRYCH ZATRUCIACH Tadeusz Bogdanik, Zbigniew Kołaciński Nagłe zatrzymanie czynności serca i resuscytacja krążenia i oddychania Zasady leczenia ostrych zatruć Leczenie objawowe Intensywna opieka 888

12 Intensywna terapia Leczenie przyczynowe Odtrutki Związki chelatujące Odtrutki, które powodują przemianę trucizny w związki rozpuszczalne Reaktywatory Związki redukujące Odtrutki witaminowe Odtrutki blokujące przemianę metaboliczną trucizn Odtrutki zmieniające szlak metaboliczny Odtrutki działające przez blokowanie receptorów Inne, najczęściej stosowane odtrutki Odtrutki nieswoiste 923 SKRÓTY I AKRONIMY GLOSARIUSZ - Jan K. Ludwicki ZAŁĄCZNIKI 941 SKOROWIDZ 976 oprac. BPK