Wydział Badań nad Alkoholem i Zdrowiem Publicznym Uniwersytetu w Auckland, Nowa Zelandia

Transkrypt

1 Alkoholizm i Narkomania 2/31/98 Z badań i doświadczeń zagranicznych Paul Duignan, Salły Casswelł, Liz Stewart Wydział Badań nad Alkoholem i Zdrowiem Publicznym Uniwersytetu w Auckland, Nowa Zelandia OCENA PROGRAMÓW PREWENCYJNYCH NA POZIOMIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH: problemy pojęciowe i metodologiczne na przykładzie projektu lokalnego oraz projektu koncesjonowania handlu alkoholem w N owej Zelandii WSTĘP Artykuł ten jest owocem prac podejmowanych przez Ośrodek Badań nad Alkoholem i Zdrowiem Publicznym (uprzednio Ośrodek Badań nad Alkoholem) w Nowej Zelandii. Zespół ten, kierowany przez Dr Sally Casswell, przez ostatnie dziesięć lat brał udział w ocenianiu programów prewencyjnych na poziomie społeczności lokalnych. Dwa z nich, stanowiące materiał wyjściowy do tej pracy to: Program Działania w Społeczności Lokalnej (PDSL) i program wykorzystujący opracowane w toku PDSL strategie organizowania lokalnej społeczności - Program Koncesjonowania. OPIS PROGRAMÓW PDSL był dużym, średnioterminowym, pół-eksperymentalnym programem demonstratywnym, skoncentrowanym głównie na panujących w społeczności lokalnej postawach wobec polityki kontrolowania dostępności alkoholu. Program trwał od października 1982 do lutego Porównano w nim skuteczność interwencji poprzez 243

2 Paul Duignan, Sally Casswell, Liz Stewart kampani«w mediach w dwóch miastach (interwencja medialna) ze skutecznością takich samych kampanii w dwóch innych miastach, gdzie dodatkowo kampanie medialne wspierane były przez społeczność lokalną (interwencja intensywna), której działania wspomagał fachowy pracownik przeciwalkoholowego programu promocji zdrowia (profesjonalny działacz). Wymienione cztery miasta porównano również z dwoma innymi, w których nie prowadzono żadnych akcji interwencyjnych (grupa kontrolna). Program organizowania społeczności lokalnej (włączając w to również kampani«w mediach) polegał głównie na pobudzeniu zainteresowania społeczności lokalnej polityką wobec alkoholu. Przez cały czas trwania programu usiłowano skupiać si«na tej kwestii poprzez uwypuklanie faktu, że pracujący dla społeczności działacz profesjonalny potrzebuje stałego wsparcia ze strony miejscowych współpracowników. Ocena programu obejmowała zwrotną informację na etapie tworzenia projektu, regularne (co najmniej raz na dwa miesiące) spotkania między działaczami a członkami zespołu badawczego orazjakościowe i ilościowe badania efektów kampanii w radiu i telewizji. Ocena przebiegu programu obejmowała dokumentowanie programu wywiadami z osobami mogącymi udzielić kluczowych informacji, obserwację uczestniczącą, raporty osób pracujących dla programu oraz protokoły spotkań. Dla oceny nasilenia reklamy alkoholu w punktach sprzedaży przeprowadzono szereg sond ulicznych i wiele obserwacji na terenie koncesjonowanych punktów obrotu alkoholem. Ocena wyników PDSL obejmowała badania ankietowe populacji ogólnej przeprowadzane przed rozpoczęciem i po zakończeniu programu. W każdym z sześciu miast wybrano losowo, przy zastosowaniu metody silnie stratyfikowanych klasterów, grupę 600 osób, z którymi wywiady przeprowadzili ankieterzy przeszkoleni w badaniach rynkowych. Wyboru niezależnych prób populacyjnych przed rozpoczęciem i po zakończeniu programu dokonano w identyczny sposób, a w badaniach ankietowych zastosowano niemal identycznie strnkturyzowane kwestionariusze. Podsumowanie wyników programu znaleźć można w pracach Casswell i Gilmore (1989) oraz Casswell i wsp. (1989). Zagadnienia związane z organizowaniem społeczności lokalnej do działania omówiono w pracy Casswell i Stewart (1989), a podsumowanie wyników kampanii w mediach w artykule Casswell i wsp. (1990). Trwałe skutki programu opisano w publikacji Casswell i Stewart (1990). Po zakończeniu PDSL utworzono w Nowej Zelandii szereg etatów dla profesjonalnych działaczy przeciwalkoholowych. Większość funduszy na te etaty pochodziły od Komitetu Doradczego ds. Napojów Alkoholowych (organ rządowy powołany do ograniczenia zasięgu problemów alkoholowych), a także od lokalnej administracji służby zdrowia oraz innych agencji rządowych powołanych do wspierania inicjatyw w tym obszarze. W 1989 roku zakończono w Nowej Zelandii prace nad nowymi rozwiązaniami legislacyjnymi dotyczącymi alkoholu i wprowadzono w życie Ustawę o Sprzedaży Alkoholu. Wprawdzie ustawa ta zwiększała dostępność alkoholu, leczjednocześnie zapewniała, przynajmniej w teorii, możliwość szerszego wpływu lokalnych społeczności na decyzje dotyczące koncesjonowania sprzedaży. Aby zmaksymalizować wkład działaczy promocji zdrowia publicznego w procesy koncesjono- 244

3 Ocena programów prewencyjnych na poziomie społeczności lokalnych: Problemy pojęciowe... wania sprzedaży alkoholu, opracowano program mający na celu ułatwienie wymiany informacji i doświadczeń. Na program ten, nazwany Programem Koncesjonowania, złożyło się około 6 comiesięcznych spotkań mniej więcej 19 etatowych działaczy przeciwalkoholowych z całej Nowej Zelandii. Podczas tych spotkań naukowcy odegrali rolę twórczych recenzentów programu, tj. pomagali w formułowaniu celów i opracowywaniu strategii, które mogłyby najlepiej promować udział sektora zdrowia publicznego w tworzącym się dopiero pod rządami nowej ustawy systemie koncesjonowania. Dane do tzw. oceny formatywnej zbierano za pomocą regularnie rozsyłanych działaczom kwestionariuszy, obserwacji spotkań poświęconych procesowi tworzenia programu i analizy dokumentów dostarczanych przez działaczy. Raporty na temat oceny formatywnej przekazywano regularnie na ręce działaczy. Równolegle miał miejsce komplementarny proces oceny, obejmujący analizę dokumentów, informację zwrotną z procesu formatywnej oceny programu i wywiady z osobami mogącymi dostarczyć kluczowych informacji z czterech miast w Nowej Zelandii. Wstępna seria takich wywiadów powtórzona została w 12 miesięcy później. Obecnie program dobiega końca i trwa proces analizy danych. DOŚWIADCZENIA WYNIESIONE Z PDSL I PROGRAMU LICENCJONOWANIA W czasie trwania obu programów wiele się nauczyliśmy. Zadaniem zespołu badawczego była ocena programów na poziomie społeczności lokalnej. Najpierw opiszemy to, czego nauczyliśmy się o prowadzeniu oceny, a następnie podamy zarys tego, czego nauczyliśmy się o podejściu do działań z perspektywy lokalnej społeczności. Proces dokonywania oceny Pracując nad obydwoma programami stwierdziliśmy, że proces ich oceny wymaga takich ram odniesienia, które uwzględniają realia oceny prewencyjnych działań przeciwalkoholowych na poziomie społeczności lokalnej. Szukając odpowiednich ram odniesienia w piśmiennictwie stwierdziliśmy, że musimy odejść (podobnie jak wielu inoych) od modelu oceny stosowanego w biomedycznych badaniach klinicznych. Alkoholowe działania prewencyjne na poziomie społeczności lokalnej wymagająszerokiego i elastycznego podejścia w procesie ich oceny, podejścia czerpanego z nowoczesnych metodologii stosowanych nauk społecznych. Dziedzina ta wymaga wczesnej informacji zwrotnej o procesie stosowania zarówno jakościowych, jak i ilościowych metod oceny, badania przebiegu samego procesu oprócz badania jego wyników, realistycznego podejścia do możliwości doboru grup kontrolnych lub grup odoiesienia i silnego zaangażowania pracowników badawczych w planowanie programu, który mają oceniać. Wszystkie te punkty zostały uwzględnione w stosowanym przez nas obecnie schemacie dokonywania oceny, który zaczerpnęliśmy z głównego nurtu piśmiennictwa 245

4 Paul Duignan, Sally Casswell, Liz Stewart poświęconego nowoczesnym sposobom przeprowadzania ocen. Uwzględniliśmy trójpodział ewaluacji na wczesną ocenę formatywną w okresie tworzenia programu, ocenę przebiegu procesu objętego programem i ocenę jego wyników. Ocena formatywna służy zapewnieniu tego, by program okazał się potrzebny, dobrze zaprojektowany i dobrze wprowadzony w życie (Edwards 1987; Fitzpatrick 1988; McClintock 1986). Płynąca z tej oceny informacja zwrotna jest na bieżąco wprowadzana do procesu planowania i podejmowania decyzji. Obejmuje ocenę potrzeb, przegląd dotychczasowego piśmiennictwa, ustalanie priorytetów, wstępne testowanie materiałów i działania pilotażowe. Ocena przebiegu procesu opisuje dokładnie zjawiska zachodzące podczas planowania, wdrażania i prowadzenia programu. Może być prowadzona na szeroką lub na wąską skalę, w zależności od dostępnych środków i od potrzeby przekazywania innym szczegółów tego, co zaszło w trakcie programu. Zwykle opiera się na jakościowych metodach badawczych (Patton 1990), mogą w niej jednak znależć zastosowanie również metody ilościowe (McGraw i wsp. 1989). Dostarcza szczegółowego opisu wszystkiego, co wydarzyło się w programie. Pomaga również w interpretacji oceny wyników programu, dostarczając możliwych wyjaśnień obserwowanych skutków. Ocena wyników mierzy stopień, w jakim postawione przed programem cele zostały spełnione. Ten rodzaj oceny najlepiej jest znany badaczom parającym się naukami społecznymi i poświęcono mu w przeszłości najwit,cej wysiłków koncepcyjnych - na przykład w odniesieniu do modelu pół-eksperymentalnego (Cook i CampbeIl 1979). W zależności od rodzaju ocenianego projektu, na poszczególne składowe procesu oceny kładzie się większy lub mniejszy nacisk. W programie PDSL uwzględniono wszystkie trzy składowe, ponieważ był to program demonstratywny i każda z nich miała istotne znaczenie. Natomiast w Programie Koncesjonowania większy nacisk kładziono na ocenę formatywną i ocenę przebiegu procesu niż na ocenę wyników. Powody takiego podejścia wymieniamy poniżej. Po pierwsze, dostępne juź były dane dotyczące skuteczności programu PDSL potwierdzające, że podejście wykorzystujące profesjonalnych działaczy do organizowania lokalnej społeczności może przynieść sukcesy, pod warunkiem starannego zaplanowania i wdrożenia działań. Po drugie, wprowadzanie nowych mechanizmów koncesjonowania odbywało się na skalę ogólnokrajową. Dlatego znalezienie rejonów odniesienia nie dotkniętych oddziaływaniem było niemożliwe. Na przykład, niektóre inicjatywy podejmowane w interesie zdrowia publicznego skierowane były na zwiększenie wrażliwości wobec problemów alkoholowych wśród oficjalnych czynników podejmujących decyzje o koncesjonowaniu na szczeblu krajowym i miały wpływ na reakcje tychże czynników na obszarze całego państwa. Jednocześnie inicjatywy podejmowane przez działaczy przeciwalkoholowych w jednym rejonie służyły jako precedens do forsowania ich w innych rejonach. Wszystko to utrudniało wyodrębnienie "czystych" rejonów odniesienia. Po trzecie, nawet gdyby istniały sposoby pokonania tych trudności, to klimat polityczny na starcie Programu Koncesjonowania był inny niż u początków PDSL. Hojne finansowanie projektu PDSL cieszyło się poparciem czynników oficjalnych, po- 246

5 Ocena programów prewencyjnych na poziomie społeczności lokalnych: Problemy pojęciowe... nieważ główna agencja rozdzielająca fundusze właśnie zaczynała swoj ą pracę, w dziedzinie prewencji. W chwili rozpoczynania Programu Koncesjonowania klimat uległ już zmianie i przyznanie znacznych funduszy na przeprowadzenie oceny wyników programu było mało prawdopodobne. PDSL był programem demonstratywnym, który dysponował środkami finansowymi na wieloaspektowe badania jego efektów. Natomiast Program Koncesjonowania podję,to w kontekście ograniczonych możliwości prowadzenia takich badań. Nasze doświadczenie wykazało, że mimo ograniczonych możliwości, wiele istotnych informacji można uzyskać z oceny formatywnej i oceny przebiegu procesu. Społeczność lokalna Stosowanie interwencji na poziomie społeczności lokalnej ma swoją długą historię, (Dixon 1989). Takie podejście oferowane jest obecnie jako panaceum na prawie wszystkie możliwe problemy społeczne, zazwyczaj bez informacji na temat jego skuteczności obserwowanych we wcześniejszych doświadczeniach. Samo poję,cie społeczność lokalna jest bardzo niejednoznaczne. Jeden z autorów dokonawszy przeglądu piśmiennictwa dotyczącego badań w społecznościach lokalnych zidentyfikował 90 sposobów zastosowania takiego podejścia; jedyną rzeczą wspólną, jaka je łączyła, to fakt, że wszystkie miały coś wspólnego z "ludem" (cyt. za Rose 1990). Aby wyjaśnić, co właściwie oznacza działanie na poziomie społeczności lokalnej w kontekście naszej pracy, badacze zaangażowani w promocję, zdrowia się,gnę,li do ogólnego piśmiennictwa na temat mobilizowania społeczności lokalnych. Wakefield i Wilson (1986) opisali zaproponowany przez Rothmana trójpodział strategii działań w społecznościach na: rozwój infrastruktury, planowanie społeczne i działanie społeczne, a Labonte (1981) porównał główne style mobilizowania społeczności lokalnych do działań, takie jak metoda Alinsky'ego z podejściem reprezentowanym przez Freire. Dotychczas nie udało nam się, znaleźć takiej charakterystyki interwencji na poziomie społeczności lokalnej, która obejmowałaby wszystkie aspekty metody zastosowanej w PDSL i Programie Koncesjonowania. Bę,dziemy tu usiłowali wyszczególnić wszystkie cechy charakterystyczne tego podejścia tak, aby można je było porównywać i przeciwstawiać podejściom zastosowanym w innych programach prewencyjnych. Zidentyfikowaliśmy nastę,pujące kluczowe cechy podejścia zastosowanego w PDSL i Programie Koncesjonowania: Użycie jako punktu wyjścia wyników badań dotyczących problemów alkoholowych i badań dotyczących strategii rokujących najwyższą skuteczność w ograniczaniu ich zasięgu. Podstawą tego podejścia nie była analiza postrzegania problemów przez społeczność, lecz przede wszystkim analiza naukowego piśmiennictwa poświę,conego ocenie strategii ograniczania problemów alkoholowych. W ten sposób poznaliśmy te strategie, które według obecnego stanu wiedzy rokują najwyższe prawdopodobieństwo efektywności w ograniczaniu problemów związanych z alkoholem. Tak wię,c 247

6 Paul Duignan, Saliy Cassweli, Liz Stewart strategie zastosowane w PDSL wybrane zostały po starannym przestudiowaniu zawartych w piśmiennictwie wyników badań naukowych przeprowadzonych w latach poprzedzających początek programu. Z lektury tej wynikało, że zarówno interwencja w mediach, jak i inne rodzaje interwencji zmierzających do ograniczenia problemów alkoholowych nie powinny się koncentrować wyłącznie na zachowaniach indywidualnych (Wallack 1980; Holmila i wsp. 1980). Cena, dostępność i reklama alkoholu wyłoniły się jako ważne obszary do działań w tej materii. W toku PDSL większy nacisk położono na problemy dostępności i reklamy, ponieważ zakładano, że zasięg dostępnych społecznościom lokalnym możliwości wpływania na cenę alkoholu jest raczej ograniczony. Wzięto także pod uwagę fakt, że konsekwentna i spójna polityka wobec alkoholu, motywowana względem na stan zdrowia publicznego, wymaga poparcia ze strony znacznego odłamu poinformowanego społeczeństwa (Bonnie 1978). PodejśCie przyjęte w Programie Koncesjonowania czerpało z wypracowanych w toku PDSL metod organizowania akcji na poziomie społeczności lokalnej. Metody te zastosowano przy wdrażaniu programu koncesjonowania obrotu alkoholem. W czasie, w którym opracowywano plany Programu Koncesjonowania, kwestia sposobu wdrażania polityki koncesjonowania obrotu alkoholem zaczęła wyłaniać sięjako temat wiodący w międzynarodowym piśmiennictwie poświęconym zapobieganiu problemom alkoholowym (Speiglman i Goetz 1987; Gruenewald i Janes 1989). Zalożenie, że wiedza i postawy dotyczące alkoholu w lokalnej spoleczności ukształtowane zostaly naj prawdopodobniej przez reklamę alkoholu, medyczną definicję alkoholizmu i sposób przedstawiania problemów alkoholowych w środkach masowego przekazu. Strategia organizowania społeczności lokalnej do działania nie zakłada uprzywilejowanego statusu dla nie do końca zbadanych poglądów społeczności na problemy alkoholowe i sposoby ich rozwiązywania. Panujące w społeczności poglądy są aktywnie kształtowane przez przemysł spirytusowy przy pomocy działań związanych z reklamą i innymi sposobami uprawiania "public relations", które to działania najprawdopodobniej zniekształcają wiedzę na temat natury i rozmiarów problemów alkoholowych oraz potencjalnych sposobów ich rozwiązywania. W społecznościach dominuje również pojęciowy model alkoholizmu jako choroby, który koncentruje się na osobie z problemem alkoholowym a nie na czynnikach społecznych w szeroko rozumianym środowisku. N awiązywanie dialogu ze znaczącymi czlonkami lokalnej spoleczności. Pozyskane z fachowego piśmiennictwa dane, dotyczące najużyteczniejszych metod w zwalczaniu związanych z alkoholem problemów, stanowią pwtkt wyjścia do dialogu ze zwykle niewielką grupą społeczności lokalnej, która może jednak znacząco wesprzeć osoby organizujące działania. Zarówno w PDSL,jak i w Programie Koncesjonowania, organizatorzy aktywności społecznej zaakceptowani zostali przez przedstawicieli władz, takich jak personel Okręgowego Urzędu ds. Koncesjonowania, ponieważ obie grupy dysponowały cenną dla swoich specjalności wiedzą 248

7 Ocena programów prewencyjnych na poziomie społeczności lokalnych: Problemy pojęciowe... Poleganie na drzemiących w lokalnej spoleczności obawach, związanych z problemami alkoholowymi dla pozyskania choćby milczącego, jeżeli nie aktywnego, wsparcia. Mimo wpływu wywieranego przez reklamę alkoholu, w większości lokalnych społeczności istnieje zazwyczaj milczące ogólne poparcie dla uczynienia czegoś w sprawie problemów związanych z alkoholem. Czym konkretnie to "coś" ma się przejawiać, może w wyobrażeniach członków społeczności początkowo odbiegać od strategii promowanycb w fachowym piśmiennictwie. Na przykład, społeczność lokalna może przedkładać zaostrzenie sankcji nad skuteczniejsze i szybsze ich egzekwowanie, lub działania oświatowe w szkołach nad zmiany w procesie koncesjonowania. Jednakże każda strategia organizowania działań na poziomie społeczności lokalnej w sposób oczywisty zmierza do uczynienia czegoś w sprawie problemów alkoholowych i tym samym zyskuje sobie milczące wsparcie społeczności. Zaakceptowanie faktu, że jedynie nieliczni czlonkowie spoleczności są w stanie poświęcić swój czas ograniczanin problemów alkoholowych. Podejście zastosowane W PDSL i w Programie Koncesjonowania nie stawia wśród celów głównych angażowania w działanie znacznej liczby osób. Wiadomo, że w sytuacji,jaka panuje obecnie w Nowej Zelandii, ci członkowie społeczności lokalnych, którzy mają doświadczenie i wolę uczestnictwa w aktywności społecznej, sąjuż mocno zaangażowani w inne palące problemy społeczne. Nie chodzi o to, że ludzie ci nie popierają wysiłków zmierzających do zmobilizowania aktywności społecznej wokół problemów alkoholowych, ale o to, że ich wsparcie może mieć wymiar bardziej moralny niż praktyczny. Gdyby możliwa była masowa mobilizacja, to bardzo dobrze; ale w obecnej sytuacji nie jest to możliwe. Docieranie do każdego forum, jakie uda się zainteresować problemami alkoholowymi. Zastosowane przez nas podejście zakłada nieograniczanie się do działań w jednym kręgu zainteresowanych. Na przykład, w toku Programu Koncesjonowaniajednemu z profesjonalnych działaczy przeciwalkoholowych udało się nawiązać dobre kontakty z Paóstwowym Urzędem Koncesyjnym, a inny nawiązał podobne stosunki z siedzibą główną Ministerstwa Transportu. Obydwa te urzędy reprezentują administrację szczebla krajowego. Tego rodzaju działań nie można zaliczyć do strategii stymulowania inicjatyw oddolnych, tym niemniej W ramach naszego podejścia okazały się one bardzo użyteczne. Nie uważamy, że urzędy sektora publicznego1są czymś w inherentuy sposób opozycyjnym W stosunku do społeczności lokalnych.óurzędy są po prostujeszczejednym obszarem działania. L' lf,' Stawianie sobie za cel ukształtowania w spoleczności trwałych struktur, których zadaniem będzie ograniczanie problemów'zwią1jaiiych'z:alkohol em. Podejście nasze koncentruje się na ukształtowaniu w,społeczn"ści ilokalnej trwałych struktur, które trwale ograniczą zasięg problemów alkoholowych!,naiprzykład zarówno w PDSL,jak i w Programie Koncesjonowania'poczynio110'wysiłhzmierzające do zachęcenia władz lokalnych do wdrożenia polityki!wobebalkohohri'obejfnującej zarówno używanie alkoholu w urzędach,jaki.używanie alkóholil;na:terenach 249

8 Paul Duignan, Sally Casswell, Liz Stewart będących własnością komunalną (takich jak tereny sportowe), a w przypadku Programu Koncesjonowania do aktywnego włączenia się w problematykę udzielania koncesji. Rzecz w tym, by wypracować taką politykę wobec alkoholu, która będzie miała trwały wpływ na sposób obchodzenia się z nim w społeczności, w przeciwieństwie do przeprowadzenia krótkotrwałej kampanii przeciwko jego nadużywaniu. Do działań takich należy zidentyfikowanie możliwych żródeł finansowania lokalnych działaczy profesjonalnych, co zwiększa prawdopodobieństwo podtrzymania ich zaangażowania. W siedmiu punktach wyszczególniono kluczowe cechy naszego podejścia do interwencji prewencyjnej na poziomie społeczności lokalnych, w kształcie, w jakim obecnie funkcjonuje. Podejście to nie wpisuje się gładko w żaden z dostępnych obecnie modeli interwencji. Ukształtowało się ono w kontekście naszych określonych uwarunkowań i przedmiotem dyskusji powinno być w jakim stopniu może być generalizowane. Przedstawiliśmy ten krótki opis by umożliwić dokonanie porównań z podejściami stosowanymi w innych miejscach. Przyszłość badań nad strategiami działań w społecznościach lokalnych Na zakończenie chcielibyśmy poświęcić trochę uwagi szerszemu zagadnieniu naj owocniejszych kierunków badań nad strategiami działań, zmierzających do ograniczenia problemów związanych z alkoholem i innymi substancjami odurzającymi, w społecznościach lokalnych. Panzetta (1971), który analizował historię interwencji na poziomie społeczności lokalnych z perspektywy poprawy stanu zdrowia psychicznego kilka dziesięcioleci przed nami, ostrzega, że poszukiwanie "społeczności" może obrócić się w coś na kształt poszukiwania "Świętego Graala": Wydaje się, że racjonalnym byłoby zarzucenie prób poszukiwania czegoś takiego jak "społeczność". Równie owocnym byłoby poszukiwanie Graala. Jaką więc postawę ośrodek zdrowia psychicznego może przyjąć względem swojej "społeczności"? Wbrew romantycznej gotowości do spełniania jej życzeń, ośrodek taki powinien z góry wiedzieć co może i co chce osiągnąć. Uzbrojony w poczucie swojej tożsamości i celu działania może zwrócić się do "swojej społeczności" i się jej przedstawić. W procesie decydowania o tym, czym jest i co chce osiągnąć, powinien też zdecydować, w jakim stopniu ma zamiar włączać w proces podejmowania wewnętrznych decyzji osoby, które określić można jako: (a) okolicznych mieszkańców; (b) ludzi w istotny sposób zainteresowanych pracą ośrodka; (c) ludzi zdolnych do pracy koncepcy.inej nad stojącymi przed ośrodkiem problemami i sposobami ich rozwiązywania; (d) ludzi chętnych do współpracy, którzy potrafią zarówno przyjmować argurnenty,jak i obstawać przy własnym zdaniu (str. 296). W obszarze organizowania społeczności lokalnych do działań zapobiegających problemom alkoholowym sytuacja jest bardziej nawet skomplikowana, ponieważ na interakcje między badawczymi założeniami a mechanizmami wdraża- 250

9 Ocena programów prewencyjnych na poziomie społeczności lokalnych: Problemy pojęciowe... nia programów wpływ mają też podstawowe założenia ogólnej polityki alkoholowej. Z założeń tych wynika, że najistotniejszymi czynnikami określającymi, jakie strategie prewencyjne zostaną ostatecznie wdrożone, są: polityczne przyzwolenie, profil propagandowy i koszty. Z naszych doświadczeń wynika, że problem ewentualnej skuteczności programu prewencyjnego ma wyraźnie drugorz«dny charakter. Gdyby skuteczność programu miała oznaczać zmniej szenie spożycia alkoholu, to najprawdopodobniej spotka si«on z aktywnym oporem tych, którzy czerpią zyski z jego konsumpcji. Wygląda na to, że w obecnym klimacie politycznym najwi«cej energii w podejściu do działań na poziomie społeczności lokalnych poświ«cone b«dzie w najbliższych latach wdrażaniu tych modeli działań, które są politycznie najbardziej akceptowalne i propagandowo naj efektowniejsze. Oprócz politycznych nacisków związanych z niektórymi rodzajami programów, organizowanych na poziomie lokalnym, jest jeszcze problem nadmiernego bogactwa możliwych w tym obszarze celów badawczych. Na przykład, doniesienia ze zorganizowanego przez Urząd ds. Zapobiegania Nadużywaniu Substancji Psychoaktywnych sympozjum: "Doświadczenia wyniesione z programów działań na poziomie społeczności lokalnych", wytyczają wiele możliwych ścieżek badawczych, którymi należałoby podążyć, szczególnie dlatego, że różnice mi«dzy poszczególnymi społecznościami mogą być wykorzystane jako argument, iż każdy problem powinien być oddzielnie badany w każdej kierunki badawcze obejmują na przykład tworzenie formalnych modeli społeczności, opisujących całą gam«zjawisk związanych z używaniem alkoholu (Holder i Giesbrecht 1990); badanie sześciu dylematów, wyst«pujących na styku demokracji i programów działań na poziomie społeczności lokalnych (Larsson 1990); oraz podejmowanie badań o charakterze bardziej teoretycznym, z zastosowaniem teorii systemów, teorii siatki społecznej, mnogich teorii społecznych zmian - z wykorzystaniem osiągni«ć w dziedzinie nauk politycznych, nauki o ochronie zdrowia publicznego, socjologii, antropologii i psychologii (Raport z Warsztatów 1990). Oczywiście wszystkie te zagadnienia i podejścia powinny być jakoś uwzgl«dniane i rozmaite grupy badawcze b«dą w stanie tego dokonać w mniejszym lub wi«kszym stopniu. Jednakże w Nowej Zelandii środowisko naukowe, związane z badaniami nad prewencją problemów związanych z alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi, jest stosunkowo nieliczne. Każda decyzja o podjęciu projektu badawczego oznacza rezygnacj«z badań innych zagadnień, na które braknie nam czasu lub środków. Nie dane jest nam korzystanie z luksusu możliwości wnikania w całe bogactwo zagadnień wyłaniających si«w toku naszych badań na temat działań w lokalnych społecznościach. W chwili obecnej musimy szczególnie starannie wybierać kierunki dalszych badań. Dla każdego z zespołów badawczych są one uwarunkowane określoną sytuacją, w której przyszło im pracować i nie można im dyktować tych kierunków z zewnątrz. Uważamy wszelako, że regułą wiodącą w sytuacjach takich wyborów powinno być dokonanie społeczności. Nowe 251

10 Paul Duignan, Saliy Cassweli, Liz Stewart pragmatycznej oceny naszych wysiłków badawczych z perspektywy możliwości praktycznego wdrożenia programów anie i~h ewentualne znaczenie dla teoretycznych rozważań nad modelami działań interwencyjnych w społecznościach lokalnych. Wszyscy mamy świadomość tego, jak trudno jest zachować takie pragmatyczne podejście. Możemy jednak zacząć od otwartego stawiania sobie wzajemnie pytań o związek tematów naszych badań z praktycznym działaniem. PIŚMIENNICTWO L Bonnie, R.1. Discouraging unhealthy personał choices: Reflections on new directions in substance abuse policy. Journal of Drug Issues 8 (2): , Casswell, S., and Gilmore. L. An evaluated community action project on alcohol. Journal ol Sludies on AlcohoiSO (4): , Casswell, S.; Gilmore, L.; Maguire, V.; and Ransom, R. Changes in public support for a!cohol policies following a community-based campaign. British Journal ofaddiction 84: , Casswell, S.; Ransom, R.; and Gilmore, L. Evaluation af a mass-media campaign for the primary prevention af alcohol-related problems. Health Promotion International 5 (1); 9-17, Casswell, S., and Stewart, L. A community action project on aleohal: Community organiza Iion and its evaluation. Cammunity Health Sludies 13 (I); Casswell, S., and Stewart, L. Aftermath ofthe Community Action Project on Alcohol: Integration or attrition? In: Giesbrecht, N.; Conley, P.; Denniston, R.W.; Gliksman, L.; 7. Holder, H.; Pederson, A.; Room, R.; and Shain, M., eds. Research, Actian, and the Cammunity: Experiences in the Preventian a/a/caha/ and Other Drug Prablems. OSAP Prevention Monograph No. 4. DHHS Pub. No. (ADM) Washington, D.C.: Sup!. ofdocs., U.s. Gov!. Prin!. OlI pp Cook, T. D., and CampbelI, D.T. Quasi-Experimelllalioll: Desigll alld Analysis Issues for Field Sellillgs. Boston: Houghton Mifilin Company, Dixon, J. The limits and potential of community devełopment for personał and sociai change. Community Health Sludies 22 (1);82-91, Edwards, P.K. Conceptual and methodological issues in evaluating emergent programs. Eualualioll. and Program PIannilIg 10: 7-33, Fitzpatrick, J.L. Roles ofthe evaluator in innovative programs: A fonnative evaluation. Eualuatioll Reuiew 12 (4): , Gruenewald, PJ., and Janes, K. AIcohol control in the United States: The range ofregulalian. Alkahalipoliitikka (Finland) 54 (1): 29-35, j 14. Holder, H., and Giesbrecht, N. Perspectives on the community in action research. In: Giesbrecht, N.; Conley, P.; Denniston, R.W.; Gliksman, L.; Ho1der, Ho; Pederson, A.; Room, R.; and Shain, M., eds. Research, Action, and the Community: Experiences in Ihe Preuention ofalcohol and Olher Drug Problems. OSAP Prevention Monograph No. 4. DHHS Pub. No. (ADM) Washington, D.C.: Sup!. ofdocs., U.S. Gov!. 252 Prin!. OfF., pp

11 Ocena programów prewencyjnych na poziomie społeczności lokalnych: Problemy poj~ciowe Holmila, M. et al. Alcohol Education and A1cohol Policy Report No Helsinki: Social Research Institute of Alcohol Studies, Labonte, R. Communityhealth promotion strategies. In: Martin, CJ., and McQueen, D.V., eds. Readingsforo New Public Heolth. Edinburgh: Edinburgh University Press, pp Larsson, S. Democracy and community aetion programs. In: Giesbrecht, N.; Conley, P.; Denniston, R.W.; Gliksman, L.; Holder, H.; Pederson, A.; Room, R.; and Shain, M., eds. Research. Action. and Ihe Community: Experiences in Ihe Prevention o[ A/cohaJ and Other Drug Problems. OSAP Prevention Monograph No. 4. DHHS Pub. No. (ADM) Washington, D.C.: Supt. ofdocs., u.s. Govt. Print. OIT., pp McClintock, C. Toward a theary af formative program evaluation. Eualuation Studies Review Annualll: , McGraw, S.A.; McKinlay, S.M.; MeCIements, L.; Lasater, T.M.; Assaf, A.; and Carleton, RA. Methods in program evaluation: The process evaluation system af the Pawtucket Hearth Health Program. Eualuation Reuiew 13 (5): , Panzetta, A.F. The concept ar community: The short-circuit ofthe mental health movement. AreMues ofgeneral Psychiatry 25: , PaUon, M.Q. Qualitatiue Eualuotion and Researeh Methods. 2d ed. Beverly HiIls, Calir.: Sage, Report of Workshop I. Frameworks and models for community development and impact assessment. In: Giesbrecht, N.; Conley~ P.; Denniston, R.W.; GIiksman, L.; Ho1der, H.; Pederson, A.; Room, R.; and Shain, M., eds. Research, Action. and the Community: Experiences in the Preuention ofaleohol ond O/her Drug Problems. OSAP Prevention Monograph No. 4. DHHS Pub. No. (ADM) Washington, D.C.: Supt. ofdocs., U.S. Govt. Print. alf:, pp Rase, H. Activists, gender, and the community heaith movement. Health Promotion Inter~ national 5 (3): , Speiglman, R., and Goetz, B. The PubZie Health ImpZieations of Aleohol Availobility: An Analytie Critique. Berkeley, Calir.: Alcohol Research Group, Wakefield, M.A., and Wilson, D.H. Community organisation for health promotion. Community Health Studies 10 (4): , WalIack, L.M. Assessing effects ar mass-media campaigns: An alternative perspective. Aleohol Health and Research World 5 (I): 17-29, 1980.