TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE. Tom 1/2016

Transkrypt

1 TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE Tom 1/2016

2 WYDAWCA: Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Zakład Architektury Krajobrazu ul. Ćwiklińskiej 1A, Rzeszów serwis internetowy czasopisma: kontakt: REDAKTOR NACZELNY: dr hab. inż. arch. Piotr Patoczka, prof. UR REDAKCJA: dr inż. arch. kraj. Agata Gajdek, dr Piotr Kołodziejczyk, dr inż. arch. Anna Sołtysik, dr inż. arch. kraj. Marta Pisarek, mgr inż. arch. kraj. Agnieszka Wójcik RADA NAUKOWA: prof. dr hab. inż. arch. Aleksander Böhm, prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Kadłuczka, dr hab. inż. Zbigniew Czerniakowski, dr hab. inż. arch. Mykoła Bewz, dr hab. inż. arch. Piotr Patoczka RECENZENCI TOMU: prof. dr hab. arch. Aleksander Böhm, dr hab. inż. Zbigniew Czerniakowski, prof. UR, dr hab. inż. Beata Gawryszewska, dr hab. art. rzeźb. Jerzy Grygorczuk, prof. dr hab. Krzysztof Młynarczyk, dr hab. inż arch. Irena Niedźwiecka-Filipiak, dr hab. Krystyna Pudelska, prof. nadzw., dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW, prof. dr hab. inż. arch. Adam Szymski, prof. dr hab. Czesława Trąba, dr hab. Ewa Trzaskowska, KUL, dr hab. Piotr Urbański, prof. nadzw., prof. dr hab. inż. Kazimierz Wiech, dr hab. inż. arch. Agata Zachariasz, prof. PK KOREKTA: Ryszard Żelazny TŁUMACZENIA STRESZCZEŃ: autorzy tekstów SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI: Anna Sołtysik, na okładce wykorzystano rysunek Piotra Patoczki Czasopismo TOPIARIUS. Studia Krajobrazowe to recenzowane czasopismo naukowe, którego podstawową wersją jest wersja papierowa. Wszelkie prawa zastrzeżone. Czasopismo, ani żaden jego fragment, nie może być drukowane ani reprodukowane bez pisemnej zgody wydawcy. All rights reserved. No part of this publication may be printed or reproduced without permission in writing from the publisher. ISSN ISBN WYDAWCA WYKONAWCZY: Wydawnictwo AMELIA Aneta Siewiorek ul. dr J. Tkaczowa 186, Boguchwała tel , tel. komórkowy wydawnictwoamelia@go2.pl

3 Uniwersytet Rzeszowski Wydział Biologiczno-Rolniczy Zakład Architektury Krajobrazu TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE Wydanie monograficzne Tom 1 KRAJOBRAZ POLSKI. CUDZE CHWALICIE Ochrona i kształtowanie rodzimego krajobrazu Rzeszów 2016

4 SPIS TREŚCI Piotr Patoczka Od redakcji 7 KRAJOBRAZ ASPEKTY TEORETYCZNE Beata J. Gawryszewska Ginący krajobraz miejski. Przemiany struktury i funkcji zieleni miejskiej w XX i XXI wieku 11 Anna Górka Edukacja krajobrazowa dla ruralistyki 25 Jerzy Potyrała, Tomasz Malczyk, Izabela Iwancewicz Walidacja metody oznaczenia roli średniowiecznych fortyfikacji w aspekcie ochrony i kształtowania krajobrazu 34 Krzysztof M. Rostański Modelowanie heurystyczne naturalistycznych założeń zieleni 54 Magdalena Wilkosz-Mamcarczyk Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego 64 KRAJOBRAZ KULTUROWY I JEGO TOŻSAMOŚĆ Krzysztof Gawroński, Michał Uruszczak Współczesne aspekty ochrony krajobrazu Górnego Śląska 75 Katarzyna Kałużny, Ewa Hanus-Fajerska Ogrody gospodarstw agroturystycznych szansą na zachowanie tradycyjnych ogrodów wiejskich 87 Daniel Mikulski, Elżbieta Raszeja, Gabriela Klause Ze studiów nad tożsamością miejsca. Problem kontynuacji formy dworu w krajobrazie wielkopolskiej wsi na obszarze ziemi średzkiej 97 Paweł Nowak Krajobraz kulturowy aktywna ochrona przez wartościowanie 115

5 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Tom 1/2016 Karolina Porada Kopce w krajobrazie Krakowa i okolic 121 Elżbieta Raszeja, Agnieszka Skóra Relacje między ekspozycją a tłem krajobrazowym w muzeach na wolnym powietrzu na przykładzie Wielkopolskiego Parku Etnograficznego 131 Magdalena Rzeszotarska-Pałka Tożsamość krajobrazu wsi Pomorza Zachodniego 149 PROBLEMATYKA PLANOWANIA KRAJOBRAZU Agata Ćwik, Bernadetta Ortyl Rozproszona zabudowa w górach utracone krajobrazy? 165 Maria Dankowska, Marek Koter, Małgorzata Saciuk, Aneta Tomczak Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi 176 Wiesława Gadomska Krajobrazowe konsekwencje rozwoju turystycznej bazy noclegowej w obszarze Krainy Wielkich Jezior Mazurskich 193 Michał Uruszczak Prognozy programu odnowy wsi jako część polityki regionalnej 205 Barbara Wycichowska Progresywna rewitalizacja krajobrazu miasta Łodzi 216 WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU Bożena Łukasik Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich 235 Maciej Żołnierczuk, Beata Fornal-Pieniak, Ewa Rykała Polski krajobraz niskiej zieleni przydrożnej 248 Ewa Anna Rykała, Maciej Żołnierczuk Przekształcenia tkanki roślinnej w krajobrazie miasta na przykładach placów rynkowych Mazowsza 258 5

6 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 ASPEKTY PROJEKTOWANIA KRAJOBRAZU Magdalena Jaroniec, Michał Krzyżaniak, Dariusz Świerk, Piotr Urbański, Miłosz Walerzak Problemy rewaloryzacji historycznych założeń ogrodowych, na przykładzie koncepcji zagospodarowania zabytkowego parku w Gorzyniu 273 Grażyna Łaska, Katarzyna Urban Projekt koncepcyjny urządzenia parku botanicznego w śródmieściu Białegostoku 289 Anna Podolska, Ewa Trawińska Mała architektura z regionalnym akcentem we współczesnych rozwiązaniach zagospodarowania terenu na przykładzie wsi Glinka w woj. śląskim 304 Miłosz Zieliński Odrębność i tożsamość przestrzeni publicznej jako wartość dla lokalnej społeczności 317 6

7 KRAJOBRAZ ASPEKTY TEORETYCZNE

8 PROCESY REWITALIZACYJNE I ICH WPŁYW NA JAKOŚĆ KRAJOBRAZU MIEJSKIEGO REVITALISATION PROCESSES AND THEIR INFLUENCE ON THE QUALITY OF THE URBAN LANDSCAPE Magdalena Wilkosz-Mamcarczyk Katedra Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu. Uniwersytet Rolniczy w Krakowie. Przez szereg lat, w wyniku działalności człowieka krajobraz polskich miast przechodził wiele zmian. Począwszy od skromnych, niewielkich osad ludzkich przez małe miasteczka aż do przyjmujących teraźniejszy kształt dużych, metropolitalnych miast. Obecnie podejmowane na szeroką skalę procesy rewitalizacyjne otworzyły nowe możliwości w zakresie kształtowania przestrzeni miejskiej. Przekładają się one na działania związane z rewaloryzacją, modernizacją tkanki urbanistycznej, wzbogacając ją o atrakcyjne przestrzenie publiczne, tereny zieleni, odnowioną architekturę, a także o pozyskane w ramach rewitalizacji tereny poprzemysłowe. W artykule zanalizowano charakter i rodzaj zmian towarzyszącym procesom rewitalizacji, oraz przedstawiono przykłady różnych obszarów miejskich, w których poprawiła się jakość przestrzeni, a także komfort jej użytkowników. Słowa kluczowe: rewitalizacja, krajobraz miejski, For a number of years, as a result of human activity landscape of Polish cities has changed. To start with modest, small human settlements through small towns until present shape of large, metropolitan cities. Currently being undertaken on a large scale revitalization processes have opened up new possibilities for shaping urban space. They translate into actions related to regeneration, modernization of the urban fabric, transform them into attractive public spaces, green areas, renewed architecture. This article analysed the nature and type of changes accompanying the process of revitalization, and presents examples of different urban areas, which improved the quality of the space and the comfort of its users. Keywords: revitalization, city landscape

9 MAGDALENA WILKOSZ-MAMCARCZYK Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego Wstęp Krajobraz Polski charakteryzuje niezwykła różnorodność związana z bogactwem wartości przyrodniczych i kulturowych. Zróżnicowane formy terenu, sposoby zagospodarowania przestrzennego i użytkowania ziemi czynią krajobraz Polski niezwykle bogatym. Jednak wzmożona działalność człowieka, intensyfikacja przemysłu i rozbudowa ośrodków miejskich (nie zawsze dobrze zaplanowana) doprowadziła w wielu przypadkach do ich dewastacji i sytuacji kryzysowych. Skutkiem tych zmian są obszary pozbawione funkcji, mocne zagęszczenie budownictwa czy patologie społeczne. Kraje członkowskie Unii Europejskiej już od kilkudziesięciu lat podejmują działania mające na celu zapobieganie tej sytuacji poprzez edukacje, wdrażając politykę ładu przestrzennego, zrównoważonego rozwoju i przez odpowiednio formułowane dokumenty podczas poszczególnych konferencji i konwencji (np. Europejska Konwencja Krajobrazowa w 2000 r., Strategia Zrównoważonego Rozwoju z 2006 r., Karta Lipska z 2007 r. i inne). W sposób praktyczny polityka kształtowania krajobrazu realizowana jest m.in. w ramach działań rewitalizacyjnych. Te z kolei wpływają na ład przestrzenny w Polsce i na świecie. Rewitalizacja jako działanie kompleksowe zbudowane na podbudowie takich terminów jak rewaloryzacja, modernizacja i konserwacja przyczynia się do znaczących zmian w krajobrazie. Według definicji zawartej w nowo zatwierdzonej Ustawie o Rewitalizacji z 9 października 2015 r. Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działanie na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji. Procesy rewitalizacyjne, ze względu na zakres działań dotyczą historycznych centrów miast, konkretnych dzielnic miejskich, osiedli mieszkaniowych (szczególnie wielkopłytowych), ale także terenów poprzemysłowych, pokolejowych i powojskowych. Zgodnie z definicją proces ten przebiega wieloetapowo, należy jednak zaznaczyć, że wiodące (najbardziej widoczne) zmiany odbywają się w obszarze działań przestrzennofunkcjonalnych. Istotnym elementem rewitalizacji jest partycypacja społeczna oraz zwrócenie uwagi na wrażliwość i szacunek dla relacji pomiędzy poszczególnymi obiektami architektury i troską o ich wpływ na przestrzeń i krajobraz a zwłaszcza na samopoczucie człowieka.. Pozytywny rezultat procesu związany jest także z właściwym odczytaniem tradycji miejsca (która w toku przekształceń może być słabo czytelna lub trudna do ustalenia), elementu, który może przyczynić się do komfortu życia mieszkańców, ich poczucia przynależności do miejsca i współodpowiedzialności za tworzoną przestrzeń. Zgodnie z definicją krajobrazu stanowi ona jego nieodłączny element (warstwę treściową i symboliczną) (Bogdanowski 1981: 58). Według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Florencja 2000), krajobraz przyczynia się do tworzenia kultur lokalnych ( ), jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, przyczyniając się do dobrobytu ludzi i konsolidacji europejskiej tożsamości. Stwierdza także, że krajobraz jest ważną częścią jakości życia ludzi zamieszkujących wszędzie ( ). Tak więc umiejętne podejście do projektowania krajobrazu i jego elementów w tkance urbanistycznej, właściwe oczytanie genius loci generuje pozytywne efekty związane z dobrym samopoczuciem mieszkańców i ich jakością życia. W artykule podkreślono wagę działań architektonicznych, krajobrazowych podejmowanych w ramach procesów rewitalizacyjnych wpływających na jakość przestrzeni miejskiej. Głównym celem badań jest także zwrócenie uwagi na rozległy wachlarz możliwości zmiany krajobrazu miejskiego, wcześniej zaniedbanego, pozbawionego ducha miejsca na 65

10 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 przykładzie inwestycji przeprowadzanych w ramach programów rewitalizacji w wybranych obszarach miast Polski. Na temat procesu rewitalizacji miast powstało w ostatnich dwudziestu latach wiele znaczących polskich publikacji i prac naukowych. Problematyką tą zajmują się m.in. Ziobrowski Z., Jarczewski W. [w:] Rewitalizacja miast polskich diagnoza, Kraków 2009, Skalski K.M., O budowie systemu rewitalizacji dawnych dzielnic miejskich, Kraków 1996, i inni. Problem miast, przestrzeni publicznych, krajobrazu był i jest ciągle analizowany przez wielu specjalistów przede wszystkim z dziedziny architektury i urbanistyki oraz architektury krajobrazu. Wśród nich wymienić można: Pluta K., Przestrzenie publiczne miast europejskich. Projektowanie urbanistyczne, Warszawa 2014, Zachariasz A. [w:] Zieleń jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzględnieniem parków publicznych, Kraków 2006, Bogdanowski J., Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1981 i wielu innych. Procesy rewitalizacji w Polsce generatorem zmian w krajobrazie W wielu miastach na świecie już od kilkudziesięciu lat pojawiają się architektoniczne i krajobrazowe zmiany będące rezultatem rewitalizacji. Geneza procesu w Stanach Zjednoczonych i Europie sięga okresu po II wojnie światowej. Państwa Zachodnie na skutek różnych doświadczeń wypracowały właściwy dla nich model rewitalizacji, do którego obecnie odwołują się państwa wschodnioeuropejskie stojące u progu zmian. Model ten polega m.in.: na wpisaniu rewitalizacji w strategię państwa, a zajmują się nią urzędy centralne oraz wspomagające instytucje, także badawcze, gminy zajmujące się procesem, zyskują merytoryczne i finansowe wsparcie na szczeblu federalnym (Bryx i in. 2009: 279). W artykułach i pracach naukowych podaje się jako przykład rozwiązania ze Stanów Zjednoczonych (High Line Park, Millenium Park), z Niemiec (dzielnica Kreuzberg, osiedle Hellersdorf, Garden der Welt), czy z Francji (Promenadee Plantee). Nowe inwestycje stają się niejednokrotnie symbolem miasta i jego nowych funkcji zyskując tym samym nowe przeznaczenie, zwykle jako obiekty turystyczne (Stryjakiewicz 2010: 57). W Polsce, choć rewitalizacja zaczęła funkcjonować znacznie później (lata 90.) to jej rezultaty są już dość mocno zauważalne w krajobrazie. Wiele z nich pozytywnie wpłynęło na rozbudowę i przebudowę tkanki miejskiej. Poprzez wykreowanie atrakcyjnych miejsc i obiektów, miasta wzbogaciły się o nowe funkcje, nastąpiło podniesienie jakości życia mieszkańców przez działania estetyczne (związane z działaniami rewaloryzacyjnymi), ekonomiczne (rozwój działalności usługowej), społeczne i środowiskowe (aktywizacja mieszkańców, działania prośrodowiskowe), zachowanie genius loci (podtrzymywanie tradycji poprzez wspieranie regionalizmu w architekturze, kuchni, strojach, imprezach kulturalnych). W większości programów rewitalizacyjnych pierwsze planowane działania rewaloryzacyjne skierowane są na centra miast. Wiele z nich tradycjami swego istnienia sięga epoki średniowiecza, stanowiąc wartościowe, często oryginalne dziedzictwo krajobrazów kulturowych. W ciągu kilkudziesięciu lat zaniedbań większość z nich zatraciła swoje funkcje, stając się mało wyrazistymi elementami krajobrazu miejskiego. Dlatego też już od samego początku działań rewitalizacyjnych prowadzonych przez gminy i miasta pojawiły się pomysły na kreowanie centrum, które stawałoby się ich wizytówką oraz spełniało współczesne potrzeby społeczne związane z funkcjami handlowymi, gastronomicznymi, integracyjnymi i rekreacyjnymi. Dla przykładu można wymienić m.in. rynki w Bielsku Białej, Wrocławiu, Toruniu, Białymstoku, ale także w wielu innych mniejszych miastach i miasteczkach jak np. w Skawinie, Lanckoronie, Wieliczce, Wadowicach, w których dzięki ich rewa- 66

11 MAGDALENA WILKOSZ-MAMCARCZYK Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego loryzacji przywrócono dawny duch i tradycję miejsca. Większość z nich do niedawna stanowiło fragment zieleni parkowej w centrum miasta, obecnie przywrócono im funkcję, którą spełniały od czasów średniowiecza, czyli miejsce spotkań i integracji społecznej. W Polsce przetrwała niezwykle silna tradycja budownictwa drewnianego, które obecnie staje się atrakcją turystyczną i elementem rozpoznawalnym. Przez setki lat wykształciły się różnorodne formy i funkcje budownictwa drewnianego począwszy od chłopskich chałup i gospodarstw przez całe zespoły zabudowy małomiasteczkowej. Wiele z nich w dobie rewitalizacji przeżywa swój renesans. Przykładem może tu być Miasto Tkaczy w Zgierzu, które w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji centrum Zgierza stało się Parkiem Kultury wykorzystywanym dla celów rozwoju kultury, turystyki i gospodarki. Głównym celem rewitalizacji było przywrócenie funkcji usługowej handlowej i mieszkaniowej oraz wykreowanie produktu turystycznego i miejsca rekreacji. Dzięki osiągnięciu tych celów możliwa była przemiana społeczno-gospodarcza ubogiej i zaniedbanej dzielnicy zamieszkiwanej w dużej części przez grupę społeczną charakteryzującą się dużym stopniem wykluczenia społecznego ( Proces rewitalizacji wpływa także na krajobraz polskich miejscowości uzdrowiskowych. Jest to krajobraz szczególny, mocno związany z naturalnym otoczeniem miast w postaci terenów górskich, czy nadmorskich, charakteryzujący się specyficzną, regionalną architekturą. Ich krajobraz zachwycał od kilkudziesięciu lat. Wiele z nich na skutek zmian własnościowych przeżywa kryzys związany ze stanem technicznym obiektów i przestrzeni. Miejscowości te kierunek swych działań naprawczych nastawiły na przybywających kuracjuszy oraz turystów. Tworzy się dla nich wiele udogodnień, rozwija bazę noclegową, ofertę turystyczną, wytycza nowe szlaki, rewaloryzuje centra czy wprowadza nowe punkty gastronomiczne i punkty obsługi turystycznej. Wszystkie te zabiegi mają na celu rozwój gospodarczy miejscowości i jednocześnie wpływają na krajobraz. Przykładem może być Szczawnica, miasto położone na południu w województwie małopolskim, powiecie nowotarskim. Uzdrowisko znajduje się w sąsiedztwie Pienińskiego Parku Narodowego i Popradzkiego Parku Krajobrazowego, harmonijnie wpisując się w otoczenie górskie. Podobnie jak w wielu miastach na południu Polski zachował się tu regionalizm przejawiający się gwarą, zwyczajami, obyczajami oraz wytwarzanymi produktami lokalnymi i rękodziełem. Miasto charakteryzuje typowa dla uzdrowisk architektura z XVIII i XIX w. o cechach stylu szwajcarskiego. Zachowało się tu wiele obiektów zabytkowych, w tym połemkowskie cerkwie (Gonda-Soroczyńska, Przybyła, 2011: 71). Charakterystycznymi miejscami są plac Dietla, z budynkami uzdrowiskowymi, Park Górny, Park Dolny oraz trasa spaceroworowerowa prowadząca od Szczawnicy, poprzez Pieniny w kierunku granicy Słowackiej i dalej. Wymienione obiekty poddano rewaloryzacji i modernizacji. Działania te przyczyniły się do podkreślenia regionalizmu i rozwoju turystyki. Według wielu opinii Szczawnica jest najpiękniejszym miastem górskim na południu Polski, w którym środowisko przyrodnicze stanowi jeden z walorów miasta uzdrowiskowego. Dodatkowo władze miasta dokładają ogromnych starań by chronić wartości przyrodnicze, dziedzictwo i walory kulturowe (Gonda-Soroczyńska, Przybyła, 2011: 84). Oprócz Szczawnicy rewitalizacji poddane zostały także inne miejscowości uzdrowiskowe m.in.: Krynica (od 2002 r. Krynica-Zdrój, Piwniczna (od 1989 r. Piwniczna-Zdrój), Świnoujście. 67

12 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Ryc. 1. Park w Szczawnicy (fot M. Wilkosz-Mamcarczyk, 2015) W ciągu ostatnich dziesięcioleci wzmożoną uwagę poświęcono problemom rewitalizacji terenów poprzemysłowych. Szczególnie dużo inwestycji przeprowadzono w jednym z najbardziej wyrazistych regionów kulturowych w Polsce Górnym Śląsku. Wyzwaniem dla procesów rewitalizacji tego regionu stała się próba kreacji niepowtarzalnego przemysłowego wizerunku. Jest to niezwykle trudne zadanie gdyż rejon ten jest jednym z najstarszych i największych zagłębi górniczo-hutniczych w Europie, a przez kilkaset lat przemysł był tu jedną z głównych sił napędowych kreujących krajobraz. Ostatnie dwieście lat pozostawiło na tej ziemi trwały ślad w postaci zakładów przemysłowych, osiedli robotniczych, wyrobisk górniczych hałd, czy innych specyficznych form terenu. Stanowią one unikatowe elementy tego krajobrazu. Obecnie, kiedy infrastruktura przemysłowa stała się uciążliwa, traktowana jest w projektach rewitalizacji jako atrakcja turystyczna i walor emocjonalny szczególnie istotny z punktu widzenia wartości miejsca i świadomości jego mieszkańców. Współcześnie, gdy kopalnie ulegają likwidacji, procesy rewitalizacji pozwalają chronić nie tylko pomniki architektury i obiekty techniki górniczej, ale także unikalną architekturę świata podziemnego, która włączona została w szlaki tras turystycznych (Czwartyńska 2008: 76). Działania naprawcze na terenie obszaru górnośląskiego obejmują główne miasta Śląska i Zagłębia, tworząc obszar metropolitalny zwany Metropolia Silesia. Jest to wielkoskalowe przedsięwzięcie obejmujące miejskie przestrzenie publiczne. Celem działań w poszczególnych miastach jest potwierdzenie tożsamości oraz wykreowanie miast nowoczesnej architektury, co zapewniają władze miast. W stolicy regionu Katowicach, powstają nowe przestrzenie publiczne o wysokich walorach urbanistyczno-architektonicznych jak place, skwery, parki. Funkcje wystawiennicze, kongresowe i konferencyjne pełni nowo powstały obiekt Międzynarodowego Centrum Kongresowego zlokalizowany nieopodal Spodka na terenie byłej kopalni Katowice. W niewielkiej odległości, również na terenach pokopalnianych, wykorzystując istniejącą tam infrastrukturę przemysłową, zaprojektowano Muzeum Śląskie cieszące się dużą popularnością wśród turystów i samych mieszkańców. 68

13 MAGDALENA WILKOSZ-MAMCARCZYK Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego Ryc. 2. Międzynarodowe Centrum Kongresowe w Katowicach (fot. M. Wilkosz- Mamcarczyk, 2015) Do oferty kulturalnej i turystycznej województwa śląskiego włączono także osiedla robotnicze w tym Nikiszowiec, w którym poprzez poszerzenie oferty turystycznej tworzy się miejsca pracy dla jego mieszkańców, a tym samym zapewnia podniesienie jakości i standardu życia. Nieużytkowane kopalnie są udostępniane do zwiedzania (m.in. kopalnie Guido czy Luiza), które odnowione i dostosowane do potrzeb turystyki ciągle jednak podtrzymują przemysłowy charakter krajobrazu. Jednym z wiodących nurtów rewitalizacji miast jest przeznaczenie terenów poprzemysłowych, zdewastowanych na obszary zieleni. Wprowadzanie zieleni w znaczący sposób wpływa na podniesienie rangi miasta czy dzielnicy, jest atrakcyjne dla mieszkańców i zapewnia tereny rekreacji. W wielu polskich miastach pojawiły się koncepcje na tworzenie i odnowę skwerów oraz starych parków. Większość z nich cieszy się powodzeniem wśród mieszkańców szukających zielonego zacisza od miejskiego zgiełku. Jednym z pierwszych pomysłów na zagospodarowanie terenów poprzemysłowych był Park Śląski powstały na obszarze pokopalnianym. W okresie jego tworzenia nie używano jeszcze określenia rewitalizacja, ale z racji historii jego powstania (udział społeczeństwa) oraz pozytywnych efektów osiągniętych po jego założeniu, miał wplyw na korzystne zmiany przestrzenne, środowiskowe, oraz gospodarcze. Ciągle rozbudowywany i uzupełniany o tereny przeznaczane pod nowe funkcje dalej stanowi zielone płuca dla obszaru śląskiego. Obecnie, na wzór państw Europy Zachodniej pojawiają się w krajobrazie miast Polski inne przykłady zagospodarowania przestrzeni przemysłowych na tereny zielone. Współczesnym nowatorskim rozwiązaniem jest tworzenie pól golfowych na terenach pokopalnianych, jak w przypadku byłej kopalni KWK Szombierki w Bytomiu. Dzięki tej inwestycji miasto zyskało nowe zielone obszary o wyjątkowych wartościach krajobrazowo-przyrodniczych bogatych w faunę i florę. 69

14 TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Ryc. 3. Pole golfowe w Bytomiu (fot. M. Wilkosz-Mamcarczyk, 2015) Ostatnie doniesienia z sieci internetowej i prasy potwierdzają planowanie kolejnej, nowej inwestycji ekoparku w Ursusie na terenach byłych Zakładów Przemysłu Ciągnikowego ( 2016). Zakończenie Przez szereg lat, w wyniku działalności człowieka krajobraz polskich miast przechodził wiele zmian. Począwszy od skromnych, niewielkich osad ludzkich przez małe miasteczka, aż do przyjmujących teraźniejszy kształt, dużych metropolii. Przeobrażenia te odcisnęły swe piętno w krajobrazie, wzbogacając go o nowe formy, ale także dewastując go poprzez zintensyfikowaną działalność przemysłową. Dotychczasowe niektóre formy zabudowy jak architektura drewnianja zostały zapomniane na rzecz mocno rozbudowanej przemysłowej tkanki miejskiej. Podejmowane na szeroką skalę procesy rewitalizacyjne otworzyły nowe możliwości w zakresie kształtowania przestrzeni miejskiej. Przekładają się one na działania związane z rewaloryzacją, modernizacją tkanki urbanistycznej, wzbogacając ją o atrakcyjne przestrzenie publiczne, tereny zieleni, odnowioną architekturę, a także o pozyskane w ramach rewitalizacji tereny poprzemysłowe. Rewitalizacja jako proces związany miedzy innymi z działaniami architektonicznymi, wpływa na kształtowanie krajobrazu Polski jak i poszczególnych miast. Przyczynia się do kreowania ładu przestrzennego. Umiejętna transformacja funkcjonalno-przestrzenna przywraca do życia tereny zdegradowane. Zabudowa na odzyskanych terenach stanowi przykład innowacyjnego myślenia oraz realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Ponowne kreowanie przestrzeni przywraca ducha miejsca i decyduje o formach konkretnych krajobrazów. Przedstawione w artykule przykłady oraz dane GUS dotyczące zwiększającej się liczby hoteli i wykorzystanych miejsc noclegowych (liczba hoteli od 1995 do 2012 wzrosła dwukrotnie, a liczba osób korzystających z noclegu od 1995 zwiększyła się o prawie 18 tys.) potwierdzają, że wiele z przeprowadzonych inwestycji sprzyja rozwojowi turystyki 70

15 MAGDALENA WILKOSZ-MAMCARCZYK Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego i gospodarki, co z kolei wywołuje pozytywne działania z zakresu projektowania przestrzeni miejskich, które stają się coraz bardziej atrakcyjne i zyskują swój indywidualny charakter. Bibliografia Bogdanowski J., 1981, Architektura Krajobrazu, Warszawa-Kraków, Polskie Wydawnictwo Naukowe. Czwartyńska M., 2008, Obszary pogórnicze w postindustrialnej transformacji Górnego Śląska, [w:] Prace Komisji Geografii Przemysłu Towarzystwa Geograficznego, Warszawa-Kraków, s Europejska Konwencja Krajobrazowa sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz.U. 2006, nr 14, poz. 98). Gonda-Sroczyńska E, Przybyła K. 2011, Środowisko przyrodnicze na przykładzie Szczawnicy [w:] Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich Nr 10/2011, Kraków, Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, s Kazimierczak J., 2012, Wpływ rewitalizacji terenów poprzemysłowych na kształtowanie nowej miejskiej przestrzeni turystycznej. Przykład Manchesteru i Lyonu Turyzm 2012, t. 22, z. 1, s Stryjakiewicz T, 2010, Krajobraz Antropogeniczny, przestrzenie kreatywne a turystyka, [w:] Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 14 Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, s Pluta K. 2014, Przestrzenie publiczne miast europejskich. Projektowanie urbanistyczne, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Rewitalizacja miast w Niemczech, praca zb. pod red. M. Bryxa, A. Jadach-Sepioło, Wydawnictwo Instytut Rozwoju Miast, Kraków Skalski K. M., 1996, O budowie systemu rewitalizacji dawnych dzielnic miejskich, Kraków, Krakowski Instytut Nieruchomości. Szczepański M., Śliz A., 2010, Dylematy regionalnej tożsamości. Przypadek Górnego Śląska, Nowe Zagłębie, nr 6 (12), s Turek A., Kardaś A., 2015, Efekty realizacji programów rewitalizacji na przykładzie wybranych małych miast, Przestrzeń i Forma, Szczecin, Wydawnictwo Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. Ziobrowski Z., Jarczewski W., 2009, Rewitalizacja miast polskich diagnoza, Kraków, Instytut Rozwoju Miast