Huta Paprocka. Wystawa w Muzeum Miejskim w Tychach. marzec kwiecieñ 2007

Transkrypt

1

2 Huta Paprocka Wystawa w Muzeum Miejskim w Tychach marzec kwiecieñ 2007

3 Wydawca Muzeum Miejskie w Tychach ul. Katowicka 9 dyrekcja@muzeummiejskie.tychy.pl Na okładce: Strona 1 Widok Huty Paprockiej znad Gostyni. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek, kwiecień Strona 4 Okno w szczycie głównego budynku huty. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek, listopad Strona Tytułowa - Drzwi z budynku z 1787 r. w Hucie Paprockiej (fragment). Fot. Jacek Dębski. Ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Tychach. Scenariusz, zdjęcia na wystawie, tekst katalogu Maria Lipok-Bierwiaczonek Eksponaty na wystawie ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Tychach i Muzeum Zamkowego w Pszczynie Akwarele ilustracje dzieł Augusta Kissa malował Ireneusz Botor Akwarele wypożyczył ze swojej kolekcji Peter K. Sczepanek Aranżacja i montaż wystawy Agnieszka Czyżewska-Stempa, Mariusz Madej Opracowanie graficzne wydawnictwa Krzysztof Skrzypek ISBN Druk Drukarnia Wy-druk, Katowice, ul. Warsztatowa 8b

4 Tyszanie za najcenniejszą wartość w przestrzeni miasta uważają Jezioro Paprocańskie tak wynika z różnych socjologicznych sondaży. Wypoczywając nad jeziorem rzadko zapewne zastanawiają się nad pochodzeniem tego akwenu. Wydaje im się, że to po prostu dar natury. Tymczasem powstanie Jeziora Paprocańskiego zawdzięczamy... hucie. Dokładniej: kuźnicy założonej przez Promnitzów, panów na Pszczynie, nad brzegiem rzeki Gostyni. Jak wiadomo, w przeszłości różne obiekty ówczesnego przemysłu młyny, tartaki, folusze, kuźnice lokowano nad rzeczkami i potokami, których wody, po spiętrzeniu, zapewniały siłę napędową pracującym machinom. 3

5 Rzeka Gostynia w pobliżu Huty Paprockiej. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek. Kiedy się ogląda stare mapy, zdumiewa uwieczniona na nich liczba oczek wodnych wzdłuż nurtów rzeczułek, które dziś wydają nam się skromne i niewiele znaczące. Każde takie oczko na historycznej mapie to informacja o gospodarności naszych przodków, czyli o zarybionym stawie hodowlanym lub funkcjonującym nad rzeczką warsztacie przemysłu wiejskiego: młynie, tartaku czy foluszu. Na Górnym Śląsku właściciele ziemskich dóbr od dawna lokowali w takich miejscach kuźnice. Podobnie gospodarowali panowie dóbr pszczyńskich. I tak na przykład w XVII wieku, nad wielkim stawem w Jaroszowicach (dziś dzielnicy Tychów), który powstał dzięki spiętrzonym wodom rzeki Mlecznej, rozwijała się książęca kuźnica, słynąca z wyrobu luf do strzelb. W naszej okolicy energią wód służyły poza Mleczną także Potok Tyski i rzeka Gostynia. W 1703 roku pan na Pszczynie, baron Baltazar Erdmann Promnitz (zmarł w tym samym roku), kazał założyć kuźnicę żelaza w pobliżu wsi Paprocany, na skraju lasu, nad rzeką Gostynią. Przy kuciu żelaza stosowano tu najpierw tzw. ogniska lupowe. 4

6 W Kronice pszczyńskiego wolnego państwa stanowego, pisanej przez Henryka W. F. Schaeffera, przeczytać można m. in.: Wysoki piec w Paprocanach jest w ruchu od 1730 r. To samo dotyczy obu fryszerek i kuźnicy. W 1775 roku hutę rozbudowano powstał tu pierwszy wielki piec, który opalany był węglem drzewnym i topił rudę sprowadzaną z Bytomia. Urządzenie dymarskie, dostarczające potrzebnego powietrza, poruszane było siłą wody. Ponieważ stan wody Gostyni ulegał wahaniom utworzono sztuczne jezioro, którego poziom regulowała rzeka Gostynia. Spiętrzona woda poruszała wielkie, drewniane koło (wysokie na 16 stóp czyli około 5 metrów) napęd urządzenia dymarskiego. W celu spiętrzenia wód jeziora usypano groblę, która stanowi północny brzeg akwenu. Usypaną groblę umacniano używając m.in. odpadów z pieców hutniczych, toteż w gruncie tego przybrzeżnego wału dość łatwo znaleźć można hutniczy żużel i kawałki szlaki. Groble w przeszłości chętnie obsadzano dębami, których korzenie (według powszechnego przekonania) dobrze trzymały ziemię. Grobla, stanowiąca północny brzeg Jeziora Paprocańskiego, kryje w swoim ziemnym wnętrzu sporo hutniczego żużlu i szlaki. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek. 5

7 Rozbudowy huty w 1775 roku dokonał książę Fryderyk Erdmann Anhalt-Köthen, który objął państwo pszczyńskie w 1765 roku (przekazał mu je wuj Jan Erdmann hrabia von Promnitz w zamian za dożywotnią rentę). Na terenie huty książę Fryderyk Erdmann kazał ustawić kamień pamiątkowy z inskrypcją ze swymi inicjałami oraz datą zakończonej rozbudowy: Anno Domini Kamień stanowi dziś fragment stałej ekspozycji Muzeum Miejskiego. Rozbudowaną hutę książę nazwał imieniem swego syna Ludwig. Kamień z inicjałami księcia Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen i datą Fot. Jacek Dębski. W zbiorach Muzeum Miejskiego w Tychach. W 1771 roku pisarzem hutniczym w Paprocanach został August Kiss ( ). W 1778 roku Kissowi powierzono zarząd huty w Paprocanach, a w 1790 nadzór nad wszystkimi hutami i kopalniami książęcymi (stanowisko inspektora książęcych hut i kopalń). Kiss po przejściu na emeryturę w 1817 roku zamieszkał w Mikołowie i tam zmarł. Synem Augusta Kissa, zarządcy Huty Ludwig 6

8 (czyli Paprockiej), był Karol August Edward Kiss, znany pod pierwszym imieniem, jako August Kiss, znakomity rzeźbiarz. August Kiss (syn) urodził się w Paprocanach w 1802 roku; w 1822 roku wyjechał na studia do Berlina, do tamtejszej akademii sztuk pięknych. Sławę zdobył realizując pomniki i inne rzeźby monumentalne. Jego najbardziej znane dzieła to posąg Amazonki walczącej z tygrysem (stoi przed berlińskim Muzeum Starożytności), posąg św. Michała w Babelsbergu (koło Poczdamu), pomniki władców Prus. Kiss był profesorem w berlińskim Instytucie Rzemiosła. Zmarł w 1865 roku w Berlinie. Przed śmiercią ustanowił fundację w wysokości 200 talarów, za odsetki z której miały być kupowane przybory szkolne dla dzieci pracowników Paprockiej Huty. Czesław Grot w monografii Paprocany pisze, że zakupy te realizowano na potrzeby uczniów paprocańskiej szkoły jeszcze w latach międzywojennych. W 2003 roku w Paprocanach, w pobliżu Paprockiej Huty, odsłonięto pomnik upamiętniający Augusta Kissa. Pomnik upamiętniający Augusta Kissa, odsłonięty w Paprocanach w 2003 r. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 7

9 Najstarszy spośród zachowanych do dziś budynków Huty Paprockiej wzniesiony został w 1787 roku. Datę budowy uwieczniono na kamiennym zworniku w łuku nadproża. Inskrypcja na zworniku zawiera także inicjały F. E. od imion księcia Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen. Drzwi z tego budynku, wymontowane przed kilku laty i niszczejące, w 2005 roku przejęło do zbiorów Muzeum Miejskie w Tychach dziś znajdują się na stałej ekspozycji. W oknie na poddaszu jeszcze kilka lat temu była zabytkowa, ręcznie kuta krata. Zaginęła bez śladu. Huta Ludwig lub Paprocka Huta, jak nazywali ją mieszkańcy Paprocan, rozwijała się do połowy XIX wieku. W 1835 roku inżynier John Baildon przeprowadził modernizację huty zbudował piec z dmuchawą o żelaznych cylindrach. Zlikwidowano cajniarnię. Wynajęty do modernizacji Huty Paprockiej inżynier John Baildon (urodzony w Szkocji w 1772 r., zmarły w Gliwicach w 1846 r.) to postać bardzo zasłużona dla Górnego Śląska tutejsze hutnictwo zawdzięcza mu rozbudowę i wprowadzenie nowoczesnych technologii. Baildon m. in. zbudował w Gliwicach w latach pierwszy w Europie wielki piec na koks. W Hucie Paprockiej pracowały dwie, a od 1842 roku cztery fryszerki, przerabiające surowiec na żelazo. Do kucia żelaza służyły wielkie młoty poruszane siłą wody za pośrednictwem drewnianych kół, wysokich na 9 stóp (blisko 3 m). W 1856 r. zainstalowano tu maszynę parową o sile 30 koni, używaną w razie niskiego poziomu wody jeziora. Około 1860 r. roczna produkcja wynosiła cetnarów surowca oraz cetnarów żelaza kowalnego. Kłopotem huty był jednak transport. Dowóz surowca i wywóz produktów odbywał się wozami konnymi. W 1856 r. książę pszczyński planował wybudowanie kolei do Paprocan polecił jednemu z inżynierów wykonanie projektu linii kolejowej Mikołów-Łaziska-Paprocany. Ze względu na wysokie koszty książę zrezygnował jednak z tej inwestycji. W efekcie Paprocka Huta czy inaczej Huta Ludwig przegrała z konkurencją. 8

10 Budynek z 1787 r., najstarszy zachowany obiekt Paprockiej Huty. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek. 9

11 Ściana szczytowa budynku z 1787 r. W oknie na poddaszu jeszcze kilka lat temu była zabytkowa, ręcznie kuta krata. Zaginęła bez śladu. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Datę budowy uwieczniono na kamieniu zwornika w łuku nadproża inskrypcja na zworniku zawiera także inicjały F. E. od imion księcia Fryderyka Erdmanna Anhalt-Köthen. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek. 10

12 Ozdobne okucie drzwi pochodzących z budynku z 1787 r. W zbiorach Muzeum Miejskiego w Tychach. Fot. Jacek Dębski. 11

13 Pod widocznym przy gruncie łukiem sklepienia kryje się kanał doprowadzający niegdyś wodę do urządzeń huty. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek Okna w ścianie frontowej głównego budynku huty. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 12

14 Osiowa kompozycja ściany frontowej głównego budynku huty. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 13

15 W 1872 r. w hucie pracowało jeszcze 33 robotników. Ale w 1878 r. huta została zamknięta. Część byłych pracowników otrzymała zajęcie w książęcych lasach, część poszła szukać pracy w rozwijającym się na północ od Tychów okręgu przemysłowym. W języku mieszkańców Paprocan pozostała jednak na długo nazwa Huta Paprocka (umieszczana na mapach do 1939 r.). Używana była dla skupiska budynków dawnej kuźnicy, ale także, zamiennie z nazwą Paprocka Piła, na określenie przysiółka Paprocan, powstałego w pobliżu dawnej huty nad jeziorem. Po hucie pozostały do dziś trzy budynki nad Jeziorem Paprocańskim, w widłach dwóch nurtów rzeki Gostyni. I pozostało jezioro. Ocalałe budynki dawnego kompleksu Huty Paprockiej czekają na mądrą decyzję dotyczącą renowacji i zagospodarowania. Maria Lipok-Bierwiaczonek 14

16 Najbardziej okazały z zachowanych budynków Huty Paprockiej, z początu XIX wieku. Fot. Maria Lipok-Bierwiaczonek 15

17 Bibliografia: C. Grot: Paprocany. Szkic monograficzny wioski górnośląskiej. Paprocany J. Polak: Działalność gospodarcza książąt i panów pszczyńskich od XV do początku XX wieku. W: Ziemia pszczyńska. Śląskie Prace Etnograficzne, t. 3. Red. M. Lipok-Bierwiaczonek (w druku). H. W. F. Schaeffer: Kronika pszczyńskiego wolnego państwa stanowego. T. 1, Pszczyna 1997, t. 2 Pszczyna 1998.

18