Leszek Leśniewski. Poznań Streszczenie rozprawy doktorskiej. Promotor: Prof. dr hab. Tadeusz Kowalski

Transkrypt

1 Leszek Leśniewski Gospodarki Danii, Finlandii i Szwecji wobec globalnego kryzysu finansowego The economies of Denmark, Finland and Sweden in view of the global financial crisis Streszczenie rozprawy doktorskiej Promotor: Prof. dr hab. Tadeusz Kowalski Promotor pomocniczy: Dr Anna Matysek Jędrych Katedra: Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej Poznań 2018 Wydział Gospodarki Międzynarodowej al. Niepodległości 10, Poznań tel wgm@ue.poznan.pl

2 1. Uzasadnienie wyboru tematu Współczesny kryzys oraz międzynarodowe współzależności ekonomiczne, społeczne, polityczne i instytucjonalne, wymagają nowego podejścia do kwestii uwarunkowań stabilności gospodarki narodowej i jej wzrostu [Mishkin 2006; Issing 2009; Bernanke 2010; Claessens i in. 2010, 2011; Ершов 2011]. Globalny kryzys finansowy 1 doprowadził do zakłóceń stabilności makroekonomicznej na świecie i uwidocznił tym samym negatywne elementy globalizacji i integracji. Silny wpływ gospodarki amerykańskiej na gospodarkę światową przyczynił się do transmisji tego kryzysu na inne rejony świata, w tym przede wszystkim na kraje Unii Europejskiej [Wihlborg i in. 2010; Wojtyna 2013]. W pierwszej fazie, kryzys uwidocznił się w sektorze finansowym, a następnie objął sferę realną wielu gospodarek. Przyczynił się on w latach do osłabienia tempa wzrostu gospodarczego w skali całego świata. Uzasadniając wybór tematu, warto podkreślić, że we współczesnej literaturze dominują prace koncentrujące się na globalnym charakterze oraz mechanizmach kryzysu [Borio i Disyatat 2011; Abiad i in. 2011; Obstfeld 2012]. W pracy przyjęto perspektywę regionalną, analizując implikacje współczesnego kryzysu finansowego dla krajów nordyckich 2. Wpływ kryzysu na kraje Europy Północnej jest przedmiotem analiz, prezentowanych głównie w nordyckiej literaturze przedmiotu [Isachsen 2008; Jonung 2008, 2009; Jonung i in. 2009] oraz w raportach instytucji międzynarodowych np. Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju [International Monetary Fund 2013; Organisation for Economic Co operation and Development ]. Dostrzegając lukę w literaturze 1 Dla celów pracy przyjęto określenie globalnego kryzysu finansowego jako kryzysu zapoczątkowanego w 2007 r. w Stanach Zjednoczonych [Allen i in. 2009; Blanchard 2009; McKibbin i Stoeckel 2009; Taylor 2010; Allen i Carletti 2011; Claessens i in. 2014]. W pracy pojęcie to jest stosowane zamiennie z określeniami kryzys globalny lub współczesny kryzys. 2 W pracy kraje nordyckie zdefiniowano jako wybrane kraje Europy Północnej, należące do Unii Europejskiej, to jest Dania, Finlandia i Szwecja [Tornqvist 1998]. 2

3 przedmiotu, w pracy podjęto próbę identyfikacji i oceny skali oraz zakresu wpływu kryzysu globalnego na gospodarki krajów nordyckich na tle krajów UE12 3. Globalny kryzys ukazał słabości Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Unii Europejskiej [De Grauwe 2010; Wolff 2012]. Analizowane w rozprawie kraje nordyckie w momencie tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej wybrały odmienne rozwiązania w zakresie tempa i formy integracji. Różnice te w sferze instytucjonalnej przejawiały się odmiennym charakterem formalnej i faktycznej suwerenności polityki pieniężnej i kursowej, co sprzyjało stopniowej, łagodnej zewnętrznej i wewnętrznej dywergencji tych krajów [Matera 2001; Piotrowski 2012; Jerneck 2013]. Cechą charakterystyczną Danii, Finlandii i Szwecji jest wysoki poziom ich rozwoju społeczno gospodarczego [Becker 2007; Alestalo i in. 2009; Nowiak 2011]. Nordycka odmiana państwa dobrobytu ma swe źródła kulturowe, społeczne, instytucjonalne i gospodarcze [Gołębiowski i Szczepankowski 2008; Bergman 2011; Ptak 2012]. Specyfika modelu kapitalizmu analizowanych krajów nordyckich, w powiązaniu z zastosowaną polityką gospodarczą, wpłynęła na reakcję tych krajów na współczesny kryzys [Gylfason i in. 2010; Honkapohja 2012; Czech 2013; Nord i Shehata 2013]. Współczesny kryzys z racji swych pierwotnych źródeł stworzył szereg wyzwań oraz zagrożeń, wobec jakich stoją rynki finansowe [Bordo 2008; Obstfeld i Rogoff 2009; Bayot 2012]. Warto zwrócić uwagę, że w latach 80. i 90. XX w., w Danii, Finlandii i Szwecji miały miejsce kryzysy bankowe i związane z nimi zakłócenia walutowe. W literaturze kryzysy te powszechnie nazywane są kryzysami skandynawskimi lub nordyckimi. Kraje te w reakcji na ówczesny kryzys podjęły kroki w ramach polityki fiskalnej oraz przede wszystkim zapobiegawcze działania regulacyjne i nadzorcze, a więc wyciągnęły wnioski z własnych doświadczeń [Perbo 3 Określenie UE12 rozumiane jest w pracy jako grupa następujących krajów Unii Europejskiej: Austria, Belgia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Wielka Brytania oraz Włochy dane statystyczne dla całej grupy zostały uśrednione w pracy doktorskiej. 3

4 1999; Hagberg i in. 2004; Heikensten 2005; Szczepańska i Sotomska Krzysztofik 2007; Jackson 2008; Oberg 2009; Brycz i Filar 2013]. Wysoki poziom rozwoju technologicznego, dobra jakość instytucji państwowych oraz stabilność makroekonomiczna są fundamentami wysokiej konkurencyjności tych krajów [Karppi 2001; Campbell i Pedersen 2007; Bayoumi i in. 2011; Delgado i in. 2012; Rubaj 2013]. Dania, Finlandia i Szwecja jako kraje innowacyjne, zajmują wysokie pozycje w międzynarodowych rankingach konkurencyjności [Heritage Foundation ; IMD World Competitiveness Center ; United Nations Development Programme ; World Economic Forum ]. W świetle powyższych argumentów można sformułować następujące pytania badawcze: 1. W jakim stopniu kryzys finansowy wpłynął na rozwój społeczno gospodarczy krajów nordyckich w latach ? 2. Jaka była reakcja rynków finansowych Danii, Finlandii i Szwecji na współczesny kryzys globalny? 3. Czy i w jakim zakresie, globalny kryzys finansowy wpłynął na konkurencyjność międzynarodową Danii, Finlandii i Szwecji? W rozprawie podjęto próbę odpowiedzi na tak sformułowane pytania. Uzasadniając wybór tematyki badawczej warto podkreślić, że problematyka ta tylko w niewielkim stopniu była prezentowana i badana w okresie objętym analizą w literaturze przedmiotu, w tym w szczególności w polskiej. 2. Przedmiot, obszary badawcze, zakres przestrzenny i czasowy pracy Przedmiotem pracy jest funkcjonowanie gospodarki Danii, Finlandii i Szwecji w obliczu globalnego kryzysu finansowego w latach

5 Ponadto przedmiotem analizy i oceny są wybrane zagadnienia opisujące Danię, Finlandię i Szwecję, tj. kryzysy lat 80. i 90. XX w., państwo dobrobytu, integracja gospodarcza z Unią Europejską oraz konkurencyjność międzynarodowa. Główny zakres geograficzny badań obejmuje Danię, Finlandię i Szwecję w porównaniu do krajów UE12. Kraje nordyckie stanowią względnie jednolity obszar w ujęciu Human Development Report, World Competitiveness Yearbook, Index of Economic Freedom oraz Global Competitiveness Report. Główny zakres czasowy badań obejmuje lata Pomocniczo w pracy przedstawiono dwa okresy, tj. wystąpienia kryzysów nordyckich oraz rozpoczęcia integracji gospodarczej Danii, Finlandii i Szwecji z Unią Europejską oraz Unią Gospodarczą i Walutową. 3. Cele pracy Celem głównym rozprawy doktorskiej jest identyfikacja czynników, które wpłynęły na zróżnicowaną reakcję Danii, Finlandii i Szwecji na globalny kryzys. Realizacji tak sformułowanego celu głównego pracy służą przyjęte cele szczegółowe, które jednocześnie wyznaczają kierunki i etapy realizacji celu głównego. Celami szczegółowymi w rozprawie są: 1. Krytyczna ocena literatury przedmiotu na temat źródeł i mechanizmu kryzysu zapoczątkowanego w 2007 r. 2. Ocena zarówno przebiegu integracji Danii, Finlandii i Szwecji z Unią Europejską, jak i rezultatów gospodarczych przyjęcia przez Danię klauzuli opt out, przystąpienia Finlandii do Unii Gospodarczej i Walutowej oraz objęcia Szwecji derogacją. 3. Ocena skutków globalnego kryzysu dla rozwoju społeczno gospodarczego Danii, Finlandii i Szwecji. 4. Zbadanie sytuacji na wybranych rynkach finansowych krajów nordyckich, podczas kryzysu globalnego, na tle kryzysów z lat 80. i 90. XX w. 5

6 5. Ocena stopnia, w jakim globalny kryzys wpłynął na konkurencyjność Danii, Finlandii i Szwecji oraz identyfikacja głównych determinant konkurencyjności tych krajów w latach Hipotezy badawcze W pracy przyjęto następującą hipotezę główną: Dania, Finlandia i Szwecja ze względu na specyficzne rozwiązania instytucjonalne, międzynarodową pozycję konkurencyjną oraz doświadczenie zdobyte podczas kryzysów nordyckich, w mniejszym stopniu odczuły skutki globalnego kryzysu finansowego niż kraje UE12. Skutki gospodarcze i finansowe w krajach nordyckich wywołane tym kryzysem w latach , miały względnie łagodny, przejściowy charakter. W pracy przyjęto następujące hipotezy szczegółowe: 1. Zróżnicowana reakcja Danii, Finlandii i Szwecji na globalny kryzys, wynikała z odmiennych rozwiązań instytucjonalnych w zakresie realizacji polityki gospodarczej. Odpowiedź krajów nordyckich na kryzys, była zależna od strategii tempa integracji w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej. 2. Nordycka odmiana państwa dobrobytu, sprzyjała łagodzeniu skutków kryzysu globalnego w badanych krajach. Cechy instytucjonalne i specyfika strukturalna Danii, Finlandii i Szwecji odzwierciedlona w międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, w istotny sposób zredukowała wpływ globalnego kryzysu na gospodarkę tych krajów. 3. Doświadczenie zebrane podczas wcześniejszych kryzysów bankowych i zakłóceń walutowych, przyczyniło się do wdrożenia zmian regulacyjnych w nadzorze bankowym i finansowym w latach 90. XX w. Wysoka jakość otoczenia regulacyjnego i nadzoru, ograniczyły skalę negatywnych skutków globalnego kryzysu na krajowych rynkach finansowych Danii, Finlandii i Szwecji. 6

7 5. Metody badawcze i źródła danych Praca ma charakter teoretyczno empiryczny. Badania oparto na literaturze dotyczącej następujących obszarów: makroekonomii, integracji gospodarczej, finansów i bankowości, konkurencyjności międzynarodowej i skandynawistyki. Wykorzystano ponad czterysta pozycji książkowych, artykułów z czasopism naukowych oraz working papers. W części empirycznej natomiast wykorzystano dane publikowane przez banki centralne i urzędy statystyczne krajów nordyckich, a także instytucje międzynarodowe 4. Metody badawcze zastosowane w pracy obejmują: krytyczną analizę literatury, metodę idealizacji i konkretyzacji według L. Nowaka [1977] oraz badania bibliometryczne. Ponadto posłużono się statyczną i dynamiczną analizą porównawczą oraz studium przypadku. 6. Układ i treść pracy W rozdziale pierwszym pracy doktorskiej, zaprezentowano teoretyczne ujęcie kryzysu finansowego. Na podstawie przeglądu wybranej literatury przedmiotu przedstawiono definiowanie kryzysów: finansowego, walutowego, bankowego i zadłużeniowego. Zaprezentowano kryzys finansowy w perspektywie historycznej. Skupiono się na interdyscyplinarnym ujęciu koncepcji kryzysu finansowego najbardziej cytowanych autorów. Wykorzystując metodę idealizacji i konkretyzacji wg L. Nowaka, ocenie poddane zostały wybrane modele kryzysu finansowego, walutowego i bankowego. W oparciu o badanie bibliometryczne pokazano częstotliwość publikowania artykułów naukowych na temat kryzysu. Rozdział drugi rozpoczyna analiza uwarunkowań kryzysu zapoczątkowanego w 2007 r. w Stanach Zjednoczonych. Globalny charakter zbadano w kontekście mechanizmu współczesnego kryzysu finansowego. Zaprezentowano genezę oraz 4 Między innymi Europejski Bank Centralny, Eurostat, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Rada Nordycka. 7

8 kalendarium globalnego kryzysu. Odwołując się do wybranej literatury przedmiotu, przedstawiono przyczyny mikroekonomiczne i makroekonomiczne wystąpienia tego kryzysu. Dodatkowo, w oparciu o analizę literatury, zaprezentowano kanały międzynarodowej transmisji kryzysu. Rozdział podsumowano zbadaniem implikacji kryzysu finansowego z wykorzystaniem wybranych danych makroekonomicznych dla gospodarki europejskiej. W trzecim rozdziale zaprezentowano wybrane uwarunkowania gospodarcze Danii, Finlandii i Szwecji, które stanowią punkt wyjścia do dalszej analizy wpływu współczesnego kryzysu na te kraje. Przedstawiono specyfikę nordyckiej odmiany modelu kapitalizmu. Uwagę poświęcono analizie mechanizmu kryzysów nordyckich. Ocenie poddano odmienne strategie integracji krajów nordyckich z Unią Europejską oraz Unią Gospodarczą i Walutową. Kończąc rozdział trzeci, porównano pozycje Danii, Finlandii i Szwecji w wybranych rankingach konkurencyjności międzynarodowej. W rozdziale czwartym, zaprezentowano sytuację społeczno gospodarczą Danii, Finlandii i Szwecji w latach Tłem dla analizy porównawczej wybranych wskaźników makroekonomicznych jest model gospodarki nordyckiej przedstawiony w rozdziale trzecim. Przeanalizowano spełnienie kryteriów konwergencji realnej i nominalnej. Ocenie zostały poddane strukturalne determinanty konkurencyjności w krajach nordyckich w badanym okresie, zgodnie z metodologią wykorzystywaną w wybranych rankingach, tj. IMD World Competitiveness Center, United Nations Development Programme, World Economic Forum oraz Heritage Foundation. Wykorzystując studium przypadku badanych krajów, dokonano oceny reakcji sektora bankowego, rynku walutowego i rynku kapitałowego na globalny kryzys dla wybranych mierników w latach W rozdziale piątym porównano reakcję badanych krajów na kryzys globalny. Przeanalizowano działania antykryzysowe oraz ich efekty w Danii, Finlandii i Szwecji. Scharakteryzowano główne różnice społeczno gospodarcze w przebiegu współczesnego kryzysu finansowego w krajach nordyckich. Przedstawiono wyniki z analizy doświadczenia krajów nordyckich w odniesieniu do stabilizowania sektora bankowego. Rozdział zamyka prognoza gospodarcza w oparciu o wybrane dane 8

9 makroekonomiczne Międzynarodowego Funduszu Walutowego dla krajów nordyckich. 7. Wyniki rozprawy i kierunki dalszych badań W rozprawie doktorskiej analizie poddano reakcję gospodarek Danii, Finlandii i Szwecji na kryzys zapoczątkowany w 2007 r. w Stanach Zjednoczonych. Problematyka wpływu tego kryzysu na kraje wysoko rozwinięte, stanowi przedmiot szeroko prowadzonych studiów. Co warto podkreślić, tematyka reakcji na kryzysy lat 80. i 90. XX w. oraz na kryzys globalny, procesy integracji gospodarczej, zmian konkurencyjności międzynarodowej, a także rozwoju społeczno gospodarczego krajów Europy Północnej, jest prezentowana przede wszystkim w literaturze anglojęzycznej i nordyckojęzycznej. Dostrzegając tę lukę, w pracy przedstawiono sytuację społeczno gospodarczą dla okresu , Danii, Finlandii i Szwecji, a więc krajów członkowskich Unii Europejskiej, na tle krajów UE12. Praca ma charakter teoretyczno empiryczny. W teoretycznej części zaprezentowano wybrane koncepcje kryzysu finansowego. Wykorzystując metodę idealizacji i konkretyzacji L. Nowaka wyodrębniono czynniki wywołujące kryzysy finansowy, bankowy i walutowy. Analiza pozwala wskazać wiele zmiennych, wśród których warto wymienić: spadek cen aktywów, wzrost stóp procentowych, nadmierne zadłużanie, ekspansywną politykę fiskalną lub pieniężną, a także utratę zaufania wobec instytucji finansowych. W rozdziale pierwszym przedstawiono autorską definicję kryzysu finansowego. Dodatkowo wskazano, że problematyka przyczyn oraz mechanizmu kryzysu, jest obszerna, w wielu kwestiach niespójna, a autorzy dążąc do wyjaśnienia konkretnego zjawiska często łączą elementy i treści z różnych koncepcji, teorii i modeli.. Głównym celem badań podjętych w pracy doktorskiej była identyfikacja czynników, które wpłynęły na zróżnicowaną reakcję Danii, Finlandii i Szwecji na globalny kryzys. Aby osiągnąć zakładany cel w pierwszej kolejności należało poznać uwarunkowania globalnego kryzysu finansowego. Na podstawie krytycznego przeglądu 9

10 literatury przedmiotu, w rozdziale drugim zdiagnozowano globalny charakter współczesnego kryzysu, pod względem jego mechanizmu, przyczyn, transmisji i skutków. Ustalano, że przyczyny wybuchu kryzysu finansowego były związane z negatywnymi zjawiskami na rynkach finansowych. Dodatkowo, transmisja (poprzez kanały finansowe i handlowe) kryzysu zapoczątkowanego w Stanach Zjednoczonych do krajów wysoko rozwiniętych Europy, doprowadziła do zakłóceń rozwoju społeczno gospodarczego tych krajów. Dla zobrazowania tych zaburzeń, przeprowadzono analizę wybranych danych makroekonomicznych, która wykazała zróżnicowaną reakcję państw europejskich na kryzys globalny. Realizacji celu głównego służyła w pierwszej kolejności analiza wybranych charakterystyk rozwojowych państw nordyckich. Cechami tymi były nordycka odmiana państwa dobrobytu, doświadczenie z kryzysów nordyckich, integracja z Unią Europejską oraz konkurencyjność międzynarodowa. Przedstawiono je w rozdziale trzecim pracy doktorskiej. W toku realizacji celów szczegółowych ustalono, że z jednej strony pomiędzy Danią, Finlandią i Szwecją występują podobieństwa, z drugiej strony natomiast kraje te cechuje zróżnicowanie. W pierwszej kolejności pomogło w tym zdefiniowanie nordyckiego modelu kapitalizmu. Na podstawie analizy literatury przedmiotu ustalono, że charakteryzuje się on regulowaną rolą rodziny i rynku, silną i aktywną rolą państwa w społeczeństwie i gospodarce, a także wysokim poziomem wydatków publicznych. Następnie wyjaśniono mechanizm kryzysów lat 80. i 90. XX w. Główne przyczyny ich wystąpienia można podzielić na dwie grupy, tj. wewnętrzne (bańki spekulacyjne na rynkach nieruchomości, boom kredytowy oraz przyspieszona deregulacja systemu finansowego) oraz zewnętrzne (proces zjednoczenia Niemiec, rozpad Związku Radzieckiego oraz załamanie cen na rynkach ropy naftowej i gazu). Dodatkowo, w oparciu o studium przypadku sektora bankowego i rynku walutowego, pokazano że kryzysy bankowe i systemowe miały miejsce w Finlandii i Szwecji, natomiast kryzysy walutowe w Danii, Finlandii i Szwecji. W dalszej części pracy wykazano, że badane kraje nordyckie osiągnęły znaczny zbliżony stopień integracji z Unią Europejską oraz zróżnicowany z Unią Gospodarczą i Walutową. Zmiany jakie następowały w krajach nordyckich, sprawiły że stały się one krajami wysoko 10

11 konkurencyjnymi w ujęciu międzynarodowym. Wskazują na to zaprezentowane w trzecim rozdziale wyniki analizy pozycji konkurencyjnej tych krajów w rankingach międzynarodowych. W części empirycznej pracy podjęto próbę zbadania sytuacji społeczno gospodarczej Danii, Finlandii i Szwecji w czasie globalnego kryzysu finansowego. Na podstawie analizy porównawczej wskaźników społeczno ekonomicznych można wnioskować, że przebieg kryzysu w badanym okresie w Danii, Finlandii, Szwecji i UE12 był zróżnicowany. W odpowiedzi na współczesny kryzys, w przypadku krajów nordyckich istotne okazały się, z jednej strony wspomniane wcześniej uwarunkowania gospodarcze, z drugiej strony czynniki wzrostu gospodarczego, tj. kapitał ludzki, kapitał społeczny oraz potencjał badawczo rozwojowy. Przeprowadzono analizę porównawczą wybranych mierników społeczno gospodarczych oraz pogłębione studium przypadku nordyckich rynków finansowych. Otrzymane wyniki pozwoliły częściowo odpowiedzieć na pytania badawcze postawione w pracy doktorskiej. Globalny kryzys finansowy w niewielkim stopniu wpłynął na poziom rozwoju społeczno gospodarczego, wypełnienie kryteriów konwergencji prawnej, nominalnej i realnej, konkurencyjność międzynarodową oraz zmiany na rynkach finansowych badanych krajów nordyckich. Jednocześnie należy wskazać, że występujący w tych krajach nordycki model welfare state oraz zdobyte wcześniej doświadczenie przyczyniły się do lepszej reakcji tych krajów na globalny kryzys finansowy, niż pozostałe wysoko rozwinięte państwa Unii Europejskiej. W celu doprecyzowania opisu i oceny reakcji gospodarek nordyckich na zmiany na rynku globalnym, w rozdziale piątym pracy doktorskiej przedstawiono wyniki przeprowadzonych badań analizy współczynników korelacji (pomiędzy PKB a m.in. bezrobociem, inflacją, konsumpcją, inwestycjami, oszczędnościami, wydatkami rządowymi, eksportem i importem) i współczynników zmienności (dla zmiennych opisujących kapitał ludzki, kapitał społeczny oraz B+R) oraz analizy Du Ponta (dla sektorów bankowych). Analizy ex post uzupełniono prognozą gospodarczą (dla wybranych wskaźników makroekonomicznych). Dania, Finlandia, Szwecja oraz kraje UE12 podjęły odmienne działania antykryzysowe. Wydzielono wśród nich trzy grupy, 11

12 tj. działania korygująco naprawcze (koordynacja i wsparcie rozwiązań rynkowych, zasilenie zagrożonych instytucji w kapitał), korygująco zapobiegawcze (polityka informacyjna, zmiany w realizacji polityki gospodarczej, zmiany prawa) oraz zapobiegawczo naprawcze (gwarancje depozytów). Na podstawie analiz można wnioskować, że specyfika krajów nordyckich, odmienne czynniki wzrostu, poziom rozwoju społeczno gospodarczego sprawiły, że Dania, Finlandia, Szwecja oraz kraje UE12 odczuły w różnym stopniu globalny charakter współczesnego kryzysu. Kryzys ten w krajach nordyckich miał przejściowy i krótkotrwały charakter. Podsumowując zaprezentowane w pracy rozważania: zróżnicowana reakcja krajów nordyckich na kryzys globalny opierała się na strategii tempa integracji w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej oraz międzynarodowej pozycji konkurencyjnej, lepsza odpowiedź Danii, Finlandii i Szwecji, w porównaniu do krajów UE12, na kryzys globalny wynikała z doświadczenia zdobytego podczas kryzysów nordyckich lat 80. i 90. XX w., względnie łagodny, przejściowy charakter kryzysu globalnego w Danii, Finlandii i Szwecji zależał od specyficznych rozwiązań instytucjonalnych, w tym nordyckiego modelu kapitalizmu, skutki globalnego kryzysu finansowego w porównaniu do krajów UE12 w najmniejszym stopniu odczuła Szwecja, następnie Dania w średnim stopniu, natomiast Finlandia w największym stopniu, globalny kryzys finansowy w krajach nordyckich wpłynął przede wszystkim na poziom wskaźników makroekonomicznych, następnie w średnim stopniu na sytuację na rynkach finansowych oraz na konkurencyjność międzynarodową, natomiast w najmniejszym stopniu na poziom kapitału społecznego, kapitału ludzkiego oraz B+R. Należy mieć świadomość ograniczeń wynikających z przyjętych w pracy założeń dotyczących m.in. zakresu geograficznego i czasowego prowadzonych badań. 12

13 Rozważania prowadzone w rozprawie mogą stanowić punkt wyjścia do poszerzenia badań nad reakcją gospodarek wysoko rozwiniętych na globalny kryzys finansowy. Rozpatrując kierunek dalszych badań należałoby wskazać możliwość uzupełnienia ich, z jednej strony o pozostałe kraje nordyckie lub Unii Europejskiej, z drugiej strony o inne sektory gospodarki lub czynniki wzrostu gospodarczego. Wskazane jest również uzupełnienie już przeprowadzonych badań w zakresie szczegółowych celów i instrumentów poszczególnych polityk. 8. Spis treści pracy WSTĘP 1. TEORETYCZNE UJĘCIE KRYZYSU FINANSOWEGO 1.1. Uwagi wstępne 1.2. Kryzys i jego identyfikacja Definiowanie kryzysu finansowego Rodzaje kryzysu finansowego Kryzys finansowy w perspektywie historycznej 1.3. Interdyscyplinarne ujęcie kryzysu 1.4. Koncepcje kryzysu w ujęciu idealizacyjnej teorii nauki Leszka Nowaka Modele kryzysu finansowego Generacje kryzysów walutowych Wybrane modele kryzysu bankowego 1.5. Pojęcie kryzysu finansowego a badania bibliometryczne 1.6. Podsumowanie 2. UWARUNKOWANIA GLOBALNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO W ŚWIETLE WYNIKÓW DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ 2.1. Uwagi wstępne 2.2. Mechanizm kryzysu zapoczątkowanego w 2007 r Geneza współczesnego kryzysu Kalendarium kryzysu okresu Przyczyny wystąpienia kryzysu przegląd literatury 13

14 Mikroekonomiczne przyczyny globalnego kryzysu Makroekonomiczne przyczyny globalnego kryzysu Globalizacja, postęp techniczny, integracja i liberalizacja a kryzys globalny 2.4. Międzynarodowy charakter transmisji współczesnego kryzysu 2.5. Wpływ kryzysu finansowego na gospodarkę europejską 2.6. Podsumowanie 3. CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI DANII, FINLANDII I SZWECJI 3.1. Uwagi wstępne 3.2. Nordycka odmiana państwa dobrobytu Ujęcie teoretyczne Nordic welfare states Czynniki atrakcyjności nordyckiego modelu kapitalizmu 3.3. Przebieg kryzysów nordyckich w latach 80. i 90. XX wieku Przyczyny wystąpienia kryzysów nordyckich Wpływ kryzysów na sektory bankowe Kryzysy a sytuacja na rynkach walutowych Podjęte działania w kwestii stabilności finansowej 3.4. Członkostwo Danii, Finlandii i Szwecji w Unii Europejskiej Zarys historyczny integracji państw nordyckich Odmienne rozwiązania integracyjne z Unią Gospodarczą i Walutową Perspektywa pogłębiania integracji gospodarczej 3.5. Pozycja państw nordyckich w wybranych rankingach konkurencyjności 3.6. Podsumowanie 4. SYTUACJA SPOŁECZNO GOSPODARCZA DANII, FINLANDII I SZWECJI W CZASIE GLOBALNEGO KRYZYSU FINANSOWEGO 4.1. Uwagi wstępne 4.2. Analiza porównawcza sytuacji społeczno gospodarczej Danii, Finlandii i Szwecji Ocena sytuacji makroekonomicznej Powiązania inwestycyjno handlowe z gospodarką światową Znaczenie kapitału ludzkiego 14

15 Wymiar kapitału społecznego Potencjał badawczo rozwojowy 4.3. Konwergencja gospodarcza w okresie kryzysu globalnego Wypełnienie kryteriów konwergencji nominalnej Wypełnienie kryteriów konwergencji realnej 4.4. Determinanty konkurencyjności krajów nordyckich 4.5. Studium przypadku rynków finansowych Wpływ kryzysu globalnego na sektor bankowy Sytuacja na rynku walutowym Rynek kapitałowy wobec kryzysu globalnego 4.6. Podsumowanie 5. REAKCJE GOSPODAREK NORDYCKICH NA KRYZYS GLOBALNY 5.1. Uwagi wstępne 5.2. Sposoby łagodzenia skutków kryzysu globalnego Rola banków centralnych Działalność rządów Wybrane efekty przeprowadzonych działań w sektorze finansowym 5.3. Różnice społeczno gospodarcze w przebiegu współczesnego kryzysu Zmiany wielkości makroekonomicznych w stosunku do wahań w PKB Zróżnicowanie rozkładu kapitału społecznego, kapitału ludzkiego oraz badań i rozwoju 5.4. Doświadczenia krajów nordyckich w kwestii stabilności analiza przypadku sektora bankowego 5.5. Perspektywy gospodarcze Danii, Finlandii i Szwecji po kryzysie globalnym 5.6. Podsumowanie ZAKOŃCZENIE BIBLIOGRAFIA Spis wykresów Spis tabel Spis rysunków 15

16 9. Wybrana literatura Abiad, A., Mishra, P., Topalova, P., 2011, How does trade evolve in the aftermath of financial crises?, IMF Working Paper WP/11/3, International Monetary Fund, Washington. Alestalo, M., Hort, S., Kuhnle, S., 2009, The Nordic Model: conditions, origins, outcomes, lessons, Hertie School of Governance Working Papers, No. 41, Berlin. Allen, F., Babus, A., Carletti, E., 2009, Financial crises: theory and evidence, Annual Review of Financial Economics, Vol. 1, pp Allen, F., Carletti, E., 2011, The global financial crisis, Monetary Policy under Financial Turbulence, Central Bank of Chile, pp Bank of Denmark, 2016, Financial stability, Copenhagen. Bank of Finland, 2016, Financial stability, Helsinki. Bank of Sweden, 2016, Financial stability report, Stockholm. Barcz, J., Kawecka Wyrzykowska, E., Michałowska Gorywoda, K., 2016, Integracja europejska w okresie przemian. Aspekty ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Barro, R., J., 1997, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Bayot, B., 2012, Crise financiere et modeles bancaires, Federation Wallonie Bruxelles Namur. Bayoumi, T., Harmsen, R., Turunen, J., 2011, Euro Area export performance and competitiveness, IMF Working Paper WP/11/140, International Monetary Fund, Washington. Becker, U., 2007, The Scandinavian Model: still an example for Europe?, International Politics and Society ipg 4/2007, pp Bergman, M., 2011, Best in class: public finances in Sweden during the financial crisis, Panoeconomicus, 2011, 4, pp Bernanke, B., S., 2010, On the implications of the financial crisis for economics, Remarks at the Conference Co sponsored by the Center for Economic Policy Studies and the Bendheim Center for Finance, Princeton University, Princeton, New Jersey. Blanchard, O., 2009, The crisis: basic mechanisms, and appropriate policies, IMF Working Paper WP/09/80, International Monetary Fund, Washington. 16

17 Borio, C., Disyatat, P., 2011, Global imbalances and the financial crisis: Link or no link?, BIS Working Papers No 346, Monetary and Economic Department, Bank for International Settlements, Basel. Borowiec, J., 2011, Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław. Brycz, M., Filar, D., 2013, Nordycki kryzys bankowy i globalny kryzys finansowy Z perspektywy aktualnej sytuacji nordyckich banków, Bezpieczny Bank, Nr 2 3(51 52) 2013, s Campbell, J., L., Pedersen, O., K., 2007, Institutional competitiveness in the global economy: Denmark, the United States, Regulation & Governance Volume 1 Issue 3, pp Claessens, S., Dell Ariccia, G., Igan, D., Laeven, L., 2010, Lessons and policy implications from the global financial crisis, IMF Working Paper WP/10/44, International Monetary Fund, Washington. Claessens, S., Kose, M., A., Laeven, L., Valencia, F., 2014, Financial crises causes, consequences, and policy responses, International Monetary Fund, Washington. Claessens, S., Kose, M., A., Terrones, M., E., 2011, Financial cycles: What? How? When?, IMF Working Paper WP/11/76, International Monetary Fund, Washington. Czech, S., 2013, Gospodarka w służbie idei, rzecz o modelu szwedzkim, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice. De Grauwe, P., 2010, The financial crisis and the future of the Eurozone, Bruges European Economic Policy Briefings BEEP no 21 (2010), Bruges. Delgado, M., Ketels, C., Porter, M.., Stern, S., 2012, The determinants of national competitiveness, The National Bureau of Economic Research Working Paper No , Cambridge. Diamond, D., Dybvig, P. H., 1983, Bank runs, deposit insurance, and liquidity, The Journal of Political Economy, Vol. 91, No. 3. (Jun., 1983), pp Dzikowska, M., Gorynia, M., Jankowska, B., (red.), 2016, Międzynarodowa konkurencyjność polskich przedsiębiorstw w okresie globalnego kryzysu gospodarczego i po jego wystąpieniu, Difin, Warszawa. European Central Bank, 2016, Financial stability review, Frankfurt am Main. European Commission, 2014, European Economy Macroeconomic imbalances Denmark, Occasional Papers 175, Brussels. 17

18 European Commission, 2015, European Economy Macroeconomic imbalances Sweden, Occasional Papers 226, Brussels. European Commission, 2015, European Economy Macroeconomic imbalances Finland, Occasional Papers 225, Brussels. Friedman, M., Schwartz, A., J., 1963, A monetary history of the United States, , Princeton University Press, Princeton. Gaweł, A., 1999, Właściwości zachowania się wielkości ekonomicznych w czasie cyklu koniunkturalnego w Polsce, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, Rok LXI zeszyt , s Gołębiowski, G., Szczepankowski, P., 2008, Czynniki atrakcyjności północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu. Implikacje dla Polski, w: Bednarczyk, J., Bukowski, S., Przybylska Kapuścińska, W., Polityka wzrostu gospodarczego w Polsce i w Unii Europejskiej, CeDeWu Wydawnictwo, Warszawa. Götz, M., 2012, Kryzys i przyszłość strefy euro, Difin, Warszawa. Gruchman, B., Małuszyńska, E., (red.), 2010, Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Gylfason, T., Holmstrom, B., Korkman, S., Soderstrom, H., T., Vihriala, V., 2010, Nordics in global crisis, vulnerability and resilience, The Research Institute of the Finnish Economy, Helsinki. Hagberg, T., Jonung, L., Kiander, J., Vartia, P., 2004, Den ekonomiska krisen i Finland och Sverige. Uppgangen, fallet och aterhamtningen , Helsingfors: Svenska litteratursällskapet i Finland, Helsinki. Heritage Foundation, 2007, Index of Economic Freedom 2007, Washington. Heritage Foundation, 2008, Index of Economic Freedom 2008, Washington. Heritage Foundation, 2009, Index of Economic Freedom 2009, Washington. Heritage Foundation, 2010, Index of Economic Freedom 2010, Washington. Heritage Foundation, 2011, Index of Economic Freedom 2011, Washington. Heritage Foundation, 2012, Index of Economic Freedom 2012, Washington. Heritage Foundation, 2013, Index of Economic Freedom 2013, Washington. Heritage Foundation, 2014, Index of Economic Freedom 2014, Washington. Heritage Foundation, 2015, Index of Economic Freedom 2015, Washington. Heritage Foundation, 2016, Index of Economic Freedom 2016, Washington. 18

19 Honkapohja, S., 2012, The 1980s financial liberalization in the Nordic countries, Bank of Finland Research, Discussion Papers , Helsinki. IMD World Competitiveness Center, 2007, The World Competitiveness Yearbook 2007, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2008, The World Competitiveness Yearbook 2008, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2009, The World Competitiveness Yearbook 2009, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2010, The World Competitiveness Yearbook 2010, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2011, The World Competitiveness Yearbook 2011, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2012, The World Competitiveness Yearbook 2012, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2013, The World Competitiveness Yearbook 2013, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2014, The World Competitiveness Yearbook 2014, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2015, The World Competitiveness Yearbook 2015, Lausanne. IMD World Competitiveness Center, 2016, The World Competitiveness Yearbook 2016, Lausanne. International Monetary Fund, 2013, Nordic Regional Report, IMF Country Report No. 13/275, Washington. Isachsen, A., J., 2008, Om finanskrisen i USA, Working Paper Series 6/08, Centre for Monetary Economics, BI Norwegian School of Management, Oslo. Issing, O., 2009, Some Lessons from the financial market crisis, International Finance 12:3, 2009, pp Jackson, J., K., 2008, The U.S. financial crisis: lessons from Sweden, U.S. Department of State, Washington. Jerneck, M., 2013, Sveriges inflytande i EU efter krisen, Svenska institutet för europapolitiska studier, Europapolitisk Analys 2013:10, s

20 Jonung, L., 2008, Lessons from financial liberalisation in Scandinavia, Comparative Economic Studies, 2008, 0, pp Jonung, L., 2009, Vad sager var historia om finanskriser?, Ekonomisk Debatt nr argang 37, s Jonung, L., Kiander, J., Vartia, P., 2009, The great financial crisis in Finland and Sweden, The Nordic experience of financial liberalization, Edward Elgar Publishing Inc., Massachusetts. Karppi, I., 2001, Competitiveness in the Nordic economies, Nordregio Working Paper 2001:2, Stockholm. Kowalski, T., 2011, Economic policy and the financial and economic crisis, Working Papers WP/2011/01 Faculty of International Business and Economics, Poznan University of Economics, Poznan. Leśniewski, L., 2015, Determinanty konkurencyjności Danii, Finlandii i Szwecji a spowolnienie gospodarcze w latach , Współczesna Gospodarka Vol. 6 Issue 1 (2015) Uniwersytet Gdański, s Leśniewski, L., 2015, Globalne uwarunkowania kryzysu finansowego w świetle wyników dotychczasowych badań, Roczniki Ekonomiczne KPSW w Bydgoszczy nr 8 (2015), s Leśniewski, L., 2015, Integracja gospodarcza Danii, Finlandii i Szwecji z Unią Europejską, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno Społecznego Studia i Prace nr 1(21)/2015 Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, s Leśniewski, L., 2015, Rynki finansowe Danii, Finlandii i Szwecji w czasie globalnego kryzysu oraz kryzysów lat 80. i 90. XX wieku, Prace Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku Tom 39, s Leśniewski, L., 2016, Przegląd teoretycznego ujęcia kryzysu finansowego, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH Zeszyt Naukowy 151, s Mankiw, N., G., Taylor, M., P., 2009, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Matera, R., 2001, Integracja ekonomiczna krajów nordyckich, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Matysek Jędrych, A., (red.), 2011, Instytucje i rynki wobec kryzysu finansowego źródła i konsekwencje kryzysu, CeDeWu Wydawnictwo, Warszawa. 20

21 McKibbin, W., J., Stoeckel, A., 2009, The global financial crisis: causes and consequences, Working Papers in International Economics November 2009, No. 2.09, Lowy Institute for International Policy, Sydney. Minsky, H., P., 2008 (1986), Stabilizing an unstable economy, McGraw Hill, New York. Misala, J., 2011, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Mishkin, F., S., 2006, The next great globalization, Princeton University Press, Princeton, New Jersey. Mucha Leszko, B., (red.), 2011, Gospodarka i polityka makroekonomiczna strefy euro w latach : skutki kryzysu i słabości zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, Lublin. Nord, L., Shehata, A., 2013, Finanskrisen, forvantningarna och fortroendet, DEMICOM Mittuniversitete, Ostersund. Nordic Council, 2016, Nordic Economic Outlook 2016, Copenhagen. Nowak, L., 1977, Wstęp do idealizacyjnej teorii nauki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Nowiak, W., 2011, Nordycki model welfare state w realiach XXI wieku, UAM Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Oberg, S., 2009, Sweden and the financial crisis, Speech of the Sveriges Riksbank, BIS Review 7/2009, Bank for International Settlements, Basel. Obstfeld, M., 2012, Financial flows, financial crises, and global imbalances, Journal of International Money and Finance, Vol. 31, No. 3, pp Obstfeld, M., Rogoff, K., 2009, Global imbalances and the financial crisis: products of common causes, Asia Economic Policy Conference October 18 20, 2009, Federal Reserve Bank of San Francisco. Organisation for Economic Co operation and Development, 2016, OECD Economic Surveys DENMARK, Paris. Organisation for Economic Co operation and Development, 2016, OECD Economic Surveys FINLAND, Paris. Organisation for Economic Co operation and Development, 2017, OECD Economic Surveys SWEDEN, Paris. 21

22 Perbo, U., 1999, Varfor fick Sverige en depression i borjan pa 90 talet?, Ekonomisk Debatt 1999, arg 27, nr 6, s Piotrowski, B., 2012, Integracja Skandynawii. Od Rady Nordyckiej do Wspólnoty Europejskiej, UAM Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Przybylska Kapuścińska, W., (red.), 2011, Reakcje rynku na kryzys finansowy, CeDeWu Wydawnictwo, Warszawa. Ptak, P., 2012, Państwo dobrobytu a stabilność finansów publicznych przykład Szwecji, Studia Ekonomiczne nr 102, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, s Reinhart, C., M., Rogoff, K., S., 2013, From financial crash to debt crisis, The National Bureau of Economic Research Working Paper No , Cambridge. Rubaj, P., 2013, Zmiany międzynarodowej konkurencyjności Szwecji w drugiej połowie XX wieku w aspekcie ewolucji szwedzkiego modelu "państwa dobrobytu", Wydawnictwo KUL, Lublin. Rynarzewski, T., Zielińska Głębocka, A., 2008, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Sławiński, A., 2011, Polityka pieniężna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Stępniak, A., Umiński, S., Zabłocka, A., (red.), 2009, Wybrane problemy integracji europejskiej, Uniwersytet Gdański, Sopot. Swadźba, S., (red.), 2014, Systemowe uwarunkowania wzrostu i rozwoju gospodarczego krajów Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice. Szczepańska, O., Sotomska Krzysztofik, P., 2007, Kryzysy finansowe w krajach skandynawskich, Materiały i Studia, Zeszyt nr 216, Narodowy Bank Polski, Warszawa. Taylor, J., B., 2010, Zrozumieć kryzys finansowy, Przyczyny, skutki, interpretacje, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Tendera Właszczuk, H., Bąba, W., Zajączkowska, M., (red.), 2016, Nowe wyzwania integracji europejskiej, Difin, Warszawa. Tornqvist, E., 1998, Scandinavian or Nordic?, Europe The Nordic Countries, Yearbook of European Studies 10, pp United Nations Development Programme, 2007, Human Development Report 2007/2008, New York. United Nations Development Programme, 2009, Human Development Report 2009, New York. 22

23 United Nations Development Programme, 2010, Human Development Report 2010, New York. United Nations Development Programme, 2011, Human Development Report 2011, New York. United Nations Development Programme, 2013, Human Development Report 2013, New York. United Nations Development Programme, 2014, Human Development Report 2014, New York. United Nations Development Programme, 2015, Human Development Report 2015, New York. United Nations Development Programme, 2016, Human Development Report 2016, New York. Wihlborg, C., Willett, T., D., Zhang, N., 2010, The Euro debt crisis, it isn t just fiscal, World Economics Vol. 11 No. 4 October December 2010, pp Wojtyna, A., (red.), 2013, Zmiany instytucjonalne w reakcji na obecny kryzys, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Wolff, G., B., 2012, The Euro Area crisis: policy options ahead, resolving the European debt crisis, Special Report 21 Peterson Institute for International Economics, March 2012, pp World Economic Forum, 2007, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2008, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2009, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2010, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2011, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2012, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2013, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2014, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2015, The Global Competitiveness Report , Geneva. World Economic Forum, 2016, The Global Competitiveness Report , Geneva. Wysokińska, Z., Witkowska, J., 2010, Integracja europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Zielińska Głębocka, A., 2012, Współczesna gospodarka światowa, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Ершов, М., В., 2011, Мировой финансовый кризис что дальше?, ИздательствоЭкономика, Москва. 23