Vademecum bezpieczeństwa

Transkrypt

1 Vademecum bezpieczeństwa redakcja naukowa Olga Wasiuta Rafał Klepka Rafał Kopeć

2 Copyright by Authors Kraków 2018 ISBN Recenzja: prof. dr hab. Wojciech Jakubowski dr hab. Adam Hołub, prof. WSPol Redakcja: Joanna Kłos Korekta: Maciej Kiełbas, Katarzyna Grabarczyk Skład: LIBRON Projekt okładki: Justyna Rokitowska Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej Wydawnictwo LIBRON Filip Lohner al. Daszyńskiego 21/ Kraków tel

3 bez zgody obecnie sprawujących władzę, stanowiła kluczową cechę systemu politycznego. Rafał Klepka A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Arche, Gdańsk 2001; S.P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, University of Oklahoma Press, Norman 1993; R. Klepka, Parlament w państwie federalnym na przykładzie Austrii, Belgii, Niemiec i Szwajcarii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2013; J.J. Linz, Totalitarian and Authoritarian Regimes, Lynne Rienner, Boulder 2000; E. Özbudun, Authoritarian Regimes, [w:] International Encyclopedia of Political Science, B. Badie, D. Berg-Schlosser, L. Morlino (ed.), SAGE Publications, Los Angeles London New Delhi awarie nuklearne (nuclear disaster) awarie, które są ściśle powiązane z przemysłem jądrowym na każdym etapie pełnego cyklu paliwowego. Promieniowanie jonizujące ma wpływ na środowisko naturalne i na człowieka nie tylko podczas pracy elektrowni atomowych. Na szkod liwe działanie promieniowania przenikliwego społeczność może być narażona również podczas eksploatowania złóż uranu i produkcji paliwa jądrowego, jego uzdatniania, właściwego użytkowania oraz przewożenia i składowania odpadów promieniotwórczych czy ich pochodnych. Awaria nuklearna jest rzadkim zjawiskiem, definiowanym zamiennie pod pojęciem wypadku lub incydentu. Według ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe wypadkiem jądrowym nazywamy jakiekolwiek zdarzenie lub serię zdarzeń mających to samo źródło pochodzenia, które powodują szkodę jądrową lub poważne i bezpośrednie z a g r o ż e n i e jej powstaniem. Szkody jądrowe to skutki działania promieniowania jonizującego, mającego niekorzystny wpływ na otoczenie: ludzi, posiadane mienie oraz środowisko naturalne. Nie każde niepożądane zdarzenie ma charakter awarii nuklearnej. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej oraz Agencja Energii Jądrowej OECD (Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) stworzyły Międzynarodową Skalę Zdarzeń Jądrowych i Radiologicznych, znaną w literaturze jako skala INES, która umożliwia szybką interpretację zagrożeń oraz merytoryczne i szybkie informowanie społeczeństwa 61

4 o zaistniałych skutkach. Skala dzieli się na 7 poziomów. Niższe poziomy skali nazwano incydentami (1 3), a wyższe (4 7) wypadkami lub awariami. Zdarzenia niemające znaczenia dla bezpieczeństwa nazwano odstępstwami i umieszczono poza skalą jako poziom 0. Awarie klasyfikowane w przedziale od 1 do 3 to incydenty przedstawione jako: 1 anomalie: chwilowa niesprawność urządzenia, naruszenie materiałów eksploatacyjnych, brak konsekwencji w postaci promieniowania przenikliwego; 2 incydenty: naruszone tylko niektóre bariery bezpieczeństwa, konieczna jest natychmiastowa ich naprawa, a pracownicy mogą uzyskać dawkę napromieniowania przekraczającą roczną normę; 3 poważne incydenty: ich skutki zdrowotne dla pracowników są poważne, a dalsza niesprawność systemów bezpieczeństwa może doprowadzić do awarii. Awarie klasyfikowane w przedziale od 4 do 7 to wypadki, które opisane zostały jako: 4 awarie bez znaczenia dla otoczenia poza obiektem: kontroli podlega żywność, uszkodzenie obiektu jest klasyfikowane jako znaczne, może wystąpić napromieniowanie dawką śmiertelną jednego lub kilkorga pracowników; 5 awarie z zagrożeniem występującym poza obiektem: poważne uszkodzenia obiektu jądrowego, uwolnienie setek tysięcy cząsteczek promieniotwórczych w obiekcie oraz poza jego granicami, podjęte działania mają na celu eliminację skutków zdrowotnych; 6 poważne awarie: uwolnienie większej ilości cząsteczek promieniotwórczych liczonych od tysięcy do dziesiątków tysięcy, wprowadzenie działań awaryjnych na lokalnych terenach w celu ograniczenia skutków zdrowotnych; 7 wielkie awarie: uwolnienie dużej ilości substancji promieniotwórczych, które zostały nagromadzone w obiekcie, np. w rdzeniu reaktora, śmiertelne skutki zdrowotne oraz skażenie środowiska na ogromnym obszarze. Skala INES dotyczy wszystkich obiektów jądrowych, zakładów produkcji i miejsc przetrzymywania paliwa jądrowego, składowisk odpadów promieniotwórczych oraz przede wszystkim elektrowni jądrowych. 62

5 Przed uruchomieniem pierwszej elektrowni jądrowej incydenty jądrowe zdarzały się podczas produkcji bomb jądrowych. W 1944 r. w miejscowości Tennessee w USA doszło do wybuchu urządzenia służącego do wzbogacania uranu, w wyniku którego śmierć poniosły dwie osoby. W 1948 r. i w 1949 r. w ZSRR miały miejsce dwie poważne awarie nuklearne. Pierwsza polegała na częściowym stopieniu się reaktora, czego skutkiem było napromieniowanie personelu oraz żołnierzy likwidujących poniesione szkody. Skutkiem drugiej zaś było wydostanie się wysoko radioaktywnego materiału do rzeki Tecza, w wyniku czego napromieniowaniu uległo ok. 124 tys. osób. W przemyśle energetyki jądrowej najważniejszymi awariami stały się katastrofa w Czarnobylu w 1986 r. oraz katastrofa w Fukushimie w 2011 r. Obydwa zdarzenia zostały zakwalifikowane do kategorii wielkiego wypadku, czyli stopnia 7 w skali INES, wywołując uwolnienie dużej ilości materiału radioaktywnego poza obiekt przemysłowy oraz konsekwencje zdrowotne wywołane promieniowaniem przenikliwym na dużym obszarze. Przyczyny katastrofy w Czarnobylu to przede wszystkim wady techniczne konstrukcji reaktora numer 4 oraz błędy w użytkowaniu i brawura przy przeprowadzaniu testu bezpieczeństwa. Silne wybuchy w elektrowni oraz pożar dachu spowodowały uwolnienie do atmosfery ok. 190 tys. ton materiału promieniotwórczego, powodując skażenie terenu w bezpośrednim obszarze, a także wysiedlenie ludności w promieniu 30 km od miejsca zdarzenia. Awaria w Czarnobylu jest jedną z najbardziej spektakularnych awarii technicznych w przemyśle nuklearnym, która spowodowała ogromne skażenie środowiska naturalnego. Na skutek wysokiego promieniowania jonizującego ewakuowano przyległe do czarnobylskiej elektrowni miasto Prypeć. Radioaktywna chmura przemieszczała się nad Europą, a w rezultacie okrążyła świat dwukrotnie. Przyczyną awarii japońskiej elektrowni Fukushima było natomiast trzęsienie ziemi na Oceanie Spokojnym, które spowodowało falę tsunami. Fala z ogromną siłą uderzyła w linię brzegową i elektrownię, zalewając nisko położone generatory oraz zbiorniki paliwa nuklearnego. Do oceanu zostały uwolnione duże ilości skażonej wody, które wcześniej chłodziły rdzeń reaktora. Stopiły się rdzenie reaktorów, które wydzieliły substancje promieniotwórcze bezpośrednio wydostające się do atmosfery. 63

6 6 stopień skali INES uzyskała awaria w elektrowni w Czelabińsku z 1957 r. Podczas pracy reaktora, na skutek awarii systemów chłodzących, doszło do wybuchu zbiornika, w którym przechowywano odpady promieniotwórcze. Siła eksplozji była równa wybuchowi ok. 100 ton trotylu. Radioaktywna chmura objęła teren ok. 20 tys. km2. Wiele informacji o awarii zostało utajnionych przez rząd ZSRR. Ewakuowano ludność z 22 wiosek, które zostały napromieniowane, a nazwy miejscowości wykreślono z radzieckich map. Do wiadomości publicznej nie podano informacji o wypadku. Do poważnych wypadków jądrowych zalicza się również zdarzenie 5 stopnia w skali INES z 1957 r. w miejscowości Windscale w Wielkiej Brytanii. Podczas eksploatacji paliwa jądrowego i próby pozyskiwania uranu spłonęło ok. 11 ton cząsteczek promieniotwórczych. Sprawę próbowano zatuszować, gdyż całe zdarzenie miało miejsce 8 dni po utworzeniu Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Aby uniknąć konsekwencji, zmieniono nazwę miejscowości na Sellafield, a pod koniec roku zdecydowano się wyłączyć oba pracujące reaktory, gdyż obawiano się, że władze będą zakazywać prób uzdatniania uranu. Kategorię 5 w skali wypadków jądrowych uzyskała również katastrofa w Three Mile Island w USA w 1979 r. Po stopieniu się reaktora do gleby dostało się ok. 185 m3 skażonej wody, a ok. 200 tys. ludzi zostało ewakuowanych. Do tej samej kategorii zaklasyfikowano awarię reaktora prądotwórczego, który służył przy budowie okrętu podwodnego w 1970 r. w miejscowości Niżny Nowogród. Napromieniowanych zostało ok. 1 tys. pracowników, którzy przez kolejne 25 lat utrzymywali w tajemnicy całe zdarzenie. Na chorobę popromienną do 2005 r. zmarło ok. 620 pracowników. Wydarzenia, które przyniosły podobne konsekwencje, wahające się pomiędzy 3 a 5 stopniem w skali INES, to np. wypadki: ZSRR, 1967 r. wiatr przeniósł skażone osady, których pył napromieniował ok km2 terenu zamieszkałego przez 40 tys. ludzi; Szwajcaria, 1969 r. doszło do wycieku 50 kg paliwa nuklearnego; USA, 1975 r. gaszono pożar w elektrowni Browns Ferry, którego główną przyczyną było złe zachowanie pracownika usiłującego naprawić usterkę: zamiast zastępczego oświetlenia użyto zwykłej świeczki, która doprowadziła do pożaru; błąd kosztował 10 mln 64

7 dol. oraz poniesiono dodatkowe koszty w wyniku wyłączenia generatorów na ponad rok; Goiânii (Brazylia), 1987 r. złomiarze wynieśli z nieczynnej kliniki pojemnik z radioaktywnym cezem służącym do radioterapii, co wywołało skażenie i napromieniowanie ludności. Awarie jądrowe związane są również ze składowaniem odpadów promieniotwórczych z przetworzonego paliwa nuklearnego. Globalnym problemem okazał się sam proces utylizowania substancji pochodnych pierwiastków radioaktywnych. Obecnie materiały nisko- i średnioaktywne zostają umieszczane głęboko pod ziemią, stwarzając zagrożenie dla środowiska naturalnego. Nieodpowiednio zabezpieczone pojemniki mogą doprowadzić do zanieczyszczenia wód gruntowych i gleby, a w konsekwencji do zatrucia ludności. Do 1993 r. zużyty materiał promieniotwórczy zamykano w odpowiednich pojemnikach i zatapiano w głębinach mórz i oceanów. Na mocy podpisania konwencji londyńskiej zakazano stosowania tej metody ze względów ekologicznych oraz ochrony środowiska wodnego. Do popularnych metod przechowywania pozostałości wypalonego paliwa jądrowego zalicza się prasowanie stałych materiałów oraz gromadzenie cieczy w odpowiednich zbiornikach umieszczanych w formacjach skalnych. Jednakże nawet minimalne uszkodzenie betonowych bloków niesie katastrofalne skutki dla środowiska naturalnego. Na świecie nie dokonano jeszcze przełomowego odkrycia dotyczącego skutecznej utylizacji materiałów promieniotwórczych. Stosuje się najmniej inwazyjne dla środowiska i człowieka metody składowania odpadów, ale nie są one w pełni bezpieczne. Aby zminimalizować prawdopodobieństwo wystąpienia wielkich awarii, Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA) wydała odpowiednie wytyczne dotyczące oznakowania materiałów nuklearnych, ich przewożenia oraz składowania. Odpowiednie zalecenia zaakceptowała ONZ na potrzeby transportu lotniczego, morskiego i drogowego. Przemysł jądrowy jest powszechnie uważany za najbezpieczniejszą formę produkcji energii elektrycznej. Niezachowanie odpowiedniej k u l t u r y b e z p i e c z e ń s t w a, zaniechanie przestrzegania podstawowych procedur eksploatacji, użytkowania i utylizacji materiałów nuklearnych może przyczynić się do awarii poważnych w skutkach dla środowiska 65

8 naturalnego oraz społeczności międzynarodowych. Polityka działania powinna opierać się na zadaniach polegających na zapewnieniu b e z - p i e c z e ń s t w a pracownikom i społeczności na całym świecie. W świetle zaistniałych awarii i incydentów nuklearnych należy przestrzegać zaawansowanych procedur zapewniających bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz dbać o urządzenia wysokiego ryzyka, minimalizując prawdopodobieństwo wystąpienia wypadków jądrowych. Justyna Rokitowska J. Bolałek, Ochrona środowiska morskiego od teorii do praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2016; J.P. Christodouleas i in., Short-Term and Long-Term Health Risks of Nuclear-Power-Plant Accidents, The New England Journal of Medicine 2011, no. 364; G. Jezierski, Energia jądrowa wczoraj i dziś, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa 2005; L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, European Association for Security, Kraków 2016; J. Kubowski, Elektrownie jądrowe, WNT, Warszawa 2013; J. Kubowski, Nowoczesne elektrownie jądrowe fizyka, budowa, technologia, bezpieczeństwo, ekologia, koszty, Wydawnictwo Naukowo- Techniczne, Warszawa 2010; Obwieszczenie Marszałka Sejmu RP z dnia 23 marca 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo atomowe (Dz. U. z 2018 r., poz. 792); J. Rokitowska, Obawy społeczeństwa a bezpieczeństwo elektrowni atomowych, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia de Securitate et Educatione Civili IV 2014, nr 166; A. Strupczewski, Analiza korzyści i zagrożeń związanych z różnymi źródłami energii elektrycznej, Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Warszawa 1999; A. Strupczewski, Awarie reaktorowe a bezpieczeństwo energetyki jądrowej, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1990; J. Waluszko, Protesty przeciwko budowie elektrowni jądrowej Żarnowiec w latach , Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej, Gdańsk 2013.