POWSTANIE INSTYTUTU PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO. W ŚWIETLE OCALALYCH DOKUMENTÓW

Transkrypt

1 Jerzy Kwaśniewski 1 POWSTANIE INSTYTUTU PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO. W ŚWIETLE OCALALYCH DOKUMENTÓW Streszczenie Potrzeba interdyscyplinarnego podejścia do zagadnień patologii społecznej ujawniła się na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku w ramach prac Sekcji Socjotechniki Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, poświęconych tym problemom. Właśnie w tym środowisku powstała myśl stworzenia Instytutu, który koncentrowałby całokształt badań i ekspertyz naukowych w tej dziedzinie. Z konkretną inicjatywą organizacyjną wystąpiła grupa uczonych, pracujących na kilku różnych wydziałach Uniwersytetu Warszawskiego. W wyniku tej inicjatywy Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego powołało w dn. 27 marca 1972 r. Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji U.W. jako placówkę interdyscyplinarną i pozawydziałową. W październiku 1972 r. IPSiR podjął działalność badawczą i dydaktyczną. W Archiwum UW nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące powstania i działania IPSiR; rektor prof. Zygmunt Rybicki odchodząc z Uniwersytetu zniszczył jesienią 1980 r. wszystkie dokumenty z okresu swoich rządów w UW. Niżej prezentowane dokumenty dotyczące powstania IPSiR zachowały się przypadkowo w rękach prywatnych osób. Foundation of the Institute of Social Prevention and Resocialization at the University of Warsaw in the Light of the Remaining Documents Abstract A need for an interdisciplinary approach to the issues of social pathology emerged in the early 1970s, in the context of works in this field carried out by the Sociotechnics 1 Profesor Jerzy Kwaśniewski jest kierownikiem Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres jerzykwasniewski@uw.edu.pl

2 204 Jerzy Kwaśniewski Sections of the Polish Sociological Association. This milieu came up with the idea of an institute which could focus all its research efforts and scientific expertise on this area of study. The specific organizational initiative was put forward by the group of scientists working at several faculties of the University of Warsaw. As a result, on 27 March 1972, the Ministry of Schooling and Higher Education founded the Institute of the Social Prevention and Resocialization at the University of Warsaw, with a status of an interdisciplinary and extra-departmental entity. In October 1976, the Institute launched its scientific and teaching activities. However, no documents on the foundation and activities of the Institute can be found in the University Archives; as a matter of fact, the Dean of the University at that time, professor Zygmunt Rybicki, when leaving his functions in autumn of 1980, destroyed all files produced under his reign. The documents on the foundation of the Institute, presented in the paper below, have survived, fortuitously, in the private hands. Prawdopodobnie po raz pierwszy termin: profilaktyka społeczna został użyty w publikacji w grudniu 1971 r. w nazwie: Instytut Profilaktyki Społecznej w artykule: Jacek Kurczewski, Jerzy Kwaśniewski Postawa twórcza, Życie Warszawy, dodatek Życie i Nowoczesność, nr 84, 23 XII 1971 r. Latem 1971 r. Czesław Czapów wraz z Adamem Podgóreckim, Stanisławem Jedlewskim, Marią Łoś, Jerzym Kwaśniewskim oraz Jackiem Kurczewskim, napisali (działo się to w mieszkaniu Państwa Jedlewskich w Liceum Batorego, a na maszynie pisali na zmianę Jacek Kurczewski i Jerzy Kwaśniewski) koncepcję utworzenia IPSiR, która przedłożona została następnie władzom Uniwersytetu Warszawskiego. Dokument ten nie zachował się (nie posiadam go), mowa jest o nim natomiast w koncepcji IPSiR przygotowanej na jego podstawie przez Komisję UW. Oto ona; jedna z jej pierwszych wersji (pierwsza strona):

3 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 205

4 206 Jerzy Kwaśniewski Koncepcja ta stała się podstawą przygotowanego przez władze UW wystąpienia do Ministra Szkolnictwa Wyższego, który, decyzją z dnia 27 marca 1972 r. powołał IPSIR jako pozawydziałowy instytut w Uniwersytecie Warszawskim. W myśl założeń tego projektu, IPSIR miał zajmować się: dokonywaniem ekspertalnych diagnoz problemów społecznych (włączając w to patologię działania instytucji); prowadzeniem własnych badań naukowych opartych na zasadach interdyscyplinarnej współpracy oraz kształceniem kadr specjalistów w zakresie profilaktyki społecznej i resocjalizacji, prowadzonym w ramach studiów dziennych i zaocznych oraz doktoranckich. Koncepcja przewidywała nachylenia specjalizacyjne dla studentów psychologii, pedagogiki, prawa i socjologii; IPSIR miał pełnić usługową działalność dydaktyczną wobec tych kierunków studiów. W ogólnych zarysach, z pewnymi istotnymi modyfikacjami, koncepcja ta znalazła urzeczywistnienie w Instytucie, który rozpoczął działalność w 1972 r. We wspomnianym projekcie, IPSIR miał drugą nazwę: Instytut Socjotechniki ; inspiracją jego utworzenia, jedną z podstaw jego koncepcji, były prace, wnioski i materiały przygotowane przez środowisko naukowe skupione w kierowanej przez Adama Podgóreckiego ogólnopolskiej Sekcji Socjotechniki Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. To właśnie w ramach prac środowiska naukowego Sekcji Socjotechniki PTS Czesław Czapów był współautorem, wraz z Adamem Podgóreckim oraz Marią Łoś wcześniejszej, z dnia 14 marca 1971 r. pierwszej koncepcji Instytutu pod nazwą Instytutu Socjotechniki. Wedle tej koncepcji Instytut, pomyślany jako jednostka organizacyjna Uniwersytetu Warszawskiego, miał zajmować się przede wszystkim działalnością badawczą i ekspertalną problemów społecznych, a także prowadzeniem studium doktoranckiego, przygotowującego wysokokwalifikowane kadry specjalistów w tej dziedzinie. Oto zachowana kopia tego dokumentu.

5 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 207

6 208 Jerzy Kwaśniewski Powyższy projekt dyskutowany był następnie w Kazimierzu Dolnym, w kwietniu 1971 r., na zebraniu Zarządu Sekcji Socjotechniki PTS, gdzie zapadły ostateczne decyzje dotyczące działań zmierzających do utworzenia IPSiR. Oto zachowany protokół tego zebrania:

7 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 209

8 210 Jerzy Kwaśniewski

9 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 211

10 212 Jerzy Kwaśniewski To po tym zebraniu, latem 1971 r. w domu prof. Jedlewskiego napisany został wspomniany na wstępie projekt IPSiR, który stał się następnie podstawą prac Komisji Rektora UW. W staraniach o utworzenie IPSiR, kierowanych min. do dygnitarzy ówczesnych władz partyjnych i administracyjnych, inicjatorzy wykorzystywali fakt, że na przełomie 1970 i 1971 roku władze komunistyczne sformułowały, ogłosiły i propagowały założenia polityki społeczno-gospodarczej, skonkretyzowane przez VI Zjazd PZPR, które stawiały przed naukami społecznymi nowe zadania ; znalazł się wśród nich postulat bardziej efektywnego udziału tych nauk w skutecznym zwalczaniu wszelkich przejawów patologii społecznej sygnalizowanych z głęboką troską o zapewnienie jak najbardziej prawidłowego przebiegu procesów rozwojowych, dokonujących się w naszym kraju. Techniczna wersja projektu IPSiR, zawierająca dane dotyczące struktury organizacyjnej, warunków lokalowych, składu kadrowego, wyposażenia i harmonogramu tworzenia Instytutu opracowana została przez Jerzego Kwaśniewskiego i następnie przekazana przez S. Jedlewskiego, jako organizatora Instytutu, rektorowi UW prof. Zygmuntowi Rybickiemu, który przesłał ostateczny wniosek o utworzenie IPSiR do Ministra Szkolnictwa Wyższego. Niedawno starałem się odszukać te dokumenty w Archiwum UW; dowiedziałem się, że jesienią 1980 roku wszystkie dokumenty uniwersyteckie z okresu zostały z polecenia ewakuującego się z UW rektora prof. Z. Rybickiego spalone. Nie ma żadnego śladu ani po dokumentach założycielskich ani też po dokumentach likwidacyjnych IPSiR z 1976 r. Podobno przez kilka dni uniwersyteckie piece były rozgrzane do czerwoności, a pracownicy administracyjni otrzymali alternatywę; pomagać palić dokumenty albo iść na urlop. Wiosną 1972 roku, dzięki staraniom prof. Jedlewskiego UW otrzymał dwupiętrowy budynek po zakładzie wychowawczym przy ul. Podchorążych 20 z zastrzeżeniem, że będzie działać w nim IP- SiR. Rozpoczęły się prace remontowe, które nadzorowałem, z ramienia organizatora IPSiR prof. S. Jedlewskiego razem z Bogdanem Silnickim, a jednocześnie trwało zatrudnianie pracowników Instytutu. Pierwszymi zatrudnionymi pracownikami byli pracownicy przeniesieni z Wydziału Pedagogiki i Psychologii UW, skupieni wokół prof. Jedlewskiego; Cz. Czapów, Jerzy Kwaśniewski (pełniący funkcję asy-

11 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 213 stenta dyrektora IPSiR prof. S. Jedlewskiego) Daria Andrejew, Lesław Pytka, Wanda Kaczyńska, Katarzyna Górska, Bogdan Silnicki, Ewa Kwiatkowska-Tochowicz; psychologowie: Maria Szostak, Paula Sawicka, Aleksandra Szymanowska, Maria Ziemska; socjologowie z Instytutu Socjologii UW skupieni wokół prof. Adama Podgóreckiego: Maria Łoś, Jacek Kurczewski, Maria Smoła, Magdalena Jasińska, Krzysztof Kiciński, Andrzej Kojder, Marek Tabin; oraz z Wydziału Prawa: prof. Stanisław Walczak wraz z Michałem Porowskim i Barbarą Kowalską-Ehrlich oraz doc. Adam Krukowski wraz z Teodorem Bulendą. Jednymi z pierwszych pracowników administracyjnych w IP- SiR była Joanna Halska, Zenobia Żurańska, Barbara Sawicka oraz Zofia Waszak, natomiast spośród pracowników obsługi: Halina i Józef Zychowie. Pełne zatrudnienie osiągnął IPSiR w 1976 r.; niżej spis pracowników wykonany przez dyrektora prof. Stanisława Jedlewskiego niedługo przed 30 czerwca 1976 r. dniem reorganizacji IPSiR UW.

12 214 Jerzy Kwaśniewski

13 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 215 Normalną działalność naukowo-badawczą IPSiR rozpoczął jesienią 1972 r. a dydaktyczną od razu na ogromną skalę kilkuset studentów na I roku studiów magisterskich PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI dziennych i zaocznych w 1973 r. W zimie 1974/1975 r. Instytut opublikował sprawozdanie ze swej półtorarocznej działalności, które jest imponujące. Oto ono (z niewielkimi skrótami): UNIWERSYTET WARSZAWSKI INSTYTUT PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI I. GENEZA I ZAŁOŻENIA SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI w latach 1 X XII 1974 [ ] Potrzeba i celowość kompleksowego, interdyscyplinarnego podejścia do zagadnień patologii społecznej, zharmonizowania różnokierunko-

14 216 Jerzy Kwaśniewski wych wysiłków, powiązania wyników badań oraz podsumowania doświadczeń, nagromadzonych przez różnych badaczy i różne ośrodki naukowe, ujawniła się w całej pełni w związku z pracami Sekcji Socjotechnicznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, poświęconymi tym problemom. Toteż pierwotnie właśnie w tym środowisku powstała myśl stworzenia placówki naukowej, która koncentrowałaby całokształt badań w tej dziedzinie. Z konkretną inicjatywą organizacyjną wystąpiła grupa uczonych, pracujących na kilku różnych wydziałach Uniwersytetu Warszawskiego. W wyniku tej inicjatywy Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego powołało w dn. 27 marca 1972 r. Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji U.W. jako placówkę interdyscyplinarną i pozawydziałową. W październiku tegoż roku Instytut podjął działalność badawczą i dydaktyczną. W trakcie prac przygotowawczych i organizacyjnych wykrystalizowały się pewne podstawowe założenia działalności Instytutu, które można by ująć syntetycznie w sposób następujący: 1) Działalność Instytutu powinna być nastawiona na konkretne potrzeby polityki społecznej. Realizacja tej zasady znajduje wyraz w doborze kierunków badawczych oraz w programach dydaktycznych. Kwalifikacje absolwentów mają odpowiadać zapotrzebowaniu na wykwalifikowane kadry we wszelkiego rodzaju placówkach prowadzących działalność profilaktyczną i resocjalizacyjną wśród młodzieży i dorosłych (zob. zał. Nr 1). 2) Problematyka patologii społecznej powinna być ujmowana z reguły w kontekście całości procesów społecznych tak, aby zjawiska patologiczne nie były rozpatrywane w oderwaniu, wypaczając tym samym rzeczywiste proporcje zjawisk występujących w życiu społecznym. Rozwój społeczno-ekonomiczny kraju z jego osiągnięciami, sukcesami i problemami stanowić powinien zatem zasadniczy i dominujący punkt odniesienia przy analizie wszelkich przejawów patologii społecznej. 3) W swej działalności badawczej i dydaktycznej Instytut ma dążyć do zrealizowania interdyscyplinarnego podejścia do zagadnień patologii społecznej oraz do problemów profilaktyki społecznej i resocjalizacji. Zespolenie w Instytucie pracowników naukowych, zajmujących się jednym obszarem problemowym, a reprezentujących różne dyscypliny naukowe, służyć ma podniesieniu efektywności badań i dydaktyki, tudzież stworzeniu dogodnych warunków dla wysiłku zmierzającego do sprzężenia osiągniętych wyników. Prowadzić to powinno, w konsekwencji do zacieśnienia i pogłębienia współpracy dyscyplin rozwijających dotychczas swe badania niezależnie od siebie. 4) Warunkiem prawidłowego spełnienia przez Instytut jego zadań jest prowadzenie w sposób zharmonizowany działalności dydaktycznej oraz pracy naukowo-badawczej. Działalność dydaktyczna, obejmująca studia stacjonarne i zaoczne, wymaga istnienia silnego warsztatu naukowo-badawczego, który stanowi Zasadniczą gwarancję nadążania Instytutu za zmieniającymi

15 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 217 się potrzebami rozwijającego się dynamicznie społeczeństwa. W obliczu coraz to nowych problemów Instytut będzie musiał nie tylko stale weryfikować i doskonalić program oraz metodykę nauczania. Będzie ponadto prowadzić studia diagnostyczne i prognostyczne, pozwalające badać i oddziaływać na procesy patogenne oraz opracowywać skuteczne metody przeciwdziałania zjawiskom patologii społecznej. 5) Służebna wobec potrzeb społecznych rola Instytutu realizować się powinna również w jak najszerszym rozwinięciu działalności ekspertalnej. Opracowywanie ekspertyz na zlecenie władz i instytucji, jak również z własnej inicjatywy, należy do istotnych elementów koncepcji Instytutu. Temu kierunkowi działania towarzyszy refleksja socjotechniczna, która znalazła w schemacie organizacyjnym Instytutu właściwe ramy instytucjonalne. 6) Powyżej przedstawione nurty działania Instytutu są ściśle związane z dziedziną aktywności o znaczeniu zasadniczym: z badaniami podstawowymi. Nauki społeczne są, jak wiadomo, związane bardzo silnie z potrzebami społecznymi, które tkwią u ich podłoża organizacja Instytutu tak jest uprofilowana, aby adekwatnie rozwiązywać nasuwające się zagadnienia. Jednakże działalność dydaktyczna, ekspertyzy, zastosowanie nauk społecznych w praktyce powinny czerpać swą inspirację z wyprzedzających życie społeczne badań podstawowych. Badania te są prowadzone w Instytucie w zakresie; analizy podstawowych pojęć i teorii socjologicznych, syntezy dyscyplin, takich jak polityka prawa, pedagogika resocjalizacyjna, socjologia. prawa i moralności, teoria wychowania. [ ] II. ORGANIZACJA INSTYTUTU Na początku roku akademickiego 1972/1973 Rektor Uniwersytetu Warszawskiego powołał dyrekcję Instytutu w następującym składzie: Prof. dr hab. Stanisław Jedlewski dyrektor Doc. dr hab. Czesław Czapów wicedyrektor Doc. dr hab. Adam Krukowski wicedyrektor W późniejszym okresie została powołana Rada Naukowa Instytutu, w której przewodniczącym jest prof. dr hab. Jerzy Bafia, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Przewodniczący Komisji Wniosków Ustawodawczych Sejmu PRL. W pierwszym okresie, do czerwca 1973 r., Instytut prowadził działalność naukowo-badawczą, kontynuując niektóre prace zapoczątkowane w innych placówkach naukowych oraz współpracując z zainteresowanymi resortami, przede wszystkim z Ministerstwem Oświaty i Wychowania. Przygotował też działalność dydaktyczną, której początek przypada na czerwiec 1973 r., po uzyskaniu lokalu dla Instytutu.

16 218 Jerzy Kwaśniewski Charakteryzując prace organizacyjne, które w pierwszym okresie funkcjonowania Instytutu absorbowały w znacznej mierze jego kadrę kierowniczą, należy wskazać na cztery zasadnicze kierunki działania: 1. Skompletowanie zespołu pracowników naukowo-dydaktycznych i naukowo-badawczych (zał. nr 2), wyposażenie Instytutu w odpowiedni lokal, urządzenia i środki techniczne. 2. Opracowanie koncepcji organizacyjnej Instytutu, zapewniającej prawidłową realizację celów i zadań. 3. Opracowanie planu studiów, który zapewniłby wykształcenie absolwentów (magistrów) wysoko kwalifikowanych pracowników placówek prowadzących działalność profilaktyczną i resocjalizacyjną wśród młodzieży i dorosłych. 4. Opracowanie programu prac naukowo-badawczych, służących z jednej strony stałemu doskonaleniu i pogłębianiu pracy dydaktycznej z drugiej zaś uwzględniających szereg najbardziej aktualnych i doniosłych problemów, wobec których staje polityka społeczna w naszym kraju. W momencie podjęcia działalności dydaktycznej (lipiec 1973) zasadniczy zrąb koncepcji organizacyjnej, dydaktyczno-naukowej i naukowo-badawczej był już skonkretyzowany. [ ] W Instytucie istnieją obecnie następujące zakłady i pracownie (stan na 1 grudnia 1974 r.): Zakład Socjologii Norm i Patologii Społecznej Kierownik: prof. dr hab. Adam Podgórecki Pracownia Psychospołecznych Badań nad Rodziną Kierownik: doc. dr hab. Maria Ziemska; pracownia ta obok prac dydaktycznych prowadzi interdyscyplinarną działalność naukowo-badawczą. Zakład Profilaktyki Kryminalnej Kierownik: doc. dr hab. Adam Krukowski Zakład Prawa i Profilaktyki Penitencjarnej Kierownik: prof. dr hab. Stanisław Walczak Zakład Pedagogiki Resocjalizacyjnej Kierownik: prof. dr hab. Stanisław Jedlewski Zakład Psychologii Resocjalizacyjnej Kierownik: p.o. dr Maria Szostak Poczyniono kroki organizacyjne, zmierzające do powołania Zakładu Psychoterapii. Zostały powołane następujące okresowe zespoły naukowo-badawcze (stan na 1 grudnia 1974): Zespół Badań Problemów Dewiacji Kierownik: prof. dr hab. Adam Podgórecki

17 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 219 Zespół Badania Instytucji Rozwiązywania Konfliktów Kierownik: dr Jacek Kurczewski Zespół Psychospołecznych Badań nad Rodziną Kierownik: doc.dr hab. Maria Ziemska Zespół Badania Wartości Uznawanych przez Młodzież Kierownik: mgr Krzysztof Kiciński Zespół Badań nad Antyspołecznymi Podkulturami Młodzieżowymi Kierownik: dr Marek Kosewski Zespół Badania i Projektowania Systemu Profilaktyki Społecznej Kierownik: doc.dr hab. Czesław Czapów Zespół Reformy Systemu Resocjalizacji Kierownik: prof. dr hab. Stanisław Jedlewski Zespół Badań nad Efektywnością Resocjalizacji Alkoholików Kierownik: prof. dr hab. Stanisław Walczak Zespół Badań nad Narkomanią Kierownik: vacat Zespół Badań nad Samobójstwami Kierownik: dr Maria Szostak Zespół Badań Zachowań Seksualnych Kierownik: dr Maria Trawińska Zespół Metodologii Ekspertyz i Problemów Socjotechniki Kierownik: dr Jerzy Kwaśniewski Do pierwotnych zamierzeń organizatorów Instytutu należało również stworzenie w ramach Instytutu pionu ekspertalnego, który stanowiłby formę organizacyjną dla szeroko rozwiniętej działalności ekspertalnej. Myśl ta nie została zrealizowana w takiej postaci, niemniej jednak problematyka ekspertyz nie usunęła się z pola zainteresowań Instytutu. Metodologicznej refleksji w tej dziedzinie służyć ma oddzielny Zespół Metodologii Ekspertyz i Problemów Socjotechniki. Opracowywanie zaś ekspertyz, czy to na zlecenie zainteresowanych władz i instytucji, czy też z własnej inicjatywy, zajmuje dość pokaźne miejsce w dorobku Instytutu w pierwszym okresie jego działalności [ ]. III. DZIAŁALNOŚĆ DYDAKTYCZNA W roku akademickim 1973/1974 studiowało w Instytucie. liczba studentów wskaźnik struktury na studiach stacjonarnych 94 32,0 w tym: I rok 94 na studiach zaocznych I stopnia ,3 w tym: I rok 122 II rok 23

18 220 Jerzy Kwaśniewski na studiach zaocznych II stopnia 55 18,7 w tym: I rok 55 na studiach zaocznych I i II stopnia łącznie (2 + 3) ,0 ogółem (1 + 4) ,0 Dane dla roku akademickiego 1974/1975 przedstawiają się następująco: liczba wskaźnik wskaźnik studentów wzrostu struktury (1973/1974 = 100) na studiach stacjonarnych ,7 w tym: I rok 111 II rok 94 liczba wskaźnik studentów wzrostu % (1973/1974 = 100) na studiach zaocznych I stopnia ,7 w tym: I rok 144 II rok 121 III rok 25 na studiach zaocznych II stopnia ,6 w tym: I rok 69 II rok 54 na studiach zaocznych I i II stopnia łącznie (2 + 3) ,3 ogółem (1 + 4) ,0 Poważny wzrost liczby studentów jest wyrazem, z jednej strony. wielkiego zainteresowania problematyką stanowiącą przedmiot studiów w Instytucie, z drugiej zaś znacznego zapotrzebowania na pracowników posiadających wyższe wykształcenie uniwersyteckie w wielu dziedzinach profilaktyki społecznej i resocjalizacji. O skierowaniach na studia zaoczne dla pracujących decydował Instytut Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych. Opracowanie planu 4-letnich studiów stacjonarnych dokonane zostało w wyniku dyskusji nad projektem przygotowanym przez specjalny zespół programowy. Tak tematyczny zakres studiów, dostosowany do przyszłego, bardzo specyficznego profilu zawodowego absolwentów Instytutu, jak i założona interdyscyplinarność studiów stworzyły konieczność poszukiwania pewnych nowatorskich rozwiązań i odejścia od niektórych tradycyjnych ujęć. Uwzględniono oczywiście wymagania, obowiązujące w stosunku do wszystkich programów studiów uniwersyteckich i stwarzające zgodnie z założeniami przyjętymi przez Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego

19 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 221 i Techniki wspólne podstawy studiów wszelkich kierunków. Chodzi tu o przedmioty regulaminowe obejmujące zagadnienia marksistowskiej filozofii, etyki i teorii rozwoju społecznego; ekonomię polityczną; dwa lektoraty języków obcych (w tym jęz. angielski); wykład monograficzny, proseminarium i seminarium magisterskie. Łączna liczba godzin dla powyższych przedmiotów wynosi 870. Specyficzne potrzeby i wymagania, związane z kierunkiem studiów w Instytucie, zostały uwzględnione w zestawie przedmiotów metodologicznych i ogólno-teoretycznych, obowiązujących w stosunku do wszystkich studiujących w Instytucie. Zadaniem zajęć prowadzonych w tej grupie przedmiotów jest przekazanie studentom podstawowych pojęć oraz wiedzy o zagadnieniach z zakresu głównych dyscyplin społecznych, będących przedmiotem studiów oraz ułatwienie sprecyzowania zainteresowań, które będą mogli następnie rozwijać w toku dalszych studiów (m.in. przez wybór seminarium magisterskiego, fakultatywnych przedmiotów szczegółowych oraz praktyk). W tej grupie znajdują się, obok przedmiotów mających bardziej ogólny charakter (logika; statystyka wraz z elementarni matematyki; metodologia nauk społecznych; podstawy prakseologii i socjotechnika), przedmioty uwzględniające charakterystyczny profil studiów w Instytucie. Blok przedmiotów socjologicznych obejmuje wybrane zagadnienia socjologii ogólnej i psychologii społecznej oraz socjologię prawa i moralności. Na blok przedmiotów psychologicznych składają się podstawy psychologii ogólnej i psychologii osobowości oraz podstawy psychologii rozwojowej. Podstawy pedagogiki oraz wstęp do pedagogiki resocjalizacyjnej składają się na blok przedmiotów pedagogicznych. W bloku przedmiotów prawnych mieszczą się obok teorii prawa, ogólnych elementów prawa oraz wiadomości o organizacji i funkcjonowaniu instytucji prawnych, te dziedziny wiedzy prawniczej, których znajomość jest niezbędna z punktu widzenia przyszłych potrzeb zawodowych absolwenta Instytutu (prawo rodzinne, opiekuńcze, karne, penitencjarne). Wymienić tutaj należy także naukę o rodzinie współczesnej oraz elementy psychiatrii. Zagadnieniem niezmiernie istotnym jest postulowany w programie taki sposób ujęcia powyższych przedmiotów, aby w kontekście wiedzy ogólnej o tych w zasadzie tradycyjnych dyscyplinach zaakcentowane zostały te ich aspekty, które w sposób szczególny wiążą się ze specyficznym kierunkiem zainteresowań Instytutu. Zakłada to nowe, specjalne opracowanie tych przedmiotów na potrzeby dydaktyczne Instytutu. W omawianej grupie znalazły się oczywiście również i takie przedmioty, których charakter z natury rzeczy odpowiada zasadniczej orientacji problemowej Instytutu. Są to; aksjologiczne i kulturowe podstawy profilaktyki społecznej i resocjalizacji oraz nauka o dewiacji społecznej i indywidualnej, stanowiące wprowadzenie do patologii społecznej, indywidualnej i do kryminologii. Łączna liczba godzin przeznaczonych na przedmioty metodologiczne i ogólno-teoretyczne wynosi 1185.

20 222 Jerzy Kwaśniewski Trzecia wreszcie grupa zawiera przedmioty szczegółowe w wymiarze 1020 godzin, w czym 600 godzin przedmiotów obowiązkowych oraz 420 godzin przedmiotów fakultatywnych, z których każdy student ma obowiązek zaliczyć 10 przedmiotów szczegółowych, związanych z wybranym przez siebie seminarium magisterskim oraz 7 przedmiotów fakultatywnych, których wybór konsultuje z kierownikiem swego seminarium. Podział przedmiotów szczegółowych na obowiązkowe i fakultatywne dokonuje się zatem z końcem V semestru studiów. Poniższe zestawienie daje pogląd na tematykę przedmiotów szczegółowych. Przy każdym z przedmiotów w zestawieniu wskazano dla jakich seminariów magisterskich dany przedmiot jest obowiązkowy. Cyfry podane obok przedmiotów oznaczają seminarium przy zakładzie/pracowni. Socjologia norm i wzorów osobowych 1 Nauka polityki prawa 1 Socjologia kultury 1 6 Socjologia org. i zarządz. (ze szcze gólnym uwzględnieniem zakładów zamkn.) Socjologia małych grup 1 3 Socjologia oświaty i wychowania 2 6 Poradnictwo rodzinne 2 6 Diagnostyka pedagogiczna 5 6 Psychologiczne mechanizmy zaburzeń przystosowania dziecka Psychologiczne mechanizmy zaburzeń przystosowania dorosłego człowieka Metody psychoterapii zaburzeń przystosowania dziecka 2 5 Metody psychoterapii zaburzeń przystosowania dorosłego człowieka 2 5 Psychologia zachowań agresywnych Funkcjonowanie grup przestępczych i gangów młodocianych 5 6 Kryminologia 3 Polityka kryminalna 3 4 Polityka penitencjarna 3 4 Psychotechnika wychowania resocjalizacyjnego 4 6 Socjotechnika wychowania resocjalizacyjnego Kulturotechnika wychowania resocjalizacyjnego 6

21 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 223 Psychospołeczne problemy instytucji resocjalizacyjnych 4 5 Zajęcia praktyczne z psychotechniki 6 Zajęcia praktyczne z socjotechniki 6 Zajęcia praktyczne z kulturotechniki 6 Legenda: 1 Zakład Socjologii Norm i Patologii Społecznej 2 Pracownia Psycho-Społecznych Badań nad. Rodziną 3 Zakład Polityki Kryminalnej 4 Zakład Prawa i Polityki Penitencjarnej 5 Zakład Psychologii Resocjalizacyjnej 6 Zakład Pedagogiki Resocjalizacyjnej Uwaga: Program niektórych zajęć seminaryjnych przewiduje wybór alternatywy przedmiotów obligatoryjnych. Dotyczy to seminariów przy zakładach 5 i 6. Pierwszy i drugi rok studiów w Instytucie przebiega według sztywno określonego planu studiów, jednolitego dla wszystkich studentów. W latach tych są wykładane, i zaliczane przedmioty regulaminowe/metodologiczne i ogólno-teoretyczne. Każdy z tych przedmiotów kończy się egzaminem kursowym. Wszystkie przedmioty szczegółowe prowadzone są w kursach roboczych, dla uniknięcia kumulacji przedmiotów w jednym semestrze. Przedmioty szczegółowe obowiązkowe kończą się zaliczeniem z oceną po skończeniu kursu danego przedmiotu oraz łącznym egzaminem końcowym. Fakultatywne przedmioty szczegółowe kończą się zaliczeniem z oceną. W V semestrze studiów każdy student uczestniczy w dwu wybranych dowolnie seminariach (proseminarium i seminarium). Pod koniec V semestru studenci podejmują decyzję w sprawie wyboru seminarium magisterskiego. Przewiduje się również trzy praktyki kursowe, odbywają się one w połowie III roku studiów, między III i IV rokiem studiów (wakacyjna) oraz w połowie IV roku (dyplomowa). Charakter tych praktyk jest dostosowany do kierunku studiów oraz do przyszłego profilu zawodowego absolwentów Instytutu. Chodzi tu w szczególności o następujące typy praktyk: praktyka badawcza w zakresie nauk społecznych w wybranej instytucji naukowo-badawczej; asystencka praktyka w zakładzie zamkniętym; asystencka praktyka w instytucjach poradnictwa; praktyka w ośrodku diagnostyczno-selekcyjnym; praktyka w Domu Kultury, klubie dla młodzieży trudnej lub kuratorskim ośrodku pracy z młodzieżą; asystencka praktyka przy kuratorze zawodowym; asystencka praktyka przy telefonie zaufania;

22 224 Jerzy Kwaśniewski praktyka w Urzędzie Dzielnicowym; praktyka w inspektoracie d/s nieletnich, w Milicyjnej Izbie Dziecka, w Sądzie dla Nieletnich; praktyka badawcza (udział w badaniach terenowych). Organizacją praktyk i czuwaniem nad ich tokiem zajmuje się Pracownia Praktyk Studenckich przy IPSiR. Napisanie i przedłożenie pracy magisterskiej oraz pomyślne zdanie egzaminu magisterskiego kończy studia na Instytucie. Poważnym działem pracy dydaktycznej Instytutu jest Studium Zaoczne dla Pracujących, realizujące program dwóch typów studiów, a mianowicie: czteroletnie studia magisterskie dla maturzystów i absolwentów Liceów Pedagogicznych, SN i kursów zawodowych PIPS; dwuletnie studia magisterskie dla absolwentów wyższych zawodowych szkół pedagogicznych WSN i PIPS. Program studiów zaocznych opiera się na obowiązującym programie studiów stacjonarnych i obejmuje te same dyscypliny naukowe, przy ograniczeniu do 30% (w porównaniu ze studiami stacjonarnymi) czasu realizacji programu. Jedyną różnicą typu programowego między studiami stacjonarnymi i zaocznymi jest przyjęcie innego typu praktyki kursowej. Mając na względzie to, że uczestnicy studiów zaocznych są czynni zawodowo, przedmiotem praktyk kursowych jest szczegółowa analiza pracy prowadzonej przez studiujących zaocznie w placówkach resocjalizacyjnych, wychowawczych lub penitencjarnych, w których są zatrudnieni. Realizacja programu studiów obejmuje sesję lipcową, 6-dniową sesję zimową oraz 5 trzydniowych zjazdów konsultacyjnych, organizowanych co miesiąc w okresie od października do maja przez cały czas trwania studiów. IV. PRACE NAUKOWO-BADAWCZE [ ] Jednym z podstawowych zagadnień, które stanowi przedmiot zainteresowania w skali międzynarodowej, występując jako temat empirycznych porównawczych badań międzynarodowych, jest problem postaw społecznych wobec dewiacji. Tematyka ta weszła do zakresu pracy Zespołu Badań Problemów Dewiacji, którego zadaniem jest realizacja badań empirycznych na temat reakcji opinii publicznej na różnorodne formy zachowań dewiacyjnych, to znaczy zachowań odchylających się pozytywnie lub negatywnie od oczekiwali społecznych (od norm postępowania). Wyniki prac Badawczych Zespołu stanowić mają podstawę do sformułowania praktycznych rekomendacji, które byłyby pomocne odpowiednim instytucjom społecznym w zapobieganiu negatywnym formom dewiacji społecznej (działanie profilaktyczne) oraz w upowszechnianiu i umacnianiu postaw twórczych i innowacyjnych (działanie stymulujące). Założenia badawcze oraz kwestionariusz ankiety opracowali dr J. Kwaśniewski i mgr A. Kojder, przy współpra-

23 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 225 cy prof. dr hab. A. Podgóreckiego. Przeprowadzono sondaż ankietowy na temat reakcji na zachowania dewiacyjne trzech wybranych zbiorowości: nauczycieli (30 osób), więźniów recydywistów (30 osób) oraz populacji przeciętnej (40 osób). Badania te wchodzą w skład międzynarodowych prac badawczych koordynowanych przez Międzynarodowy Ośrodek Kryminologii Porównawczej przy Uniwersytecie w Montrealu (Kanada). Przy użyciu takich samych podstawowych narzędzi badawczych zostały przeprowadzone badania pilotażowe w kilkunastu innych krajach (europejskich i pozaeuropejskich). Wyniki tych badań po ich omówieniu na konferencji międzynarodowej w Pradze pozwolą na dokonanie standaryzacji narzędzi badawczych w skali międzynarodowej. W następnym etapie Zespół obejmie badaniem ankietowym zbiorowość 500 osób. Planuje się również przeprowadzenie eksperymentu, obserwacji towarzyszącej oraz dokonanie analizy odpowiednich dokumentów osobistych, w celu uchwycenia wzajemnych relacji między deklarowanymi postawami i faktycznym zachowaniem. Podstawowa problematyka badań została przedstawiona w złożonym w kwartalniku Studia Socjologiczne artykule dr J. Kwaśniewskiego i mgr A. Kojdera Reakcja społeczna na zachowanie dewiacyjne, problemy, założenia, hipotezy badawcze. Badanie postaw i oczekiwań społecznych, jako jednego z najistotniejszych elementów analizy warunków funkcjonowania instytucji społecznych, a w szczególności instytucji prawnych w naszym społeczeństwie, znalazło swe miejsce w działalności naukowo-badawczej Instytutu. Składają się na to następujące wątki tematyczne: powstawanie norm grupowych i warunki ich akceptacji (w ramach problemu Socjologiczna analiza prawa i moralności ); funkcjonowanie instytucji służących rozwiązywaniu konfliktów międzyjednostkowych i międzygrupowych i zapobiegających w ten sposób powstawaniu sytuacji patologicznych. Zespół Badania Instytucji Rozwiązywania Konfliktów przeprowadził, przy współpracy Koła Naukowego Studentów IP- SiR, badania nad sposobami rozwiązywania sporów sąsiedzkich w małych miastach woj. warszawskiego. Ta sama tematyka w skali ogólno-krajowej była przedmiotem sondażu ankietowego (przy współpracy z OBOPiSP PRiTV), W następnym etapie przewiduje się analogiczne badania w wielkim mieście. Przedmiotem zainteresowania zespołu są również instytucje pojednawczego rozwiązywania sporów; opracowanie dotyczące organizacyjno-prawnych i psychospołecznych przesłanek stosunku do mienia społecznego (na konkretnym przykładzie materialnych strat spowodowanych kradzieżami w państwowym transporcie kolejowym) stanowi przyczynek do ogólnego tematu Świadomość prawna społeczeństwa polskiego i praktyczne działanie prawa. Badanie powyższe ma być wykonane na zlecenie Ministerstwa Komunikacji;

24 226 Jerzy Kwaśniewski oczekiwania społeczne, dotyczące karania sprawców przestępstw z użyciem przemocy, stanowią szczegółowy temat naukowo badawczy wchodzący w skład ogólnego problemu Zagadnienia polityki kryminalnej. Celem tych badań jest określenie stopnia zgodności pomiędzy oczekiwaniami społecznymi dotyczącymi karania przestępców a praktyką sędziowskiego wymiaru kary oraz określenie czynników i motywacji wpływających na rodzaj i wysokość kary społecznie pożądanej. Należy zaznaczyć, że problematyka ta w określony sposób wiąże się z zagadnieniami stosunku opinii publicznej do zachowań dewiacyjnych. Funkcjonowanie rodziny ma dla procesu prawidłowej socjalizacji jednostki w procesie wychowawczym kluczowe znaczenie. Dlatego też ten kierunek tematyczny znalazł poczesne miejsce w programie działalności naukowo-badawczej Instytutu. Badania stosunków międzyosobowych w rodzinie oraz jej funkcji socjalizującej pozwolą na poznanie podstawowych aspektów stosunków między pokoleniami oraz czynników wpływających na ukształtowanie procesów socjalizacji we współczesnej rodzinie polskiej. Przedmiotem zainteresowania Zespołu Psychospołecznych Badań nad Rodziną są rozmaite typy rodzin (rodziny w różnych fazach rozwoju, rodziny przeciętne i rodziny problemowe). Główne kierunki badań dotyczą: postaw rodziców wobec dzieci, stosunku dzieci do rodziców, wzajemnego spostrzegania postaw wobec siebie dzieci i.rodziców, postaw małżonków wobec siebie, sfer konfliktów międzypokoleniowych, socjalizacji w różnych typach rodzin, wartości uznawanych przez młodzież, wartości uznawanych przez rodziców, rzeczywistego obrazu rodziny, obrazu rodziny idealnej, podejmowania decyzji rodzinnych, poglądów dotyczących udanego życia. Ten, tak obszerny zestaw tematyczny wymaga przeprowadzenia szeregu badań zaplanowanych do 1980 r. oraz opracowania odpowiednich narzędzi badawczych. Opracowanie metody badania postaw rodzicielskich wobec dzieci, łącznie z podaniem norm stenowych pozwoliło na przeprowadzenie badań diagnostycznych w trzech grupach rodzin warszawskich. Zarówno metoda, jak i wstępne wyniki badań były przedstawione w 1974 r. na kongresach międzynarodowych psychologii w Montrealu i socjologicznym w Toronto. Opracowuje się inne kwestionariusze badające wzajemne stosunki w rodzinie. Spośród wątków badawczych, związanych z problemem ogólnym Środowisko rodzinne i przystosowanie społeczne dzieci i młodzieży wymienić należy poza tym następujące opracowania: rozwój umysłowy, przystosowanie emocjonalne i społeczne warszawskich dzieci 6- i 7-letnich, a środowisko rodzinne (badania prowadzone wspólnie z Zespołem Antropologii Instytutu Matki i Dziecka); badania nad wczesnym rozwojem społecznym dziecka w rodzinie; stosunki międzyosobowe w rodzinach dzieci adoptowanych.

25 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 227 Podsumowaniem studiów, badań empirycznych oraz refleksji teoretycznej jest monografia doc. dr hab. M. Ziemskiej pt. Rodzina a osobowość, która ukaże się nakładem Wiedzy Powszechnej w serii Omega w 1975 r. W monografii tej dokonano próby całościowego ujęcia problemu stosunków interpersonalnych w poszczególnych fazach życia rodziny oraz wpływu rodziny na tworzenie się więzi emocjonalnej u dziecka, na rozwój jego osobowości społecznej, a także na możliwość dewiacji w procesie socjalizacji. Następną wielką grupą tematyczną, wyraźnie preferowaną w programie działalności naukowo-badawczej Instytutu jest problematyka młodzieży. W grupie tej wyróżnić można dwa zasadnicze wątki: 1) badanie systemu wartości młodzieży ze szczególnym uwzględnieniem prospołecznych postaw i wartości naczelnych oraz 2) badanie antyspołecznych podkultur młodzieżowych oraz zachowań patologicznych. Badania nad uznawanymi przez młodzież wartościami prospołecznymi oraz tymi wartościami, które są związane z normatywnym systemem prawa mają na celu wypełnienie luki w naszej wiedzy o faktach mających istotne znaczenie dla skutecznego oddziaływania społecznego. Ważnym elemetem tych badań jest analiza związków zachodzących między deklarowanymi systemami wartości i istniejącą praktyką życiową. Zaznaczyć należy, że chodzi tu o kontynuację prac badawczych, zapoczątkowanych w Zakładzie Badania Norm Społecznych i Patologii Społecznej Instytutu Socjologii UW i obejmujących przede wszystkim kategorię młodzieży normalnej (z punktu widzenia nasilenia cech dewiacyjnych). Jeśli idzie o dewiantów pozytywnych (młodzi honorowi dawcy krwi) oraz dewiantów negatywnych (młodzież z zakładów poprawczych) badania objęły stosunkowo nieliczne grupy. Zespół Badania Wartości Uznawanych przez Młodzież rozszerza w II etapie całokształt badań na większą próbę młodzieży. Równocześnie przeprowadza się wtórną analizę wyników wszystkich badań nad wartościami i postawami młodzieży, jakie zostały przeprowadzone na terenie całej Polski. Istotnym elementem diagnozy aktualnego stanu rzeczy oraz procesu zmian zachodzących w dziedzinie wartości uznawanych przez młodzież (co uznać można za zadanie o charakterze permanentnym) są dane, uzyskane w wyniku sondażu ankietowego przeprowadzonego przez OBOPiSP przy użyciu ankiety opracowanej przez członków zespołu, którą objęto ogólnopolską próbą młodych ludzi w wieku lat. Istnienie i funkcjonowanie w środowiskach młodzieżowych różnego rodzaju grup nieformalnych, często o antyspołecznym charakterze, jest zagadnieniem o wielkim znaczeniu dla działalności wychowawczej, która staje w swojej praktyce wobec zjawisk o charakterze patologicznym. Tradycyjne instrumenty oddziaływania wychowawczego, którymi dysponuje szkoła i rodzina zawodzą na ogół w zetknięciu z tego rodzaju nowymi przejawami, określanymi często, jako tzw. drugie życie, Zagadnienia te wchodzą do zakresu prac naukowo-badawczych Zespołu Badań nad Antyspołecznymi Podkultu-

26 228 Jerzy Kwaśniewski rami Młodzieżowymi. Chodzi tu przede wszystkim o poznanie istniejących nieformalnych więzi szkodliwych oraz mechanizmów ich powstania w łonie instytucji lub organizacji formalnych lub poza nimi. Poznanie procesów wytwarzania się i działania tych więzi nieformalnych może dostarczyć przesłanek dla ich świadomego kształtowania, w sensie nadania im pozytywnego charakteru oraz eliminowania niepoddających się takiemu oddziaływaniu, a szkodliwych i niebezpiecznych. Dzięki poznaniu zjawiska możliwe będzie wypracowanie skutecznych środków i metod zapobiegających powstawaniu oraz pozwalających na zwalczanie takich nieformalnych struktur społecznych, jak tzw. podkultura grypserki lub git-ludzi. Zespół podjął badania nad tym specyficznym zjawiskiem wśród młodzieży szkolnej, zmierzające do określenia: wartości podkulturowych nieformalnych grup git-ludzi ; struktury i rozmiarów naruszeń porządku publicznego i prawnego dokonywanych przez git-ludzi ; społeczno-psychologicznych mechanizmów funkcjonowania grup gitowskich ; wpływu wywieranego przez charakter systemu społecznego szkoły na antyspołeczne zachowania uczniów. Prowadzone są w Instytucie badania nad poszczególnymi przejawami patologii społecznej (alkoholizm, narkomania, samobójstwa, występujące w środowiskach młodzieżowych). Ten kierunek działalności naukowo-badawczej omówiony został oddzielnie w dalszej części tekstu. Zagadnieniom młodzieży szkolnej mają być poświęcone badania prowadzone w ramach ogólnego problemu Trudności, wychowawcze w szkole i metody ich przezwyciężania. Wśród aktualnie prowadzonych prac Instytutu znajduje się z tego zakresu: analiza i stosowalność doradzania wg metody Rogersa. Niezmiernie doniosłą dziedzinę badań stanowi problematyka profilaktyki społecznej. Powołany dopiero pod koniec 1974 r. Zespół Badania i Projektowania Systemu Profilaktyki Społecznej postawił sobie za zadanie całościowe podejście do zagadnienia, którego poszczególne elementy wiążą się z wielu dziedzinami badań i wielu kierunkami działania. W planie prac tego Zespołu znalazły się: analiza systemów profilaktyki społecznej i ich funkcji; badanie poszczególnych elementów systemu to znaczy instytucji wchodzących w skład systemu profilaktyki społecznej; analiza struktury i funkcjonowania kooperacji między elementami systemu; badanie aktów normatywnych regulujących działanie systemu. Tematyka prac tego Zespołu nie obejmuje jednak całokształtu zagadnień związanych z profilaktyczną funkcją systemu prawnego. Jest to problem

27 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 229 o ogromnym znaczeniu i o niezmiernie rozległym zasięgu. W planie prac badawczych Instytutu znalazł się jeden z jego istotnych elementów, a mianowicie problem prewencji ogólnej (potraktowany jako część składowa ogólnego problemu: Zagadnienia polityki kryminalnej ). Zakończenie opracowania metod badawczych umożliwi rozpoczęcie badań wstępnych w tej dziedzinie. Opracowując modelową koncepcję instytucji resocjalizacyjnych, Zespół Reformy Systemu Resocjalizacji realizuje podejście systemowe do problematyki resocjalizacji. Celem tych prac jest unowocześnienie metod dydaktyczno-wychowawczych i przystosowanie ich do osobowości młodzieży resocjalizowanej. Opracowanie to obejmuje: charakterystykę aktualnego stanu resocjalizacji nieletnich; założenia organizacyjne (rejonizacja kraju dla celów zwalczania przestępczości i zapobiegania patologii społecznej dzieci i młodzieży; zróżnicowanie zakładów w obrębie rejonu; diagnoza i selekcja wychowawcza); założenia wychowawcze (oparcie działalności resocjalizacyjnej na zintegrowanej strukturze, obejmującej następujące elementy: indywidualny, ścisły kontakt wychowawczy z wychowankiem, wychowanie umysłowe i zawodowe, przez kulturę i sport, wychowanie w grupie, zasady nagradzania i karania, regulamin dnia, kryteria doboru do grup wychowawczych, regulamin i samorząd, współpraca z rodziną i środowiskiem pozazakładowym, opieka następcza); założenia dydaktyczne (w dziedzinie wychowania umysłowego, nauki zawodu oraz zajęć kulturotechnicznych; propozycje dotyczące doboru i kształcenia pracowników resocjalizacyjnych). Tematyka resocjalizacyjna występuje również w postaci opracowań szczegółowych, takich jak: możliwości skutecznego stosowania kulturotechnik w warunkach zakładu poprawczego i karnego oraz w ramach kurateli sądowej (w ramach ogólnego problemu: Metodologiczne i teoretyczne zagadnienia działalności psychotechnicznej i socjotechnicznej ); prace nad modelem studium przypadku, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki oddziaływań korekcyjnych (w ramach ogólnego problemu Diagnoza indywidualna jako podstawa oddziaływań resocjalizacyjnych ). Na wyodrębnione potraktowanie w nurcie badań nad problematyką resocjalizacji zasługują tematy opracowywane w ramach ogólnego problemu Efektywność środków karnych i wychowawczych, a mianowicie: powrót do przestępstwa wychowanków z wybranych zakładów poprawczych; badania nad więzią nieformalną w zakładach karnych; efektywność dozoru kuratorskiego. Instytut uwzględnił w swych planach i zamierzeniach naukowo-badawczych opracowanie wybranych problemów patologii społecznej, koncen-

28 230 Jerzy Kwaśniewski trując swe zainteresowania na takich przejawach zachowań dewiacyjnych, których nasilenie lub tendencje wzrostu budzą uzasadniony niepokój społeczny. Najbardziej rozpowszechnionym przejawem patologii społecznej jest u nas alkoholizm. Należy równieżzwrócićuwagęna fakt, że badającetiologię zjawisk patologicznych spotykamy się niemal z reguły z czynnikiem alkoholizmu, którego rola pato- i kryminogenna jest, jak z tego wynika, niezmiernie uniwersalna. Zespół Badania Efektywności Resocjalizacji Alkoholików kontynuuje badania prowadzone poprzednio (przez lat kilkanaście) w Instytucie Prawa Karnego na Wydziale Prawa i Administracji UW. Obejmują one następujące tematy badawcze: skuteczność resocjalizacji wysoko społecznie wykolejonych sprawców przestępstw popełnionych w związku z nadużywaniem alkoholu w warunkach wolności dozorowanej; wychowanie resocjalizujące w warunkach zakładu poprawczego nieletnich alkoholizujących się; alkoholizowanie się nieletnich sprawców przestępstw, wobec których zastosowano środek wychowawczy w postaci dozoru kuratora oraz zakład poprawczy w zawieszeniu; społeczne uwarunkowanie postaw proalkoholowych przez podkulturę zamkniętych placówek resocjalizujących. Jednym z zagadnień, budzących głęboką troskę i niepokój społeczny, jest sprawa alkoholizmu wśród młodzieży. Temat ten został uwzględniony w planach badawczych Instytutu w ramach ogólnego problemu Czynniki wywołujące patologię społeczną. Podsumowanie i analiza badań prowadzonych w Polsce oraz opracowanie wstępnej diagnozy i prognozy dotyczącej alkoholizmu wśród młodzieży stanowi zapoczątkowanie systematycznych prac w tej dziedzinie. Jakkolwiek zagadnienie narkomanii nie przybrało w Polsce większych rozmiarów, rozwinięcie badań dotyczących tego zjawiska uznać należy za niezbędne. Chodzi bowiem o to, aby skutecznie zapobiec nasilaniu się narkomanii, co wymaga większej efektywności działania instytucji mających za zadanie jej zwalczanie i eliminację. Prace Zespołu Badań nad Narkomanią zapoczątkowane zostały przygotowaniem dwóch wstępnych diagnoz, w których omówione zostały: struktura wykolejenia społecznego młodzieży ze szczególnym uwzględnieniem zachowań autodestrukcyjnych przybierających formę narkomanii; elementy ekspertyzy socjotechnicznej dotyczącej narkomanii i samobójstw młodzieży. Dalsze zamierzenia badawcze Zespołu obejmują:

29 Powstanie IPSiR UW. W świetle ocalalych dokumentów 231 opracowanie całościowej informacji o zakresie, charakterze i dynamice zjawiska narkomanii w Polsce, przy czym istotnym elementem tego opracowania musi być opracowanie odpowiedniej metodologii badań (m.in. klasyfikacja osób narkotyzujących się, metody pokonywania tzw. ciemnej liczby); analizę zjawiska narkomanii w Polsce z uwzględnieniem zmiennych socjologicznych, psychologicznych i kulturowych; diagnozę oraz projekty działalności instytucji zajmujących się profilaktyką i zwalczaniem narkomanii. Istotną część składową badań stanowi próba wykorzystania istniejącej dokumentacji o charakterze formalno-prawnym, a mianowicie analiza danych zawartych w aktach sądowych i dochodzeniowych. Celem tych badań jest zebranie danych empirycznych o młodzieży używającej narkotyków i ściganej. Dalszym zamierzeniem Zespołu są badania nad osobowością narkomanów (opracowano projekt). Najjaskrawszym przejawem zachowań autodestrukcyjnych jest samobójstwo. Włączenie problematyki samobójstw do programu prac naukowo-badawczych Instytutu wiąże się ze stwierdzeniem faktu wyraźnego narastania liczby zamachów samobójczych, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Zaznaczają się przy tym tendencje do obniżania się średniej wieku osób podejmujących zamachy samobójcze, do nasilania się liczby zamachów samobójczych w pewnych grupach zawodowych (np. wśród lekarzy) oraz w pewnych sytuacjach życiowych (np. w okresie podejmowania studiów). Opracowanie skutecznych metod oddziaływania w kierunku minimalizacji występowania zamachów samobójczych wymaga wszechstronnego zbadania uwarunkowań prób samobójczych, Zespół Badań nad Samobójstwami zaplanował szeroko pomyślane badania, uwzględniające socjologiczne, psychologiczne, pedagogiczne i prawne aspekty zjawiska samobójstw. Ramowy program badań obejmuje: badanie wpływu przebiegu procesu socjalizacji na kształtowanie się osobowości osób podejmujących próby samobójcze; badanie zmiennych osobowościowych; badanie roli uznawanych wartości; badanie społecznych korelatów samobójstwa. W etapie wyjściowym, poza opracowaniem literatury przedmiotu, przygotowuje się instrumenty, i metody badawcze (technika badania zmiennych osobowościowych, kwestionariusz służący do badania wartości uznawanych przez osoby podejmujące próby samobójcze). W ramach ogólnego problemu Czynniki wywołujące patologię społeczną podjęte zostało, jak najpilniejsze, opracowanie pt.: Zagadnienia samobójstw wśród młodzieży, w którym zawarta zostanie analiza badań dotyczących samobójstw i nieudanych prób samobójczych wśród młodzieży do lat 14 oraz w wieku lat. Analiza ta ma stanowić podstawę do wstępnej diagnozy w tym zakresie.

30 232 Jerzy Kwaśniewski Problematyka samobójstw weszła również do wstępnych diagnoz, opracowanych w szerszym kontekście zachowań destrukcyjnych, o czym była mowa poprzednio. Poważny kompleks problemów wchodzących do programu działalności naukowo-badawczej Instytutu stanowi patologia zachowań seksualnych. W toku kontynuacji prac badawczych, podjętych swego czasu w Zakładzie Pedagogiki Resocjalizacyjnej Instytutu Pedagogiki UW, a których przedmiotem było zjawisko gwałtów zbiorowych, ujawniła się konieczność rozszerzania problematyki badawczej oraz nawiązanie kontaktów z Młodzieżową Poradnią Międzyszkolną, Towarzystwem Planowania Rodziny oraz Departamentem Programów Szkolnych Ministerstwa Oświaty i Wychowania. W związku z tym Zespół Badań Zachowań Seksualnych objął swoimi zainteresowaniami nie tylko przestępstwa seksualne i pośrednio seksualne, lecz również zagadnienia patologii seksu z punktu widzenia norm moralnych, tudzież norm zdrowia fizycznego i psychicznego. Toteż plany badań Zespołu obejmują problemy: zaburzeń seksualnych, będących wynikiem błędów wychowawczych, a stanowiących zagrożenie życia, zdrowia i godności (np. gwałt); niedorozwoju psycho-seksualnego, rozumianego jako utrwalona niezdolność do integracji zachowań seksualnych z emocjonalnymi; hiperseksualizmu kompensacyjnego, wyrażającego się w różnorodnych stereotypach negatywnych; roli informacji w kształtowaniu postaw wobec życia seksualnego, ze szczególnym uwzględnieniem roli instytucji i organizacji uczestniczących w realizacji wychowania seksualnego. W ramach ogólnego problemu Czynniki wywołujące patologię społeczną, po ukończeniu badań zostanie opracowana socjologiczno-psychologiczna analiza zgwałceń zbiorowych, która stworzyć powinna podstawę do sformułowania rekomendacji dla działalności profilaktycznej (powstrzymującej i uprzedzającej). Nadmienić tu również należy, że opracowano w Instytucie problem prostytucji w Polsce, w ramach ogólnego problemu Przestępczość i wykolejenie społeczne kobiet i dziewcząt. Jest ambicją kolektywu naukowego Instytutu, by wyniki prac badawczo- -naukowych, prowadzone w zespołach i zakładach były podstawą do opracowania podręcznika patologii społecznej na poziomie akademickim. Podręcznik taki ma stanowić syntezę dotychczasowych osiągnięć nauk społecznych w tej dziedzinie oraz dorobku naukowo-badawczego Instytutu. Ukończenie tego podręcznika jest przewidywane w roku Specyficzną pozycją w zestawie prac badawczych Instytutu jest tematyka metodologii ekspertyz. Wychodząc z założeń programowych, które przyświecały powołaniu Instytutu do życia, uznano za niezbędne zajęcie się problematyką metodologii badań ekspertalnych i to zarówno na użytek ekspertyz