INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Transkrypt

1 INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY STAN FITOSANITARNY ROŚLIN UPRAWNYCH W POLSCE W ROKU 2008 I SPODZIEWANE WYSTĄPIENIE AGROFAGÓW W 2009 Program Wieloletni Ocena stanu fitosanitarnego i znaczenia gospodarczego najważniejszych agrofagów roślin uprawnych oraz sugestie prognozowe. Poznań, 2009

2 INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Dyrektor doc. dr hab. Marek Mrówczyński Zakład Upowszechniania Wydawnictw i Współpracy z Zagranicą Kierownik Zakładu dr Stefan Wolny Zespół Zakładu Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów IOR w Poznaniu Autorzy: doc. dr hab. Felicyta Walczak mgr Maciej Gałęzewski mgr Magdalena Jakubowska mgr Kamila Rosiak dr Anna Tratwal dr Jan Złotkowski Na podstawie materiałów uzyskanych od Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz obserwacji własnych Opracowanie zbiorowe pod redakcją: doc. dr hab. Felicyty Walczak ISSN Nakład 400 egz. Opracowanie graficzne i skład: Jolanta Kiziak Druk: TOTEM, ul Świętokrzyska 53, Inowrocław, tel. (052) ,

3 SPIS TREŚCI strona Felicyta Walczak Wstęp...4 Felicyta Walczak Charakterystyka pogody w Polsce w roku Anna Tratwal, Felicyta Walczak, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin zbożowych pszenica ozima...17 Anna Tratwal, Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin zbożowych kukurydza...25 Magdalena Jakubowska, Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin okopowych ziemniak...28 Magdalena Jakubowska, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin okopowych burak cukrowy...30 Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin przemysłowych rzepak...34 Anna Tratwal, Magdalena Jakubowska Choroby i szkodniki roślin warzywnych...40 Maciej Gałęzewski, Kamila Rosiak Choroby i szkodniki roślin sadowniczych...46 Mapy i wykresy...55 Skorowidz polskich nazw chorób Skorowidz łacińskich nazw sprawców chorób Skorowidz polskich nazw szkodników Skorowidz łacińskich nazw szkodników Spis map szkodliwość agrofagów w roku 2007 (polska i łacińska nazwa agrofaga) Spis wykresów średnie roczne temperatury powietrza oraz sumy opadów w latach (meteorologia).108 Spis wykresów średnia dla Polski szkodliwość agrofagów na przestrzeni kilkunastu lat (polska i łacińska nazwa agrofaga).109 Literatura...112

4 WSTĘP Dziękujemy pracownikom Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa z terenu całej Polski za przeprowadzenie ogólnokrajowego monitoringu szkodliwości gospodarczo ważnych agrofagów. Dzięki monitoringowi możliwe jest realizowanie zadania w ramach Planów Wieloletnich 3.11 pt. Ocena stanu fitosanitarnego i znaczenia gospodarczego najważniejszych agrofagów roślin uprawnych oraz sugestie prognozowe (w oparciu o wyniki obserwacji przeprowadzone przez Wojewódzkie Inspektoraty Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz ich oddziały zamiejscowe, przekazane do IOR, a także na podstawie obserwacji własnych). Wszystkie obserwacje, dotyczące oceny szkodliwości agrofagów roślin uprawnych, zostały wykonane według metodyk zawartych w instrukcjach dla służby ochrony roślin z zakresu prognoz, sygnalizacji i rejestracji oraz aneksach (1976, 1993, 1998) i poradnikach opracowywanych w IOR (2007, 2008). Wyniki obserwacji przekazane w roku 2008 w formie raportów z Oddziałów Terenowych Wojewódzkich Inspektoratów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa do Zakładu Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu, są materiałami źródłowymi tworzonej komputerowej bazy danych, uzupełnianej obserwacjami własnymi pracowników Zakładu. Po przetworzeniu zaktualizowanej bazy danych uzyskano tabele z procentami szkodliwości agrofagów (które porównane zostały do wyników obserwacji, analogicznie przeprowadzonych, w roku 2007), mapy obrazujące rejonizację nasilenia występowania (na mapach przedstawione są średnie procenty szkodliwości dla Wojewódzkich Inspektoratów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa i ich Delegatur) oraz wykresy (na których przedstawiono średnią dla Polski szkodliwość w poszczególnych latach, począwszy od roku 1991 lub od roku rozpoczęcia monitorowania danego agrofaga do roku 2008). Opracowany Stan fitosanitarny roślin uprawnych w Polsce w roku 2008 i spodziewane wystąpienie agrofagów w 2009 przedstawia obraz zmian dotyczących rejonizacji i rozprzestrzeniania chorób i szkodników roślin zbożowych (w tym kukurydzy), okopowych (ziemniaka, buraka cukrowego), przemysłowych (rzepaku), warzywnych (pomidora, ogórka, cebuli, kapusty, marchwi) i sadowniczych (jabłoni, śliwy, czereśni i wiśni, truskawki) oraz sugestie prognozowe na rok

5 CHARAKTERYSTYKA POGODY W POLSCE W ROKU 2008 Wykresy 1-5 Styczeń na przeważającym obszarze kraju był ciepły i wilgotny. Miesięczne sumy opadów były zróżnicowane na ogół wyższe lub zbliżone do norm. Opady miały postać śniegu, deszczu ze śniegiem i deszczu. Najniższe opady w odniesieniu do normy wystąpiły w Ustce (23,7mm i 47% normy) i Nowym Sączu (24,1mm i 76% normy). Najwyższe w Kole (78,0mm i 321% normy), w Słubicach (94,9mm i 245% normy), w Gorzowie Wielkopolskim (78,9mm i 223% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 12 (w Raciborzu) do 25 (w Pile). Średnia miesięczna temperatura stycznia była wyższa od norm wieloletnich, na ogół dodatnia i kształtowała się w przedziale od -1 o C w Suwałkach (3,0 o C powyżej normy) do 3,6 o C w Słubicach (3,7 o C powyżej normy). Dodatnie odchylenia od norm wynosiły od 1,8 o C w Gdańsku (przy średniej temperaturze stycznia 2008 równej 2,3 o C) do 4,1 o C w Bielsku-Białej (przy średniej 2,8 o C). Maksymalna temperatura powietrza była na ogół dodatnia na terenie kraju, a ujemna w pierwszej dekadzie stycznia. Najzimniej było 4 stycznia - minimalna temperatura wynosiła od -16,5 o C w Nowym Sączu do -5,1 o C w Łebie, a maksymalna od -10,2 o C w Suwałkach do -0,9 o C w Nowym Sączu. Najcieplej było 19 stycznia, minimalna temperatura kształtowała się od -1,3 o C w Kielcach do 6,9 o C w Słubicach a maksymalna od 3,6 o C w Krośnie do 13,8 o C w Legnicy. W styczniu panowały zróżnicowane warunki agrometeorologiczne. Występujące znaczne spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu, przy niewielkiej na ogół pokrywie śnieżnej, przyczyniły się do nadmiernego wychłodzenia wierzchniej warstwy gleby. We wschodniej połowie Polski miejscami temperatura gruntu na głębokości węzła krzewienia opadała poniżej wartości krytycznych dla roślin. W drugiej dekadzie stycznia nastąpił wzrost temperatury powietrza, który przyczynił się do zakłócenia zimowej przerwy wegetacji. W wyniku ocieplenia następowało topnienie śniegu i rozmarzanie gruntu. Topniejący śnieg oraz opady deszczu tworzyły miejscami na polach zastoiska wody, które podczas nocnych spadków temperatury powietrza tworzyły skorupę lodową w zasiewach. Występujący w ciągu analizowanego okresu silny i porywisty wiatr, przy braku pokrywy śnieżnej mógł powodować wysmalanie roślin. Niepomyślne okresami warunki zimowania powodowane były również dobowymi wahaniami temperatury powietrza, wskutek czego powtarzało się rozmarzanie i zamarzanie wierzchniej warstwy gleby, szkodliwie działając na system korzeniowy roślin. 5

6 Pogorszyły się warunki przechowywania ziemniaków w kopcach z powodu wysokiej temperatury powietrza w drugiej i trzeciej dekadzie miesiąca. Informowano o gniciu i porastaniu bulw. Luty był bardzo ciepły i zróżnicowany pod względem rozkładu opadów na terenie Polski. Miesięczne sumy opadów na przeważającym obszarze kraju były niższe i znacznie niższe od norm wieloletnich, a tylko miejscami wyższe. Najniższe opady w porównaniu do normy wystąpiły w Opolu (9,3mm i 33% normy) i w Tarnowie (10,3mm i 34% normy), najwyższe w Resku (46,8mm i 117% normy), w Świnoujściu (43,5mm i 164% norm), w Koszalinie (43,3mm i 125% normy). Opady miały postać deszczu, deszczu ze śniegiem i lokalnie śniegu. Okresowo we wschodniej połowie kraju utrzymywała się kilkucentymetrowa pokrywa śnieżna. Średnia miesięczna temperatura lutego kształtowała się od 1,6 o C w Lesku do 4,8 o C w Suwałkach i Szczecinie. Były to wartości wyższe od norm wieloletnich o 3,0 o C w Lesku do 5,1 o C w Suwałkach i Kętrzynie. Maksymalne temperatury były na ogół dodatnie, a spadki poniżej zera notowano lokalnie. Najchłodniej było 16 lutego, temperatura minimalna kształtowała się od -11,7 o C w Kętrzynie do - 0,1 o C w Świnoujściu, a maksymalna od -7,0 o C w Lublinie do 2,3 o C Słubicach i Gorzowie Wielkopolskim. Najcieplej było 25 lutego. Temperatura minimalna kształtowała się od -1,9 o C w Kielcach do 10,2 o C w Bielsku-Białej, a temperatura maksymalna od 5,3 o C w Suwałkach do 18,5 o C w Nowym Sączu. W lutym wysoka jak na tę porę roku temperatura powietrza przyczyniła się do wzmożenia procesów fizjologicznych roślin. Na znacznym obszarze Polski w trzeciej dekadzie lutego ruszyła wegetacja ozimin i trwałych użytków zielonych, która jest wcześniejsza o około dwa do trzy tygodnie od przeciętnej. Lokalnie w rejonach zachodnich pod koniec miesiąca przystąpiono do pierwszych wiosennych prac polowych. W wyniku dobowych wahań temperatury powietrza od wartości dodatnich do ujemnych powtarzało się zamarzanie i rozmarzanie wierzchniej warstwy gleby, co mogło powodować uszkodzenie systemu korzeniowego ozimin. Stopień uwilgotnienia warstwy ornej gleby na początku okresu wegetacyjnego był zadawalający. Z powodu zbyt wysokiej temperatury powietrza nastąpiło przegrzanie ziemniaków w kopcach. Informowano o nasileniu gnicia i porastaniu bulw w województwach: warmińskomazurskim, dolnośląskim, opolskim. Zasiewy ozimin przezimowały na ogół bez strat, stan ich oceniono jako dobry. 6

7 Marzec był ciepły i wietrzny z opadami. Miesięczne sumy opadów były na ogół wyższe od norm wieloletnich. Najniższe opady wystąpiły: w Raciborzu (20,3mm i 63% normy), w Legnicy (21,7mm i 75% normy) i w Kłodzku (33,3mm i 113% normy). Najwyższe opady wystąpiły w Lęborku (101,4mm i 250% normy), w Koszalinie (101,3mm i 237% normy) i w Łebie (101,1mm i 292% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 15 (we Wrocławiu) do 23 (w Białymstoku). Opady miały postać deszczu, deszczu ze śniegiem i śniegu. Okresowo na obszarze całego kraju, tworzyła się pokrywa śnieżna o grubości od kilku do kilkunastu centymetrów, tylko na północy i w górach była wyższa. Średnia miesięczna temperatura marca była w wyższa od norm i kształtowała się od 2 o C w Suwałkach do 4,8 o C w Słubicach i Tarnowie. Odchylenia od norm wieloletnich wynosiły od 0,2 o C w Zielonej Górze (przy średniej miesięcznej 3,8 o C) do 1,9 o C w Suwałkach (przy średniej 2,0 o C). Maksymalna temperatura powietrza była na ogół dodatnia, tylko 23 i 24 marca miejscami spadła poniżej zera. Temperatura minimalna była dodatnia w całym kraju, tylko w dniach 1,10,11,12 marca. Najwyższą temperaturę zanotowano 31 marca, kiedy to minimalna temperatura kształtowała się od -1,5 o C w Lesku do 8,0 o C w Jeleniej Górze, a maksymalna od 12,1 o C w Zamościu do 19,8 o C w Kołobrzegu. Warunki agrometeorologiczne panujące w pierwszej i drugiej dekadzie marca były korzystne dla rolnictwa. W całym kraju na początku tego okresu trwała wegetacja roślin ozimych i trwałych użytków zielonych. Przystąpiono do pierwszych wiosennych prac polowych, które lokalnie w dzielnicach zachodnich rozpoczęły się pod koniec lutego, a na znacznym obszarze Polski w połowie marca. Miejscami w trzeciej dekadzie miesiąca przystąpiono do siewu owsa, pszenicy jarej i jęczmienia jarego. W wyniku ochłodzenia i opadów śniegu w trzeciej dekadzie pogorszyły się warunki wykonywania prac polowych, a wegetacja uległa zwolnieniu. Stan roślin ozimych po przezimowaniu oceniono jako dobry lub średni. Zasiewy wieloletnich roślin motylkowatych oraz drzewa owocowe dobrze przetrwały zimę. Z wielu rejonów kraju informowano o porastaniu bulw w kopcach. Kwiecień był dość ciepły, z opadami zbliżonymi do norm wieloletnich, tylko na północnym zachodzie znacznie przekraczającymi normy. Największe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Resku (113,4mm i 251% normy), w Świnoujściu (106,9mm i 321% normy) i w Słubicach (93,9mm i 244% normy). Najniższe opady zanotowano w Płocku (22,3mm i 73% normy), w Nowym Sączu (22,4mm i 41% normy) i w Suwałkach (22,6mm i 60% normy). Liczba dni z opadami 7

8 wynosiła od 11 w Lęborku do 18 w Kłodzku. Na ogół były to opady deszczu, a w górach śniegu. Średnia miesięczna temperatura powietrza kształtowała się od 6,9 o C w Łebie i na Helu do 9,7 o C w Tarnowie. Były to wartości wyższe od normy od 0,3 o C w Legnicy i Kłodzku do 2,1 o C w Suwałkach. W ciągu miesiąca obserwowano duże zróżnicowanie przestrzenne temperatury. Najniższe temperatury zanotowano 5 kwietnia, temperatura minimalna kształtowała się od -3,6 o C w Jeleniej Górze do 5,4 o C w Terespolu i Włodawie, a maksymalna od 4,5 o C w Lesku do 13,5 o C w Słubicach. Najwyższa temperatura wystąpiła 11 kwietnia. Temperatura minimalna kształtowała się od 2,1 o C w Szczecinku i Chojnicach do 12,3 o C w Tarnowie, a maksymalna od 5,7 o C w Gdańsku do 23 o C w Tarnowie. Warunki agrometeorologiczne były na ogół korzystne dla rozwoju roślin. Powszechnie przystąpiono do wiosennych prac polowych. Uwilgotnienie wierzchniej warstwy gleby na znacznym obszarze kraju było dostateczne dla rozwoju roślin, ale na polach głównie w zachodniej Polsce wystąpiły nadmiary wody z powodu miejscami intensywnych opadów. Stan upraw ozimych na początku okresu wegetacyjnego oceniono jako dobry. Lokalnie w pierwszej dekadzie żyto, pszenżyto i pszenica weszły w fazę strzelania w źdźbło, a w wielu rejonach w drugiej i trzeciej dekadzie kwietnia. Z województw dolnośląskiego i podkarpackiego informowano o rozpoczęciu kłoszenia żyta i pszenżyta. W pierwszej i drugiej dekadzie kwietnia na przeważającym obszarze wykonano siewy zbóż jarych, miejscami sadzono ziemniaki a powszechnie w drugiej i trzeciej dekadzie. Do końca miesiąca siew owsa, jęczmienia jarego i pszenicy jarej w całej Polsce dobiegł końca., W pierwszej połowie kwietnia przystąpiono do siewu buraków cukrowych. W połowie miesiąca rozpoczęło się wykształcanie pąków kwiatowych rzepaku, a w zachodniej części kraju i na południu rzepak zakwitł. W trzeciej dekadzie miesiąca rozpoczęto na znacznym terenie kraju siew kukurydzy i prawie w całym kraju zakwitły drzewa owocowe. Maj pod względem termicznym we wschodniej Polsce był chłodniejszy od przeciętnego, dość ciepły na zachodzie, pod względem opadów skrajnie suchy na północnym zachodzie i wilgotny na południowym wschodzie. Największe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Rzeszowie (105,3mm i 147% normy), w Krośnie (93,5mm i 96% normy) i Terespolu (87,0mm i 169% normy). Najniższe opady zanotowano w Chojnicach (2,0mm i 4% normy), w Pile 3,8mm i 7% normy), w Zielonej Górze (8,7mm i 17% normy), w Kołobrzegu (9,0mm i 20% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 3 w Koszalinie do 19 w 8

9 Lesku. Najwyższe opady wystąpiły w dniach 1-3, i 31 maja. Miejscami sumy opadów przekraczały 40mm: 45mm Sępólnie Wielkim (1.05), 53mm Głuchołazach, 50mm w Jarnołtówku, 44mm w Pilczycy i Zieleńcu (18.05), 42mm w Przemyślu (22.05) i 62mm Kamesznicy (31.05). Średnia miesięczna temperatura powietrza kształtowała od 10,8 o C w Ustce i Łebie do 14,9 o C w Gorzowie Wielkopolskim i Zielonej Górze. Największe odchylenia od norm wynosiły 1,6 o C w Gorzowie Wielkopolskim, 1,5 o C w Zielonej Górze, 1,4 o C w Gdańsku, najniższe -1,0 o C w Terespolu, -0,9 o C, Białymstoku, -0,8 o C w Siedlcach, -0,7 o C w Włodawie. W ciągu całego miesiąca obserwowano duże zróżnicowanie przestrzenne rozkładu temperatury. Najniższe wartości temperatury wystąpiły 14 maja, minimalna temperatura wynosiła od -6,6 o C w Lęborku do 10,1 o C w Nowym Sączu, maksymalna od 11,2 o C w Ustce do 20,8 o C w Opolu. Najwyższą temperaturę zanotowano 31 maja. Temperatura minimalna wynosiła wówczas od 5,5 o C w Białymstoku do 16,0 o C w Bielsko- Białej, a maksymalna od 16,7 o C w Ustce do 29,1 o C w Opolu. W maju panowały na ogół korzystne warunki pogodowe dla rolnictwa. Stosunkowo ciepła pogoda sprzyjała szybkiemu wzrostowi i rozwojowi roślin w pierwszej dekadzie. Powszechnie wykonywano prace polowe. Stopień uwilgotnienia wierzchniej warstwy gleby na znacznym obszarze był wystarczający. W części rejonów północno zachodnich kraju w drugiej połowie maja nastąpiło szybkie wyczerpanie się zapasów w glebie na wskutek niedoboru opadów. Powszechnie trwało kwitnienie rzepaku ozimego. Miejscami w trzeciej dekadzie maja rozpoczęła się wstępna faza dojrzewania roślin. Na początku miesiąca lokalnie trwało jeszcze strzelanie w źdźbło żyta i pszenżyta. W drugiej i trzeciej dekadzie maja prawie w całym kraju zboża te zaczęły się kłosić, a na znacznym obszarze rozpoczęło się kwitnienie żyta i pszenżyta. W wielu rejonach Polski pszenica ozima w pierwszej dekadzie maja znajdowała się fazie strzelania w źdźbło, a w drugiej i trzeciej dekadzie maja trwało jej kłoszenie. W południowej części Polski miejscami w ostatnich dniach maja rozpoczęło się kwitnienie pszenicy ozimej. Lokalnie w pierwszej, a na znacznym obszarze kraju w drugiej i trzeciej dekadzie maja pszenica jara, jęczmień jary i owies weszły w fazę strzelania w źdźbło. Pod koniec maja, miejscami, rozpoczęło się kłoszenie zbóż jarych. W pierwszej dekadzie maja, na przeważającym obszarze kraju dobiegło końca sadzenie ziemniaków. Do końca 10 maja zakończono na ogół siew buraków cukrowych, do końca miesiąca powschodziły i wykształciły pierwszą parę liści. W pierwszej dekadzie maja zakończono siew kukurydzy na zielonkę i na ziarno. Powszechnie zakwitły drzewa owocowe. 9

10 Czerwiec był słoneczny i ciepły z opadami znacznie niższymi od norm wieloletnich. Największe miesięczne sumy opadów zanotowano w Rzeszowie (86,7mm i 106% normy), Bielsku-Białej (80,2mm i 60% normy), w Raciborzu (75,1mm i 96% normy) i w Kołobrzegu (74,1mm i 107% normy). Najniższe opady wystąpiły w Łodzi (8,2mm i 12% normy), w Tarnowie (10,9mm i 11% normy) i w Poznaniu (10,5mm i 17% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 5 w Poznaniu do 16 w Lesku. Miejscami i okresowo wystąpiły intensywne opady. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się w czerwcu od 14,5 o C w Ustce do 19 o C w Tarnowie. Były to wartości wyższe od norm od 0,3 o C w Ustce do 2,8 o C w Bielsku-Białej. Duże zróżnicowanie przestrzenne rozkładu temperatury obserwowano w ciągu całego miesiąca. Najwyższą temperaturę zanotowano 23 czerwca, temperatura minimalna kształtowała się od 12,2 o C w Białymstoku do 23,4 o C w Bielsku-Białej, a maksymalna od 19 o C w Ustce do 32,4 o C w Krakowie. Najchłodniej było 15 czerwca, temperatura minimalna kształtowała się od 3,0 o C w Toruniu do 9,9 o C w Szczecinie, a maksymalna od 13,3 o C w Lesku do 21,1 o C w Warszawie. Bardzo ciepła i słoneczna pogoda oraz duży niedobór opadów w czerwcu przyczyniły się do rozwinięcia suszy glebowej. Prawie w całej Polsce notowano nadmierne przesuszenie gruntu. W Wielkopolsce, na Kujawach i w centrum kraju wystąpiło największe nasilenie suszy glebowej. Wysoka temperatura powietrza przyczyniła się do przyspieszenia dojrzewania zbóż i rzepaku hamując także wzrost roślin okopowych i paszowych. Pogorszył się stan roślin okopowych i trwałych użytków zielonych. W czerwcu dojrzewał rzepak ozimy. Informowano o słabym wypełnieniu łuszczyn. Lokalnie informowano z województwa kujawsko-pomorskiego i łódzkiego o rozpoczęciu małych żniw. Na początku czerwca kwitło żyto i pszenżyto. Lokalnie w pierwszej, a na znacznym obszarze kraju w trzeciej dekadzie czerwca rozpoczęła się wstępna faza dojrzewania tych zbóż. W pierwszej połowie czerwca kwitła pszenica ozima, a na południu Polski pod koniec miesiąca zaczęła dojrzewać. W pierwszej i drugiej dekadzie czerwca w uprawach zbóż jarych trwała faza kłoszenia. W połowie czerwca pszenica jara, jęczmień jary i owies rozpoczęły kwitnienie. Lokalnie pod koniec czerwca napłynęły pierwsze informacje o dojrzewaniu zbóż jarych. Na plantacjach roślin okopowych prowadzono prace pielęgnacyjne. W pierwszej połowie czerwca rozpoczęło się wykształcanie pąków kwiatowych ziemniaków. Miejscami pod koniec drugiej, a prawie w całym kraju w trzeciej dekadzie miesiąca zakwitły ziemniaki. Utrzymująca się wysoka temperatura powietrza i gleby wpłynęła niekorzystnie na zawiązywanie i wzrost bulw ziemniaczanych. Lokalnie kukurydza w 10

11 ostatnich dniach czerwca uprawiana na zielonkę i na ziarno rozpoczęła fazę wykształcania kolb. Na terenach dotkniętych suszą obserwowano nadmierne osypywanie się zawiązków drzew owocowych. Lipiec był ciepły z nierównomiernym rozkładem opadów. W południowej i wschodniej Polsce opady były zbliżone lub znacznie wyższe od norm wieloletnich, w zachodniej i północnej części Polski znacznie niższe. Największe miesięczne sumy opadów odnotowano w Lesku (234mm i 199% normy), w Krośnie (192mm i 220% normy), w Katowicach (154mm i 150% normy ), Mławie (96mm i 136% normy), w Elblągu (91mm i 114% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Kołobrzegu (30mm i 36% normy), w Kaliszu (32mm i 43% normy), w Kłodzku (37mm i 39% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 10 w Chojnicach, Świnoujściu, Kaliszu i Pile do 20 w Krakowie. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od 17 o C w Łebie do 20,1 o C w Poznaniu. Były to wartości wyższe od norm od 0,3 o C w Białymstoku do 2,0 o C w Kaliszu i Poznaniu. Rozkład temperatury był zróżnicowany. Najwyższa temperatura wystąpiła 13 lipca, temperatura minimalna kształtowała się wtedy od 14,1 o C w Krakowie do 22,5 o C w Bielsku-Białej, a maksymalna od 21,3 o C w Zielonej Górze do 32,8 o C w Tarnowie. Najniższa temperatura wystąpiła 22 lipca, minimalna temperatura wynosiła od 4,9 o C w Jeleniej Górze do 12,5 o C na Helu, maksymalna od 16,1 o C w Lesku do 22,1 o C w Toruniu i Ostrołęce. Warunki wegetacji roślin i prac polowych w lipcu były zróżnicowane na terenie kraju. W południowo-wschodniej Polsce, miejscami, gdzie opady były intensywne wystąpił na polach nadmiar wody. W wielu rejonach Polski pod koniec lipca wystąpiło nadmierne przesuszenie gruntu. W Wielkopolsce wilgotność ornej warstwy gleby oceniano jako klęskowo małą. Zbiór rzepaku ozimego wykonywany był w drugiej i trzeciej dekadzie lipca na znacznym obszarze kraju. W lipcu w całym kraju dojrzewało żyto, pszenżyto, pszenica ozima. W trzeciej dekadzie przystąpiono do zbioru zbóż ozimych na znacznym obszarze kraju. Trwało powszechnie dojrzewanie zbóż jarych, a w trzeciej dekadzie rozpoczęto zbiór pszenicy jarej, jęczmienia jarego i owsa. W pierwszej połowie lipca powszechnie kwitły ziemniaki, a miejscami we wschodnich rejonach do końca lipca. Przebieg pogody w wielu rejonach kraju, był niekorzystny dla wegetacji roślin okopowych. Informowano o więdnięciu i przedwczesnym zasychaniu naci ziemniaczanej. Na plantacjach kukurydzy na zielonkę i na ziarno trwało wykształcanie kolb. 11

12 Sierpień był ciepły i wilgotny na przeważającym obszarze kraju. Przez Polskę przemieszczały się liczne fronty atmosferyczne. Często występowały burze z intensywnymi opadami oraz silny wiatr. W dniu 15 sierpnia w województwie opolskim, śląskim i łódzkim wystąpiły trąby powietrzne. W Polsce południowej i wschodniej opady były zbliżone lub znacznie niższe od norm wieloletnich, natomiast w północno wschodniej części kraju znacznie wyższe. Największe miesięczne sumy opadów zanotowano na Helu (162mm i 244% normy), i w Mikołajkach (157mm i 222% normy), w Elblągu (156mm i 202% normy), w Kołobrzegu (133mm i 189% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Sandomierzu (31mm i 45% normy), w Kielcach (32mm i 42% normy), w Krakowie (42mm i 55% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 7 w Lublinie do 23 w Elblągu. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od 16,7 o C w Jeleniej Górze do 19,3 o C w Tarnowie. Były to wartości wyższe od norm od 0,0 w Mikołajkach do 1,6 o C w Tarnowie. Rozkład temperatury był zróżnicowany. Najwyższą temperaturę zanotowano 16 sierpnia. Temperatura minimalna wynosiła od 10,2 o C w Jeleniej Górze do 19,2 o C we Włodawie, a temperatura maksymalna 12,2 o C w Jeleniej Górze do 33,2 o C w Terespolu i Włodawie. Najniższą temperaturę zanotowano 31 sierpnia minimalna temperatura kształtowała się od 3,1 o C w Kielcach do 14,2 o C na Helu, maksymalna od 17,4 o C w Białymstoku do 24,0 o C w Słubicach. W sierpniu warunki agrometeorologiczne były niezbyt korzystne dla rolnictwa. Częste opady pogorszyły warunki zbioru ziemiopłodów i prac polowych, wpłynęły natomiast korzystnie na stan łąk i pastwisk oraz roślin okopowych i kiełkowanie rzepaku ozimego. W wyniku opadów, miejscami intensywnych, nastąpiła poprawa uwilgotnienia gleby ale deszczowa pogoda utrudniała wykonywanie prac żniwnych i przyczyniła się do wydłużenia zbioru upraw. Na początku sierpnia dobiegł końca zbiór rzepaku ozimego. Lokalnie w drugiej dekadzie, a na znacznym obszarze kraju w trzeciej dekadzie sierpnia przystąpiono do siewu rzepaku ozimego. Miejscami pod koniec miesiąca rośliny zaczęły wschodzić. W sierpniu przeprowadzono powszechnie zbiór zbóż ozimych. Prawie w całym kraju w drugiej dekadzie zakończono sprzęt żyta, pszenżyta oraz pszenicy ozimej. W pierwszej i drugiej dekadzie sierpnia trwał sprzęt zbóż jarych, który zakończono do końca miesiąca. Powszechnie przeprowadzono zabiegi agrotechniczne. Wykonano podorywki oraz orki przedsiewne. W ciągu miesiąca siano również poplony ścierniskowe. Na plantacjach roślin okopowych na początku miesiąca powszechnie występowało więdnięcie roślin oraz przedwczesne zasychanie naci ziemniaczanej. W trzeciej dekadzie 12

13 sierpnia rozpoczęto wykopki ziemniaków. Pod koniec drugiej dekady sierpnia przystąpiono do zbioru kukurydzy na zielonkę. We wrześniu średnie temperatury powietrza na terenie Polski były zbliżone do norm wieloletnich. Opady na przeważającym obszarze kraju były w normie, tylko na południowym wschodzie i południu przewyższały normy. Największe miesięczne sumy opadów zanotowano w Bielsku- Białej (123,7mm i 136% normy), w Tarnowie (107,9mm i 171% normy), w Lesku (104,6mm i 129% normy) i w Rzeszowie (103,2mm i 168% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Legnicy (17,9mm i 42% normy), w Lesznie (18,0mm i 43% normy), w Elblągu (19,0mm i 26% normy), w Olsztynie (19,2mm i 32% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 9 w Poznaniu, Wrocławiu, Legnicy i Lęborku do 22 w Jeleniej Górze. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od 11,4 o C w Jeleniej Górze do 14,1 o C w Gdańsku. Były to wartości zbliżone do norm lub nieco niższe od norm, od 0,2 o C w Gdańsku i Świnoujściu do -0,7 o C w Mikołajkach. Rozkład temperatury był zróżnicowany. Najwyższą temperaturę zanotowano 6 września. Temperatura minimalna wynosiła od 11,0 o C w Kłodzku do 18,6 o C w Bielsku-Białej, a temperatura maksymalna od 22,6 o C w Resku do 31,8 o C w Kaliszu. Najniższą temperaturę zanotowano 17 września minimalna temperatura kształtowała się od 4,3 o C w Kielcach, Resku i Szczecinie do 8,3 o C na Helu i w Ustce, maksymalna od 6,3 o C w Lesku do 14,2 o C w Słubicach. Opady deszczu we wrześniu przeszkadzały w wykonywaniu prac polowych, miały korzystny wpływ na stan ozimin, trwałych użytków zielonych, poplonów oraz na uwilgotnienie gleby. Lokalnie, na południu i południowym wschodzie, gdzie opady były obfite, wystąpił okresowo na polach nadmiar wody. Powszechnie w ciągu miesiąca wykonano orki, wysiewano oziminy, zbierano rośliny okopowe i pastewne. Na początku września na ogół dobiegł końca siew rzepaku ozimego. W drugiej dekadzie rzepak powschodził. W pierwszej dekadzie września, lokalnie przystąpiono do siewu żyta i pszenżyta, a w drugiej i trzeciej dekadzie w całym kraju. Siew pszenicy ozimej rozpoczęto miejscami w drugiej dekadzie miesiąca, a na znacznym obszarze kraju w trzeciej. Pod koniec miesiąca, miejscami, zakończono siew pszenicy ozimej i stopniowo zboża powschodziły. Pod koniec września w wielu rejonach zbiór ziemniaków dobiegł końca. W trzeciej dekadzie lokalnie rozpoczęto sprzęt buraków cukrowych. W całym kraju trwał zbiór kukurydzy na zielonkę, pod koniec września na wielu polach zbiór zakończono. W połowie września rozpoczęto sprzęt kukurydzy na ziarno. 13

14 Październik był, ciepły, tylko na zachodzie Polski temperatury powietrza zbliżone były do norm wieloletnich. Rozkład opadów na terenie Polski był zróżnicowany, w rejonach zachodnich i północnych opady znacznie przewyższały normy, miejscami w centrum i na południu były znacznie niższe od norm, a na pozostałym obszarze utrzymywały się w normie. Największe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Olsztynie (83,4mm i 163% normy), w Elblągu (79,5mm i 129% normy), w Ustce (79,5mm i 96% normy) i w Kołobrzegu (79,3 i 137% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów zanotowano w Warszawie (14,6mm i 38% normy), w Opolu (14,6mm i 34% normy), w Siedlcach (25,3mm i 66%). Liczba dni z opadem wahała się od 9 w Lublinie, Kozienicach i Siedlcach do 22 w Pile. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od 7,9 o C w Jeleniej Górze do 10,8 o C w Tarnowie. Były to wartości zbliżone lub wyższe od norm, a odchylenia od norm zawierały się w przedziale od - 0,1 o C w Jeleniej Górze i Kołobrzegu do 2,3 o C w Rzeszowie. Najwyższą temperaturę zanotowano 21 października. Temperatura minimalna wynosiła od -0,2 o C w Krakowie do 11,7 o C w Bielsku-Białej, a maksymalna od 15,4 o C w Suwałkach do 22,5 o C w Legnicy. Najniższą temperaturę zanotowano 24 października minimalna temperatura kształtowała się od -4,9 o C do 6,5 o C w Warszawie, maksymalna od 5,7 o C w Przemyślu do 12,4 o C w Jeleniej Górze. Warunki pogodowe w październiku były na ogół korzystne dla rolnictwa. W drugiej i trzeciej dekadzie miesiąca ciepła i słoneczna pogoda przy dostatecznym uwilgotnieniu na przeważającym obszarze Polski, sprzyjała wschodom i rozwojowi ozimin. Na początku października dobiegł końca siew żyta i pszenżyta. Siew pszenicy ozimej zakończono w drugiej dekadzie października. Powszechnie trwały wschody zbóż ozimych. Stan ozimin oceniano przeważnie jako dobry. Rośliny wysiane we wrześniu zaczęły się krzewić pod koniec października. W połowie miesiąca zakończono wykopki ziemniaków. Powszechnie w październiku przeprowadzono sprzęt buraków cukrowych, a pod koniec miesiąca z wielu rejonów informowano o jego zakończeniu. Na wielu polach nadal zbierano kukurydzę na zielonkę i na ziarno. Powszechnie wykonywano orki przedzimowe. W listopadzie Średnie temperatury powietrza na terenie Polski były wyższe od norm wieloletnich. Rozkład opadów był bardzo zróżnicowany. Opady wyższe od norm wystąpiły miejscami na północy, niższe od norm na południu i w centrum kraju, na pozostałym obszarze utrzymywały się w normie. Największe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Resku (97,6mm i 172% normy), w Koszalinie (88,5mm i 144% normy), w 14

15 Łebie (87,9mm i 151% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów zanotowano w Opolu (10,8mm i 27% normy), w Raciborzu (14,2mm i 36% normy), w Nowym Sączu (14,9mm i 42% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 10 w Nowym Sączu do 22 w Pile. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od 3 o C w Suwałkach do 6,5 o C w Bielsku-Białej. Były to wartości wyższe od norm, od 1,3 o C w Lęborku do 3,1 o C w Bielsku-Białej i Krośnie. Rozkład temperatury był zróżnicowany. Najwyższą temperaturę zanotowano 5 listopada. Temperatura minimalna wynosiła od 6,2 o C w Suwałkach do 12,2 o C w Bielsku-Białej, a temperatura maksymalna od 8,3 o C w Chojnicach do 23,1 o C w Bielsku-Białej. Najniższą temperaturę zanotowano 24 listopada minimalna temperatura kształtowała się od -7,8 o C w Krakowie do -0,4 o C na Helu i w Szczecinie, maksymalna od -1,1 o C w Zielonej Górze do 3,5 o C w Nowym Sączu. W listopadzie panowały zróżnicowane warunki agrometeorologiczne. Panująca w pierwszej i drugiej dekadzie stosunkowo wysoka temperatura powietrza i gleby stwarzała dobre warunki dla wzrostu i rozwoju roślin. W połowie miesiąca dobiegł końca zbiór buraków cukrowych, poplonów ścierniskowych i kukurydzy na ziarno. Na początku miesiąca nadal wykonywano orki przedzimowe, w połowie miesiąca na ogół zakończono je. Występujące w trzeciej dekadzie listopada ochłodzenie oraz opady deszczu ze śniegiem i śniegu spowodowały zahamowanie wegetacji upraw w wielu rejonach kraju. Przebieg pogody nie stwarzał na ogół większych zagrożeń dla upraw. Rośliny w końcowej fazie wzrostu były dostatecznie wyrośnięte i rozkrzewione, a stan ich oceniano na ogół jako dobry. Notowane spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu były krótkotrwałe i nie spowodowały obniżenia się temperatury gleby na głębokości węzła krzewienia do wartości krytycznych dla roślin. W całym prawie kraju utworzyła się pokrywa śnieżna, która zniknęła przy końcu miesiąca. Stan przechowywanych ziemniaków w kopcach był dobry. W grudniu średnie temperatury powietrza na terenie Polski były na ogół dodatnie i wyższe od norm wieloletnich. Rozkład opadów był zróżnicowany. Opady nieco wyższe od norm wystąpiły miejscami na południu kraju i w centrum, a niższe od norm lokalnie na południu, w centrum i na północy kraju, na pozostałym obszarze miesięczne sumy opadów utrzymywały się w pobliżu norm. Największe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Lesku (66,5mm i 135% normy), w Bielsku-Białej (57,7mm i 110% normy), w Krośnie (57,2mm i 120% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Kłodzku (13,7mm i 49% normy), w Toruniu (13,7mm i 15

16 36% normy), w Kole (13,8mm i 38% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 8 w Kozienicach do 19 w Lesku. Opady miały postać deszczu, deszczu ze śniegiem i śniegu. Na obszarze kraju, miejscami, okresowo utrzymywała się pokrywa śnieżna o grubości od kilku do ponad 20cm. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od -0,3 o C w Suwałkach do 2,7 o C na Helu. Były to wartości wyższe od norm od 0,2 o C w Słubicach do 2,8 o C w Krośnie. Rozkład temperatury był zróżnicowany. Najwyższą temperaturę zanotowano 2 grudnia. Temperatura minimalna wynosiła od 1,1 o C we Zielonej Górze do 6,6 o C w Elblągu, a temperatura maksymalna od 4,1 o C w Chojnicach do 12,5 o C w Tarnowie. Najniższą temperaturę odnotowano 29 grudnia temperatura - minimalna kształtowała się od -11,9 o C w Bielsku-Białej do -0,5 o C w Szczecinie, maksymalna od -5,6 o C w Kłodzku do 0,9 o C w Świnoujściu. W pierwszej i drugiej dekadzie grudnia utrzymująca się jak na tę porę roku wysoka temperatura powietrza wzrastająca okresami powyżej 5 o C, powodowała zakłócenia w zimowym spoczynku roślin, zwłaszcza w rejonach południowych, gdzie było najcieplej, nastąpiło przejściowe pobudzenie procesów życiowych roślin. W trzeciej dekadzie nastąpiło znaczne ochłodzenie. Przebieg pogody w tym okresie na przeważającym obszarze kraju nie stwarzał na ogół większych zagrożeń dla zimujących ozimin. Występujące w ciągu analizowanego okresu spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu, poniżej -10 o C były krótkotrwałe i mimo braku lub niewielkiej ilości pokrywy śnieżnej nie przyczyniły się do nadmiernego wychłodzenia gleby. Temperatura gruntu na głębokości węzła krzewienia utrzymywała się powyżej wartości krytycznych dla roślin. W wyniku dobowych wahań temperatury powietrza powtarzały się procesy zamarzania i rozmarzania wierzchniej warstwy gleby, które mogły powodować osłabienie systemu korzeniowego roślin. Stan przechowywanych ziemniaków w kopcach był dobry. 16

17 CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN ZBOŻOWYCH Siewy zbóż ozimych jesienią 2007 przeprowadzono na ogół w korzystnych warunkach agrometeorologicznych (odpowiednia wilgotność i temperatura sprzyjały kiełkowaniu i wzrostowi roślin). Warunki w zimie 2007/2008 na ogół były również sprzyjające duże spadki temperatury były krótkotrwałe i nie wyrządziły szkód w zbożach ozimych. Siewy zbóż jarych, dzięki ciepłej i słonecznej pogodzie rozpoczęto w pierwszej i drugiej dekadzie marca. Niekorzystne na zasiewy zbóż głównie jarych wpłynęły duże niedobory wilgoci przy intensywnym nasłonecznieniu i wysokich temperaturach powietrza od końca maja i w czerwcu, zwłaszcza w Polsce północno-zachodniej i centralnej. Intensywne opady deszczu, również o charakterze burzowym, występujące w wielu rejonach kraju w okresie żniw powodowały opóźnienia i utrudniały zbiór. Na podstawie danych uzyskanych z GUS powierzchnia uprawy zbóż ogółem wyniosła niespełna 8,6 mln ha i była większa od powierzchni z roku 2007 o 245,9 tys. ha (o 2,9%), a także od średniej z lat o 202,1 tys. ha (o 2,4%). Plony zbóż ogółem oszacowano na 32,2 dt/ha, i były one niższe o 0,3 dt/ha (o 0,9%) od uzyskanych w 2007 r. Zbiory zbóż ogółem szacuje się na niespełna 27,7 mln t, tj. o 0,5 mln t (o 1,9%) więcej od uzyskanych w roku 2007, a w porównaniu do średniej z lat więcej o 0,9 mln t (o 3,4%). W roku 2008, w stosunku do roku 2007, w skali ogólnokrajowej stwierdzono zwiększenie się nasilenia występowania na plantacjach pszenicy ozimej łamliwości podstawy źdźbła oraz większą szkodliwość mszyc - czeremchowo-zbożowej i zbożowej, które opanowały większy procent źdźbeł pszenicy ozimej. P s z e n i c a o z i m a Mączniak prawdziwy zbóż Blumeria graminis DC. Speer Mapa 1, wykres 6 Mączniak prawdziwy zbóż na pszenicy ozimej obserwowany był w roku 2008 powszechnie, na terenie całego kraju. Średnio dla Polski odnotowano 11,7% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej. Od roku 2006 (22,3%) obserwuje się systematyczne zmniejszanie się nasilenia występowania choroby (w ,5%), a ponadto średni w skali kraju procent porażonych źdźbeł od roku 2002 wciąż utrzymuje się poniżej wartości średniej wieloletniej (25,6%). 17

18 Zgodnie z naszymi prognozami, największe nasilenie mączniaka prawdziwego na pszenicy ozimej obserwowano głównie na północy Polski w województwach: warmińsko-mazurskim, gdzie objawy choroby obserwowano średnio na 19,5% źdźbeł, a lokalnie nawet 100% (Braniewo) oraz 97,0% (Giżycko) i 65,0% (Gołdap), kujawskopomorskim 17,1%, a lokalnie 97,0-100% (Świecie i Tuchola) i pomorskim 17,0%. Ponadto, większe nasilenie choroby (powyżej średniej krajowej) odnotowano w województwach: łódzkim 13,3%, lokalnie nawet 100% (Piotrków Tryb.), podkarpackim 13,1%, a lokalnie 80,0% (Strzyżów), świętokrzyskim 13,0%, a lokalnie 80,0% (Staszów), śląskim 12,9%, a lokalnie 75,0% (Bielsko-Biała) oraz mazowieckim 11,9%, a lokalnie 80,0% (Sokołów Podlaski). W roku 2009 plantacje ozimin będą zagrożone najbardziej na północy i południowym wschodzie kraju. Podobnie jak w ubiegłych latach długa i ciepła jesień sprzyjały rozwojowi grzyba na plantacjach. Ponadto, panująca w ostatnich latach niezbyt mroźna zima sprzyja przezimowaniu dużej ilości materiału zakaźnego na oziminach. Konieczne więc będą dokładne lustracje pól pszenicy ozimej na początku wegetacji pod względem zagrożenia ze strony mączniaka prawdziwego zbóż. Rdza brunatna pszenicy Puccinia recondita Rob. ex Desm. f. sp. tritici (Erikss.) C.O. Johnson Mapa 2, wykres 7 Występowanie choroby obserwowano powszechnie na terenie całego kraju, odnotowując w roku 2008 średnio 6,8% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej. W porównaniu do oceny szkodliwości przeprowadzonej w roku 2007 stwierdzono zmniejszenie się nasilenia występowania choroby. Ponadto średni w skali kraju procent porażonych źdźbeł od roku 2003, wciąż utrzymuje się poniżej wartości średniej wieloletniej (11,1%). Zgodnie z naszymi przewidywaniami największe nasilenie rdzy brunatnej pszenicy, (podobnie jak w latach ubiegłych), stwierdzono głównie w województwach południowo-wschodnich i południowych, tj.: świętokrzyskim, gdzie średnio odnotowano 13,2% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, a lokalnie 60,0% (Staszów), podkarpackim 12,1% (Przemyśl 24,3%, a lokalnie 80,0%), dolnośląskim 9,6%, a lokalnie nawet 100% (Lwówek Śl.) i lubelskim 9,0%, lokalnie 60,0% (Łęczna delegatura Chełm). Ponadto na północy w województwie pomorskim, gdzie porażeniu uległo 10,0% źdźbeł pszenicy ozimej, a lokalnie nawet 100% (Gdańsk). 18

19 W roku 2009 nie przewiduje się znacznego zwiększenia nasilenia występowania rdzy brunatnej. Jednak w latach ubiegłych, podobnie jak i w przypadku innych chorób grzybowych, długa i ciepła jesień sprzyjała rozwojowi grzybów i namnażaniu się materiału zakaźnego. W rejonach, gdzie rokrocznie notuje się stosunkowo duże nasilenie choroby (głównie w Polsce południowo-wschodniej i południowej) należy w roku 2009 przeprowadzać dokładne lustracje pod kątem występowania objawów rdzy brunatnej pszenicy. Septorioza plew pszenicy Phaeosphaeria nodorum (Müller) Hedjaroude Mapa 3, wykres 8 W roku 2008 septorioza plew pszenicy ozimej rejestrowana była powszechnie na terenie całego kraju. W roku 2007, po czterech latach tendencji spadkowej średniego dla Polski procentu porażonych kłosów pszenicy ozimej, zwiększyło się jej nasilenie występowania, jednak już w roku 2008 ponownie zmalało. Średnio w skali kraju odnotowano 6,6% porażonych kłosów pszenicy ozimej. Od roku 2002 wciąż wielkość porażenia kłosów przez septoriozę plew kształtuje się poniżej poziomu średniej wieloletniej (14,1%). Największe nasilenie występowania choroby odnotowano w rejonach Polski północnej, północno-wschodniej i południowowschodniej, tj. w województwach: podkarpackim, gdzie średnio stwierdzono 15,3% porażonych kłosów pszenicy ozimej (Przemyśl 29,8%, a lokalnie 82,0%), pomorskim 13,0%, a lokalnie aż 100% (Gdańsk), warmińsko-mazurskim 10,5%, a lokalnie 81,0% (Giżycko) oraz małopolskim 8,2%, lokalnie 100% (Gorlice). Najmniej porażonych kłosów pszenicy ozimej przez septoriozę plew odnotowano w województwie wielkopolskim 2,7%. Większe straty w plonie, spowodowane występowaniem grzyba Phaeosphaeria nodorum w roku 2008, obserwowane były, zgodnie z naszymi prognozami, w rejonach stałego występowania choroby. W roku 2009 właśnie w tych rejonach należy spodziewać się zagrożenia dla pszenicy ze strony septoriozy plew i tam należy zwrócić szczególną uwagę podczas lustracji plantacji pszenicy na nasilenie występowania objawów choroby. 19

20 Fuzariozy kłosów zbóż Fusarium spp. Mapa 4 Sezon wegetacyjny 2008 jest pierwszym rokiem, w którym występowanie grzybów z rodzaju Fusarium, powodujących fuzariozy kłosów, zostało objęte monitoringiem oceny szkodliwości. Porażenie kłosów pszenicy ozimej przez Fusarium spp. notowano powszechnie ale w małym nasileniu. Średnio dla kraju odnotowano 2,2% porażonych kłosów pszenicy ozimej. Większe nasilenie choroby rejestrowano w rejonach północnych, południowych, zachodnich i częściowo w centralnej Polsce, tj. w województwach: pomorskim, gdzie notowano 4,0% porażonych kłosów pszenicy ozimej, lokalnie nawet 20,0% (Gdańsk), kujawskopomorskim 3,3%, warmińsko-mazurskim 2,8%, małopolskim 2,9%, lokalnie 35,0% (Gorlice), lubuskim 4,9% oraz częściowo w województwie łódzkim (Sieradz 6,0%). Jak wspomniano, rok 2008 jest pierwszym rokiem rejestracji szczegółowej fuzariozy kłosów zbóż na pszenicy ozimej, dlatego nie jest możliwe przedstawienie prognozy na rok Niemniej należy przeprowadzać dokładne lustracje polowe pod kątem porażenia przez fuzariozy kłosów zwłaszcza w rejonach większego nasilenia choroby w sezonie wegetacyjnym Rozwojowi choroby sprzyja ciepła i wilgotna pogoda zwłaszcza w okresie kwitnienia zbóż. Łamliwość źdźbła zbóż Molisia yallundae Wollwork et Spooner Mapa 5, wykres 9 W roku 2008 objawy łamliwości źdźbła zbóż, podobnie jak w latach ubiegłych, występowały powszechnie ale w małym nasileniu. Średnio w kraju odnotowano 4,1% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej (średnia z wielolecia 5,3%). W sezonie wegetacyjnym 2008 większe nasilenie choroby, powyżej średniej wieloletniej, odnotowano w województwie opolskim, tj. średnio 11,2% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, a lokalnie nawet 78,0% (Brzeg) i 48,0-50,0% (Głubczyce i Krapkowice), podkarpackim 6,1%, a lokalnie 40,0% (Lubaczów) i 36,0% (Strzyżów) i lubelskim 5,4%, a lokalnie 50,0% (Tomaszów Lubelski). W roku 2009 przewiduje się większą możliwość wystąpienia choroby w południowych rejonach kraju głównie w województwie opolskim i podkarpackim Przede wszystkim należy pamiętać o systematycznych obserwacjach plantacji w tych rejonach, gdzie co roku choroba stanowi większe zagrożenie. Najbardziej skuteczną 20

21 metodą ochrony przed łamliwością źdźbła zbóż jest stosowanie odpowiednich zapraw nasiennych. Zgorzel podstawy źdźbła Gaeumannomyces graminis (Sacc.) Arx et Olivier Mapa 6, wykres 10 Informacje o występowaniu zgorzeli podstawy źdźbła w roku 2008 nadesłano z terenu całego kraju. Średnio dla Polski, odnotowano 2,9% porażonych roślin pszenicy ozimej (w roku ,2%). Od roku 2002 notowano mniejsze nasilenie występowania zgorzeli podstawy źdźbła na pszenicy ozimej, a średnie procenty porażonych roślin corocznie kształtowały się poniżej wartości średniej wieloletniej, wynoszącej 4,5%. Większe nasilenie choroby w sezonie wegetacyjnym 2008 rejestrowano głównie w województwach północnych tj.: pomorskim, gdzie porażonych zostało 6,0% roślin pszenicy ozimej, a lokalnie 40,0% (Gdańsk), kujawsko-pomorskim 3,3%, warmińsko-mazurskim 3,2%, a lokalnie 26% (Braniewo) oraz południowych, tj.: opolskim 4,2%, lokalnie 60,0% (Krapkowice), podkarpackim 3,9%, lokalnie 74,0% (Strzyżów) i lubelskim 3,4%, lokalnie 30,0% (Łęczna delegatura Chełm). W pozostałych województwach średni procent porażonych roślin kształtował się poniżej wartości średniej krajowej. Od 2002 r. średni w skali kraju procent porażonych roślin przez zgorzel podstawy źdźbła utrzymuje się poniżej wartości średniej wieloletniej. W roku 2009 nie przewiduje się dużych zmian w nasileniu tej choroby. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na plantacje położone w rejonach, w których rokrocznie odnotowywany jest duży procent porażonych roślin. Najbardziej skuteczną metodą ochrony przed zgorzelą podstawy źdźbła jest stosowanie odpowiednich zapraw nasiennych. Skrzypionki Oulema spp. Mapa 7, wykres 11 Ocenę szkodliwości skrzypionek w roku 2008 przeprowadzono we wszystkich województwach. Średnio w skali kraju uszkodzonych zostało 7,6% źdźbeł pszenicy ozimej. Była to wielkość bardzo zbliżona do odnotowanej w roku 2007 (7,7%) i 2006 (7,8). Średni dla Polski procent uszkodzonych źdźbeł pszenicy ozimej od roku 2003 kształtuje się poniżej poziomu średniej z wielolecia, która wynosi 9,4%. 21

22 Województwami, z których informowano o średniej szkodliwości skrzypionek przekraczającej poziom wartości z wielolecia (9,4%) były: pomorskie, gdzie liczba uszkodzonych źdźbeł wynosiła średnio 12,0%, warmińsko-mazurskie 11,0% (Elbląg 12,7%), lubelskie 9,8% (Biała Podlaska 14,3%, Chełm 12,0%), dolnośląskie 9,6% (Lwówek Śl. 16,8%). Więcej uszkodzonych źdźbeł, poza wymienionymi już województwami, stwierdzono ponadto w lubuskim, tj. 8,4% (Zielona Góra 10,0%) i łódzkim 8,5% i były to wartości większe od średniej krajowej odnotowanej w roku W pozostałych województwach szkodliwość skrzypionek na pszenicy ozimej wahała się od 2,9% uszkodzonych źdźbeł w zachodniopomorskim do 7,2% w mazowieckim. Skrzypionki wyrządziły dużo większe szkody lokalnie, a o największych, gdzie odnotowano ponad 30,0% uszkodzonych źdźbeł, informowano z takich miejscowości jak: Włocławek 61,0% (kujawsko-pomorskie), Gdańsk 56,0% (pomorskie), Gołdap 42,0%, Braniewo 37,0%, Elbląg 32,0% (warmińsko-mazurskie), Grodzisk Maz. 36,0% (mazowieckie), Krasnystaw 45,0%, Ryki 40,0% (lubelskie), Mielec 35,0%, Strzyżów 36,0% (podkarpackie), oraz Dzierżoniów 40,0%, Jelenia Góra 37,0%, Wrocław 36,0% (dolnośląskie). W roku 2009 szkodliwość skrzypionek będzie uzależniona od warunków pogodowych i ich wpływu na liczebność jaj i rozwój larw. Bardziej zagrożone będą rośliny zbożowe w tych rejonach kraju, w których liczniej wystąpiły skrzypionki i większe szkody spowodowały w roku Mszyca czeremchowo-zbożowa Rhopalosiphum padi L. Mapa 8, wykres 12 W 2008 roku średni dla kraju procent opanowanych źdźbeł pszenicy ozimej wyniósł 3,3 i był niższy od średniej wieloletniej o 3,2. Najliczniej mszyca czeremchowo-zbożowa wystąpiła na terenie województw: dolnośląskiego, gdzie opanowanych zostało średnio 6,4% źdźbeł pszenicy ozimej (Dzierżoniów 10,2%), śląskiego 5,2% (Bielsko-Biała 9,0%) oraz częściowo lubuskiego (Gorzów Wlkp. 5,1%) i małopolskiego (Kraków 4,1%), a ponadto warmińsko-mazurskiego 4,1% (Elbląg 5,0%). Najmniej opanowanych źdźbeł odnotowano w województwach: podlaskim średnio 1,3% (Białystok 0,8%), zachodniopomorskim 1,4% (Koszalin 0,7%) oraz lubelskim i podkarpackim 1,8% (Zamość 1,3%, Krosno 0,3%). W pozostałych województwach średni procent opanowanych roślin wyniósł od 2,0 (mazowieckie) do 3,9 (opolskie). 22

23 Z obserwacji własnych prowadzonych na terenie Wielkopolski w miejscowościach Winna Góra i Słupia Wielka stwierdzono nalot pierwszych osobników uskrzydlonych mszycy czeremchowo-zbożowej na plantacje z pszenicą ozimą w dniach od 5 do 13 maja (faza strzelania w źdźbło). W wymienionych miejscowościach na pszenicy ozimej i jęczmieniu ozimym obserwowano bardzo nieliczne kolonie mszyc. Na podstawie prowadzonych badań nad migracją mszyc przy użyciu aspiratora Johnsona stwierdzono, że procentowy udział mszycy czeremchowo-zbożowej w ogólnej migracji wyniósł 21,0% i był niższy od udziału tego gatunku w ogólnej migracji w roku 2007 zaledwie o 0,4%. W 2008 roku najliczniejsza migracja tego gatunku miała miejsce w okresie wiosny. Panująca latem susza znacznie ograniczyła loty mszyc i dopiero ciepła i długa jesień, podobnie jak w roku 2007, spowodowała zwiększenie się dynamiki migracji mszycy czeremchowo-zbożowej. Taka sytuacja stworzyła duże zagrożenie dla wcześnie wysianych jesienią zbóż ozimych gdyż potencjalnie istnieje możliwość transmisji wirusów chorobotwórczych. Corocznie w całym sezonie wegetacyjnym mszyca czeremchowozbożowa jest gatunkiem dominującym w odłowach aspiratorem Johnsona. W roku 2009 w przypadku sprzyjających rozwojowi populacji mszyc warunków pogodowych wiosną można spodziewać się licznego wystąpienia tego gatunku na uprawach zbóż. Mszyca zbożowa Sitobion avenae F. Mapa 9, wykres 13 W 2008 roku o występowaniu mszycy zbożowej na pszenicy ozimej informowano z terenu całego kraju. Średnio opanowanych zostało 4,2% źdźbeł i wartość ta była wyższa niż odnotowana w roku 2007 o 1,0%, natomiast w porównaniu do poziomu średniej wieloletniej była niższa o 3,1%. W roku 2008 mszyca zbożowa wystąpiła najliczniej w województwach: dolnośląskim, gdzie opanowanych zostało 7,9% źdźbeł (Dzierżoniów 13,6%), pomorskim 7,0% oraz warmińskomazurskim 5,5% (Olsztyn 6,6%). Małe nasilenie występowania tego gatunku, wynoszące 2,0% opanowanych źdźbeł, stwierdzono w województwach: lubelskim mazowieckim i zachodniopomorskim. W pozostałych województwach średni procent opanowanych źdźbeł wyniósł od 2,7% (podlaskie) do 5,2% (łódzkie). Więcej opanowanych źdźbeł pszenicy ozimej obserwowano jedynie lokalnie, a powyżej 30,0% w niektórych miejscowościach na południu i północy kraju. Były to: Dzierżoniów 40,0%, Świdnica 23

24 36,0%, Milicz 37,0% (dolnośląskie), Bielsko-Biała 38,0% (śląskie), Bochnia 50,0%, Tarnów 30,0% (małopolskie), Gdańsk 55,0% (pomorskie), Gołdap 32,0% (warmińsko-mazurskie). Na podstawie obserwacji własnych wykonanych na polach w Winnej Górze i Słupi Wielkiej (woj. wielkopolskie) stwierdzono, że początek nalotu mszycy zbożowej na pszenicę ozimą miał miejsce 21 maja (początek kłoszenia), a na jęczmieniu ozimym 13 maja (faza kwitnienia). Przez cały sezon obserwowano na uprawach pojedyncze mszyce. W badaniach nad migracją mszyc przy użyciu aspiratora Johnsona w roku 2008, w porównaniu do odłowów w roku 2007, stwierdzono zmniejszenie się udziału mszycy zbożowej w ogólnej migracji mszyc o 2,1%. Sytuacja ta była spowodowana głównie panującą suszą w okresie lata, po której jesienią populacja mszyc tego gatunku odbywała bardzo nieliczne loty. W 2008 roku, podobnie jak w latach poprzednich 2007 i 2006, mszyca zbożowa występowała na uprawach nielicznie, a ewentualny wzrost nasilenia występowania tego szkodnika w roku 2009 jest głównie uzależniony od pogody wiosną. Pryszczarek zbożowiec Haplodiplosis equestris Wagn. Mapa 10, wykres 14 W roku 2008 ocenę szkodliwości pryszczarka zbożowca na pszenicy ozimej przeprowadzono powszechnie na terenie całego kraju. Średnio w Polsce spowodował uszkodzenie 1,4% źdźbeł, podobnie jak zostało to odnotowane w roku 2007 (1,6%). Średnia ta była bliska wartości średniej wieloletniej, która wynosi 1,8%. Nieznaczne zwiększenie się szkodliwości w porównaniu do odnotowanej w roku 2007 stwierdzono w województwie pomorskim, w którym uszkodzonych zostało średnio 3,0% źdźbeł pszenicy ozimej, (2,6% w roku 2007) i dolnośląskim 2,4%, (w roku ,7%). Poza wymienionymi województwami większą szkodliwość pryszczarka zbożowca, równą poziomowi średniej z wielolecia lub przekraczającą tę wartość, stwierdzono w województwach: lubuskim, gdzie średnio uszkodzonych zostało 2,3% źdźbeł pszenicy ozimej, łódzkim 2,2%, warmińsko-mazurskim 1,8%. Natomiast zmniejszenie się liczby uszkodzonych źdźbeł w porównaniu do odnotowanej w roku 2007 stwierdzono w województwie zachodniopomorskim, tj. ze średnio 1,6% do 0,7% (Koszalin z 2,3 do 0,7%), a ponadto świętokrzyskim z 1,5 do 0,7%. W pozostałych województwach średni procent źdźbeł z objawami 24

25 żerowania pryszczarka zbożowca był zbliżony do odnotowanego w roku W minionych latach pryszczarek zbożowiec powodował większe szkody głównie w rejonie Żuław, w województwach południowozachodnich i południowo-wschodnich. W ostatnich latach większą jego liczebność obserwowano także w województwach centralnych. Natomiast od roku 2007 większą liczbę uszkodzonych źdźbeł (poza rejonem Żuław) obserwowano w południowo-zachodniej części kraju oraz centralnej (częściowo w województwie łódzkim i na południu wielkopolskiego). W celu ograniczenia szkód jakie mogą spowodować larwy pryszczarka zbożowca w roku 2009, należy przygotować się do właściwej sygnalizacji terminu nalotu owadów dorosłych na plantacje zbóż i kontrolowania liczebności jaj, zwłaszcza w tych rejonach, w których liczniej wystąpił w roku K u k u r y d z a Według danych GUS w roku 2008 zwiększyła się powierzchnia uprawy kukurydzy na ziarno. Oszacowano, że wynosiła 317,2 tys. ha i było to więcej o 55,2 tys. ha niż w roku 2007, tj. o 21,1%. Plony ziarna kukurydzy oceniono na 58,1 dt/ha i w porównaniu z plonem uzyskanym w roku 2007 były niższe o 7,6 dt/ha (o 11,9%). Zbiory ziarna kukurydzy były o ponad 0,1 mln t (o 7,1%) większe od uzyskanych w roku 2007 i wynosiły 1,8 mln t. W roku 2008, w stosunku do roku 2007, w skali ogólnokrajowej stwierdzono zwiększenie się nasilenia występowania na plantacjach kukurydzy ploniarki zbożówki. Fuzariozy kolb kukurydzy Fusarium spp Mapa 11 Sezon wegetacyjny 2008 jest pierwszym rokiem, w którym występowanie grzybów z rodzaju Fusarium, powodujące fuzariozy kolb kukurydzy zostało objęte monitoringiem oceny szkodliwości. Porażenie kolb kukurydzy przez Fusarium spp. notowano powszechnie ale w małym nasileniu. Średnio dla kraju odnotowano 2,1% porażonych kolb. Najwięcej porażonych kolb kukurydzy stwierdzono w województwie lubelskim, gdzie odnotowano średnio 7,5% (Chełm 27,0%, a lokalnie nawet 80,0% w miejscowości Łęczna) oraz w południowo-zachodnim rejonie kraju w województwie dolnośląskim, w którym średnio porażonych zostało 3,6% kolb kukurydzy (lokalnie 25

26 Wrocław 25%, Środa Śl. i Świdnica 16,0%) i lubuskim 3,4% (lokalnie w miejscowości Lubsko 14%). Na terenie pozostałych województw średnie porażenie kolb kukurydzy wahało się od 0,8% (podkarpackie) do 2,5% (łódzkie). Natomiast jedynie lokalnie większe nasilenie choroby, powyżej 14,0% porażonych kolb kukurydzy, odnotowano, poza wymienionymi już miejscowościami, w: Świeciu 22,0% (kujawsko-pomorskie), Gołdapie 20,0% (warmińsko-mazurskie). Rok 2008 jest pierwszym rokiem oceny szkodliwości fuzarioz na kolbach kukurydzy, dlatego nie jest możliwe przedstawienie prognozy na rok Niemniej należy przeprowadzać dokładne lustracje polowe plantacji kukurydzy, zwłaszcza w tych rejonach, w których obserwowano większe nasilenie choroby w roku Ploniarka zbożówka Oscinella frit L. i Oscinella puzilla Meig. Mapa 12, wykres 15 Na terenie całego kraju przeprowadzono ocenę szkodliwości ploniarki zbożówki na kukurydzy w roku Jej znaczenie gospodarcze wzrasta wraz ze zwiększaniem się areału uprawy kukurydzy. W roku 2008, średnio w skali kraju, uszkodzonych zostało 3,0% roślin (2,7% w roku 2007). Dla porównania, średnia krajowa z ośmiu lat, w których monitorowano szkodliwość ploniarki zbożówki na kukurydzy na przestrzeni lat wynosi 4,2% uszkodzonych roślin. W kilku województwach odnotowano więcej uszkodzonych roślin niż w roku 2007, a najwięcej stwierdzono w województwach: warmińsko-mazurskim, gdzie średnio liczba uszkodzonych roślin wynosiła 5,7% i było to o 1,4% więcej niż w roku 2007 (Elbląg 6,2%, a lokalnie najwyższą wartość odnotowano w miejscowości Braniewo 71,0%, Olsztyn 5,1%, a lokalnie w Węgorzewie 28,0%), kujawskopomorskim 5,2% o 0,7% więcej, a lokalnie w Tucholi 22,0%, lubuskim 4,5% o 1,8% więcej. W pozostałych województwach średni procent uszkodzonych roślin kukurydzy wahał się od 1,3-4,0, ale i w tym przedziale znalazły się województwa, w których odnotowano większą szkodliwość niż w roku 2007, np. w województwie świętokrzyskim zwiększyła się liczba roślin kukurydzy z objawami żerowania ploniarki zbożówki z 2,5% do 4,0% roślin. Ponadto więcej uszkodzonych roślin, powyżej wartości średniej z ośmiu lat monitorowania szkodliwości ploniarki zbożówki na kukurydzy obserwowano w pasie województw zachodnich, takich jak: dolnośląskie (Wrocław 5,4%), lubuskie (Zielona Góra 5,0%), 26

27 zachodniopomorskie (Koszalin 5,0%), a ponadto w lubelskim (Lublin 4,4%). Od 2006 roku średnia w kraju liczebność szkodnika zwiększa się. Dla ograniczenia szkodliwości ploniarki zbożówki w roku 2009 należy kontrolować liczebność jaj na wschodach kukurydzy, a zwłaszcza na północy w województwie warmińsko-mazurskim i kujawskopomorskim oraz na zachodzie kraju w pasie województw wymienionych powyżej. Omacnica prosowianka Ostrinia nubilalis Hbn. Mapa 13, wykres 16 W roku 2008, analogicznie jak w latach , szkodliwość omacnicy prosowianki oceniana była we wszystkich województwach. Średnio w skali kraju uszkodzonych zostało 6,2% roślin kukurydzy i było to mniej niż w roku 2007 (7,1%). Dla porównania, średnia krajowa z ośmiu lat, w których monitorowano szkodliwość omacnicy prosowianki na kukurydzy na przestrzeni lat wynosi 6,1% uszkodzonych roślin. Średnia dla Polski szkodliwość omacnicy prosowianki począwszy od roku 2006 systematycznie malała i w roku 2008 procent uszkodzonych roślin był bardzo bliski wartości średniej z 8 lat. W roku 2008 prawie we wszystkich województwach zmniejszył się średni procent uszkodzonych roślin lub był zbliżony od odnotowanego w roku Wyjątkiem było województwo świętokrzyskie, gdzie nastąpiło zwiększenie się szkodliwości omacnicy prosowianki z 6,5% uszkodzonych roślin w roku 2007 do 18,0% w roku Pomimo ogólnie mniejszej liczby uszkodzonych roślin rejonem najbardziej zagrożonym jest nadal południe kraju, gdzie położone są (poza wymienionym już świętokrzyskim) kolejno województwa takie jak: lubelskie, w którym uszkodzonych zostało 10,7% roślin kukurydzy (Zamość 17,0%, a lokalnie 64,0%, Chełm 14,5%, a lokalnie w miejscowości Krasnystaw 65,0%), podkarpackie 14,4% (Rzeszów 20,1%, a lokalnie w miejscowości Strzyżów aż 92,0%, Przemyśl 16,5%, a lokalnie w Przeworsku 40,0%), małopolskie 9,9%, a lokalnie odnotowano 72,0% w rejonie Gorlic, opolskie 15,0%, a w miejscowości Krapkowice lokalnie nawet 85.0%) i dolnośląskie 10,2% (Dzierżoniów 12,8%, a lokalnie 44,0%) oraz częściowo śląskie (Bielsko-Biała 8,0% i lokalnie rejon Częstochowy 40,0%) Lokalnie 40,0% i więcej uszkodzonych roślin stwierdzono ponadto w miejscowościach: Złotoryja 46,0% (dolnośląskie), Inowrocław 40,0% (kujawsko-pomorskie), Tarnów 50,0% (małopolskie). 27

28 Na południu Polski, gdzie w roku 2008 stwierdzono duży procent uszkodzonych roślin przez omacnicę prosowiankę także w roku 2009 szkodnik będzie dużym zagrożeniem dla roślin kukurydzy. Należy systematyczne lustrować plantacje kukurydzy aby prawidłowo sygnalizować terminy zabiegów ograniczających liczebność szkodnika. Z i e m n i a k CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN OKOPOWYCH Powierzchnia uprawy ziemniaków w 2008 roku wyniosła 548,9 tys. ha i była mniejsza od ubiegłorocznej o 20,7 tys. ha (o 3,6%). Zmniejszenie powierzchni uprawy ziemniaków w porównaniu do ubiegłorocznej nastąpiło w prawie wszystkich województwach, a największe w wielkopolskim, małopolskim, podkarpackim i lubelskim. Plony ziemniaków wyniosły 191 dt/ha i były niższe od uzyskanych w roku 2007 o 16 dt/ha (7,7%), natomiast wyższe o 11 dt/ha (o 6,1%) od średnich plonów z lat Prawdopodobnie niekorzystne warunki pogodowe panujące w czasie trwania wegetacji ziemniaków (okres znacznego niedoboru wilgoci w glebie w maju i czerwcu, nadmierne uwilgotnienie we wrześniu), przyczyniły się do obniżki plonów bulw. Zaraza ziemniaka wystąpiła w mniejszym nasileniu w porównaniu do odnotowanego w roku 2007 i stwierdzono mniejszą szkodliwość stonki ziemniaczanej, co miało wpływ na to, że nie nastąpiło drastyczne obniżenie plonowania. Zaraza ziemniaka Phytophthora infestans (Mont.) de Bary Mapa 14, wykres 17 Zaraza ziemniaka w roku 2008 wystąpiła w mniejszym nasileniu w porównaniu do obserwowanego w roku Średnia w skali kraju liczba porażonych roślin wyniosła 26,4% i była o około 10,0% mniejsza niż odnotowana w roku 2007, a ponadto ukształtowała się poniżej poziomu średniej wieloletniej, wynoszącej 47,0% porażonych roślin. Największe nasilenie choroby stwierdzono w południowowschodnim rejonie kraju, tj. w województwach: podkarpackim, gdzie odnotowano średnio 72,0% porażonych roślin (Krosno 87,0%, Przemyśl 76,8% i Rzeszów 52,1%), małopolskim 46,9%, 28

29 lubelskim 38,3% (Zamość 58,8%, Chełm 39,8%, Lublin 35,3%), świętokrzyskim 30,4%; w północnym, w województwach: warmińsko-mazurskim 42,9% (Elbląg 53,0%, Olsztyn 32,8%), pomorskim 39,0% oraz na zachodzie kraju częściowo w dolnośląskim (Lwówek Śląski 55,8%), a ponadto w centralnej Polsce w delegaturze Siedlce 31,0% (mazowieckie). Najmniejsze zagrożenie na monitorowanych plantacjach stanowiła choroba w województwie wielkopolskim, gdzie średnio porażeniu uległo 4,0% roślin i opolskim 10,5%. Natomiast lokalnie większe straty na plantacjach ziemniaków, powodowane przez zarazę ziemniaka, wynosiły nawet 100% porażonych roślin, co stwierdzano w miejscowościach: Jelenia Góra, Zgorzelec (dolnośląskie), Tomaszów Lubelski i Hrubieszów (lubelskie), Bochnia, Nowy Sącz, Nowy Targ, Sucha Beskidzka (małopolskie), Grodzisk Mazowiecki, Mińsk Mazowiecki i Warszawa (mazowieckie), Jasło, Sanok, Ustrzyki Dolne, Przemyśl, Leżajsk, Mielec, Strzyżów (podkarpackie), Gdańsk (pomorskie), Gliwice (śląskie) oraz Braniewo i Elbląg (warmińsko-mazurskie). Intensywny rozwój objawów chorobowych na częściach nadziemnych ziemniaka w roku 2008 sprzyjał porażeniu bulw. W związku z powyższym istnieje duże niebezpieczeństwo rozwoju zarazy ziemniaka w 2009 roku, jednakże jest ono uzależnione od warunków pogodowych występujących od czerwca do sierpnia. W przypadku wystąpienia licznych dni z obfitymi opadami (wysoka wilgotność względna powietrza) istnieje niebezpieczeństwo licznych infekcji grzyba. W przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków dla rozwoju zarazy ziemniaka zagrożenie dla roślin ziemniaka będzie mniejsze Stonka ziemniaczana Leptinotarsa decemlineata Say Mapa 15, wykres 18 W roku 2008 szkodliwość stonki ziemniaczanej w Polsce oceniana była powszechnie. Średnio w skali kraju szkodnik spowodował uszkodzenie 11,3% roślin ziemniaka i było to o 1,6% mniej w porównaniu do odnotowanego w roku 2007 i ponad połowę mniej w porównaniu do wartości średniej z wielolecia (24,1%). Utrzymywanie się średniej w skali kraju szkodliwości stonki ziemniaczanej poniżej poziomu średniej z wielolecia obserwowane jest od 8 lat, a szczególnie od roku 2004, od kiedy następowało coroczne zmniejszanie się procentu uszkodzonych roślin ziemniaka. W roku 2008 w skali województw niemal na terenie całego kraju średnia szkodliwość stonki ziemniaczanej utrzymywała się na 29

30 poziomie odnotowanym w roku 2007 lub (co dotyczy 9 województw) była nieco mniejsza. Natomiast nieznaczne zwiększenie się liczby roślin z objawami żerowania szkodnika (1-3%) w porównaniu do odnotowanej w roku 2007 stwierdzono tylko w 3 województwach: dolnośląskim, w którym zwiększyła się z 8,3% uszkodzonych roślin ziemniaka do 9,3%, opolskim z 9,2% do 12,5%, i małopolskim z 16,0% do 18,8%. W roku 2008 najwięcej uszkodzonych roślin odnotowano w rejonie południowo-wschodniej Polski w województwach: świętokrzyskim, tj. średnio 20,8% wymienionym już małopolskim 18,8%, podkarpackim 16,6% (Przemyśl 24,5%, Krosno 13,5%, Rzeszów 11,7%), lubelskim 13,4% (Zamość 19,0%, Lublin 14,8%, Biała Podlaska 11,5%) i opolskim 12,5%. Dużą liczbę roślin z objawami żerowania stonki stwierdzono ponadto na północy Polski w województwach pomorskim, gdzie uszkodzonych zostało 15,0% roślin i warmińsko-mazurskim 12,9% (Elbląg 15,0%). W pozostałych województwach liczba uszkodzonych roślin wynosiła średnio od 5,7% w wielkopolskim do 9,3% w podlaskim, kujawsko-pomorskim i dolnośląskim. Lokalnie na terenach dużej szkodliwości stonki ziemniaczanej w rejonie południowo-wschodniej Polski odnotowywano nawet powyżej 50,0% uszkodzonych roślin, tj. w miejscowościach: Staszów 90,0% (świętokrzyskie), Gorlice i Nowy Sącz 100%, Limanowa 59,0% (małopolskie), Lubaczów 70,0% (podkarpackie), Puławy i Zamość 70,0%, Tomaszów Lub. 64,0% (lubelskie), Krapkowice 90,0% i Głubczyce 62,0% (opolskie), a na północy kraju: Gdańsk 100% (pomorskie) oraz Giżycko 75,0% i Braniewo 66,0% (warmińskomazurskie) oraz Krosno Odrzańskie (lubuskie) i Radom (mazowieckie), gdzie stwierdzono 60,0% uszkodzonych roślin. Niekorzystny od kilku lat dla rozwoju stonki ziemniaczanej przebieg warunków meteorologicznych najprawdopodobniej utrzyma się nadal. W związku z tym nie przewiduje się dużych różnic w liczbie uszkodzonych roślin w roku Szkodnik może jednak spowodować większe straty w plonie w rejonach, w których wystąpił liczniej w roku 2008, tj. w południowo-wschodniej i północnej Polsce, a lokalnie także w innych rejonach. B u r a k c u k r o w y Według danych szacunkowych GUS w roku 2008 powierzchnia uprawy buraków cukrowych wyniosła 213,5 tys. ha, tj. o 34 tys. ha (o 13,7%) mniej niż w roku 2007 i o 84,6 tys. ha (o 28,4%) mniej od średniej z lat

31 Plony buraków cukrowych z 2008 roku szacuje się na 439 dt/ha, tj. o 74 dt/ha mniej (o 14,4%) od plonów uzyskanych w roku 2007, natomiast więcej od średniej z lat o 28 dt/ha (tj. o 6,8%). Na wiosnę, ze względu na znaczny niedobór opadów na wielu plantacjach obserwowano zahamowanie wegetacji buraków cukrowych. Brak wilgoci wpłynął na głębokie ukorzenienie się roślin. Okres ten w znaczny sposób przyczynił się do wystąpienia i silniejszego opanowania plantacji buraka przez mszycą trzmielinowobrakową. Natomiast warunki meteorologiczne panujące w okresie wiosny były niekorzystne dla rozwoju śmietki ćwiklanki, co spowodowało, że jej szkodliwość nie była duża. Poprawa warunków wilgotnościowych w pierwszej połowie lipca przyczyniła się do zintensyfikowania wzrostu liści i korzeni buraka cukrowego. Rok 2008 charakteryzował się dłuższym okresem sprzyjającym infekcjom grzybowym chwościka buraka, które miały miejsce we wrześniu. Chorobę rejestrowano na plantacjach buraka powszechnie, ale w mniejszym nasileniu w porównaniu z rokiem Wegetacja buraka cukrowego w sezonie wegetacyjnym 2008 roku wydłużyła się dzięki korzystnemu układowi warunków termiczno-wilgotnościowych pod koniec wegetacji, co dodatnio wpłynęło na przyrost masy buraka cukrowego. Chwościk buraka Cercospora beticola Sacc. Mapa 16, wykres 19 W roku 2008 chorobę na plantacjach buraka cukrowego rejestrowano powszechnie, niemal w całym kraju (oprócz województwa podlaskiego). Średnio w skali kraju porażenie roślin buraka cukrowego wyniosło 16,7% i wartość ta była o 2,4% niższa w porównaniu z odnotowaną w roku 2007, mimo to nadal kształtowała się powyżej wartości średniej wieloletniej, która wynosi 13,4% porażonych roślin. Rok 2008 charakteryzował się, przypadającym we wrześniu, dłuższym okresem warunków do infekcji. Dużą liczbę roślin z objawami chwościka stwierdzono w województwach: podkarpackim, tj. średnio 52,0% (Przemyśl 59,5%, Rzeszów 44,2%), świętokrzyskim 35,0%, lubelskim 30,3% (Zamość 71,3%, Chełm 28,3%), małopolskim 24,0%, opolskim 18,9%, dolnośląskim 17,3% (Wrocław 33,7%). W pozostałych województwach średnia liczba porażonych roślin wahała się w przedziale od 3,5 do 14,4%. Większy procent zainfekowanych roślin buraka cukrowego obserwowano jedynie lokalnie na obszarze województw: dolnośląskiego (Wrocław, Strzelin 100%, Środa Śląska 90,0%), 31

32 kujawsko-pomorskiego (Świecie 100%), lubelskiego (Łęczna, Tomaszów Lubelski, Hrubieszów 100%, Zamość 80,0%, Krasnystaw 65,0% i Puławy 60,0%), łódzkiego (Kutno 60,0%), małopolskiego (Tarnów 80,0%), opolskiego (Brzeg 100%, Krapkowice 70,0%, Nysa 60,0%), podkarpackiego (Leżajsk, Strzyżów 100%, Nisko 91,0%, Lubaczów 90,0% i Przemyśl 80,0%), świętokrzyskiego (Ostrowiec 80,0%), warmińskomazurskiego (Elbląg 100%). W przypadku buraka pastewnego lokalnie większe nasilenie występowania patogena odnotowano w miejscowościach: Kutno, gdzie stwierdzono 30,0% porażonych roślin (łódzkie), Nowy Sącz 100% i Olkusz 30,0% (małopolskie), Kluczbork 22,0% (opolskie), Gdańsk 30,0% (pomorskie). W przypadku, gdy w roku 2009 warunki klimatyczne (czerwiec, lipiec) będą sprzyjały rozwojowi grzyba Cercospora beticola i infekcjom przez niego powodowanym, wówczas należy liczyć się z większym nasileniem choroby, zwłaszcza w rejonach, gdzie odnotowano duży procent porażonych roślin w roku Śmietka ćwiklanka Pegomyia hyoscyami Panz. Mapa 17, wykres 20 W roku 2008 szkodnik wystąpił liczniej niż w roku Średnia w skali kraju liczba uszkodzonych roślin buraka cukrowego wyniosła 4,6% i prawie osiągnęła wartość średniej wieloletniej wynoszącej 4,8%. Większą liczbę uszkodzonych roślin odnotowano w województwach: dolnośląskim (Dzierżoniów 18,5% i Wrocław 5,4%), kujawsko-pomorskim średnio 12,1%, pomorskim średnio 12,0%, śląskim (Katowice 8,0%), warmińsko-mazurskim (Elbląg 6,5%), mazowieckim (Siedlce 6,0%), łódzkim (Skierniewice 5,3%). Na terenie pozostałych województw liczba roślin uszkodzonych przez śmietkę wyniosła średnio od 1,0-5,0%. Natomiast lokalnie większą szkodliwość śmietki ćwiklanki stwierdzono w miejscowościach: Świecie, gdzie uszkodzonych zostało 98,0% roślin buraka cukrowego (kujawsko-pomorskie), Gdańsk 80,0% (pomorskie), Dzierżoniów 40,0%, Kłodzko 35,0%, Wrocław i Środa Śl. 32,0% (dolnośląskie), a buraka pastewnego Olkusz 20,0% (małopolskie). Podobnie jak w latach ubiegłych w roku 2009 nie nastąpi zwiększenie się liczebności szkodnika, jednak w przypadku wystąpienia sprzyjających rozwojowi śmietki ćwiklanki warunków pogodowych w maju i czerwcu (wysoka temperatura powietrza oraz 32

33 częste opady deszczu), lokalnie może wystąpić liczniej i uszkodzić większy procent roślin. Mszyca trzmielinowo-burakowa Aphis fabae Scop. Mapa 18, wykres 21 W 2008 roku mszyca trzmielinowo-burakowa opanowała średnio w skali kraju 11,3% roślin buraka cukrowego i było to więcej o 8,8% od wartości odnotowanej w roku Ponadto szkodliwość mszycy trzmielinowo-burakowej ukształtowała się powyżej poziomu średniej wieloletniej (o 1,1% opanowanych roślin), czego nie notowano od pięciu lat. Najliczniej szkodnik ten wystąpił na terenie województwa zachodniopomorskiego, gdzie średnio w rejonie Szczecina, opanował 55,0% roślin buraka cukrowego (lokalnie 80% Stargard Szczeciński), średnio w skali województwa w: pomorskim 25,0% i kujawsko-pomorskim 15,9% oraz dolnośląskim 13,7% (Dzierżoniów 17,8% i Wrocław 19,3%). Najmniej liczne występowanie tego gatunku odnotowano w województwach: łódzkim, gdzie mszyca trzmielinowo-burakowa opanowała 1,7% roślin, lubelskim 1,9% oraz mazowieckim 2,8%, lubuskim 3,0%. W pozostałych województwach średni procent opanowanych roślin wyniósł od 5,3 (warmińsko-mazurskie) do 10,0 (śląskie). Dużo większą szkodliwość obserwowano jedynie lokalnie, a najwięcej opanowanych roślin buraka cukrowego stwierdzono w miejscowościach: Strzelin, gdzie szkodnik opanował 70,0% roślin, Wołów 45,0%, Wrocław 44,0%, Trzebnica 40,0% (dolnośląskie), Olkusz 45,0% (małopolskie), Stargard Szczeciński 80,0% (zachodniopomorskie), Gdańsk 100% (pomorskie), Elbląg 70,0% (warmińsko-mazurskie), Świecie 100%, Tuchola 80,0%, Radziejów 40,0% (kujawsko-pomorskie), Kościan 90,0%, Września 50,0% (wielkopolskie). Na podstawie badań własnych prowadzonych w Winnej Górze (woj. wielkopolskie), począwszy od 16 maja, zarejestrowano intensywny nalot szkodnika na uprawy buraka cukrowego. W tym czasie zaobserwowano kolonie liczące od 10 do 12 mszyc na 25% badanych roślin. Od 11 czerwca do końca pierwszej dekady lipca obserwowano dalszy silny wzrost populacji mszycy trzmielinowoburakowej na roślinach. W badaniach nad migracją mszyc przy użyciu aspiratora Johnsona stwierdzono w 2008 roku spadek liczby odłowionych osobników mszycy trzmielinowo-burakowej o 0,8% w stosunku do roku ubiegłego. W bieżącym roku mszyca trzmielinowo- 33

34 burakowa migrowała licznie w okresie wiosny i na początku lata. Postępująca susza letnia znacznie ograniczyła rozwój populacji tego gatunku mszyc. Dynamika migracji i występowanie mszycy trzmielinowoburakowej na burakach w roku 2009 są ściśle uzależnione od warunków pogodowych, jakie ukształtują się w okresie wiosny i lata. CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN PRZEMYSŁOWYCH Według danych szacunkowych GUS w roku 2008 powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku (ozimego i jarego łącznie) była mniejsza od oszacowanej w roku 2007 o około 25,7 tys. ha i wynosiła 771,1 tys. ha. Stanowiło to 2,9% ogólnej powierzchni upraw (w roku ,5%). W porównaniu ze średnią powierzchnią zasiewów z lat w roku 2008 powierzchnia zasiewów była większa o około 60%. Uzyskane plony były o 0,9 dt/ha (o 3,4%) wyższe od plonów uzyskanych w roku 2007, a w porównaniu ze średnimi plonami z lat wyższe o 3,0 dt/ha (o 12,2%). Na uzyskanie wyższych plonów w roku 2008 wpłynęło: przeprowadzenie na ogół w optymalnych terminach zasiewów, dobry stan plantacji rzepaku i rzepiku ozimego przed okresem zimowego spoczynku, małe straty zimowe powierzchni zasiewów (zaorano 0,8%), wczesne wznowienie wegetacji wiosną, co wydłużyło sezon wegetacyjny. Natomiast do czynników ograniczających plonowanie należały: niedobór opadów w okresie wypełniania łuszczyn, natomiast intensywne opady deszczu na przełomie czerwca i lipca, które powodowały wyleganie rzepaku i rzepiku, a w późniejszym okresie przyczyniające się do opóźnienia zbiorów i powodujące osypywanie nasion podczas zbioru, a także pogarszające jakość ziarna. W konsekwencji zbiory rzepaku i rzepiku zostały oszacowane na 2,1 mln t i były o 2,5 tys. t (tj. o 0,1% ) mniejsze od uzyskanych w roku 2007, natomiast wyższe o około 80% od średnich zbiorów z lat Przebieg pogody przyczynił się do większego niż w roku 2007 nasilenia występowania suchej zgnilizny roślin kapustnych, a ponadto obserwowano większą szkodliwość chowacza podobnika i pryszczarka kapustnika, co wpłynęło w skali kraju na zwiększenie się procentu uszkodzonych łuszczyn rzepaku ozimego. 34

35 R z e p a k Sucha zgnilizna roślin kapustnych Leptosphaeria spp. Mapa 19, wykres 22 W 15 województwach w roku 2008 oceniono nasilenie występowania choroby na rzepaku ozimym. W skali kraju porażonych zostało 4,0% roślin i była to szkodliwość nieco większa niż w roku 2007 i bardzo zbliżona do poziomu wartości średniej z wielolecia, która wynosi 4,3%. Od roku 2006, kiedy to odnotowano najmniejsze nasilenie choroby w ostatnich osiemnastu latach średnia krajowa wynosiła wówczas 2,5% porażonych roślin, rok 2008 był kolejnym rokiem, w którym nastąpiło zwiększenie się szkodliwości suchej zgnilizny roślin kapustnych na rzepaku ozimym. Rejonami, w których liczba porażonych roślin była większa od średniej krajowej, były: północna, północno-zachodnia i południowozachodnia Polska, a zwłaszcza tereny województw: pomorskiego, gdzie średnio porażonych zostało 8,0% roślin, (lokalnie nawet 80,0% w rejonie Gdańska), warmińsko-mazurskiego średnio 6,8% (Olsztyn średnio 10,1%, a lokalnie 33,0% Gołdap i nawet 64,0% Giżycko), zachodniopomorskiego 5,5%, dolnośląskiego 5,5% (Wrocław średnio 9,9%, a lokalnie odnotowano 80,0%), opolskiego średnio 6,5%, a lokalnie 40,0% w miejscowości Krapkowice, a ponadto w województwie wielkopolskim, gdzie porażeniu uległo średnio 5,1% roślin, a lokalnie 30,0% Gniezno. Najmniej zagrożonymi ze strony omawianej choroby były plantacje rzepaku ozimego w województwie lubelskim, gdzie objawy suchej zgnilizny roślin kapustnych występowały na średnio 1,5% roślin i mazowieckim 1,6%. W ostatnich dwóch latach warunki pogodowe sprzyjały infekcjom i jeśli nadal utrzyma się taka tendencja to w roku 2009 szkodliwość choroby w skali kraju może pozostać na podobnym poziomie jak to odnotowano w roku Z większą liczbą roślin rzepaku ozimego z objawami choroby trzeba się liczyć w tych rejonach, w których w roku 2008 stwierdzono większe nasilenie występowania suchej zgnilizny roślin kapustnych. Słodyszek rzepakowy Meligethes aeneus F. Mapa 20, wykres 23 Od 12 lat średnie w skali kraju uszkodzenie pąków kwiatowych rzepaku ozimego nie przekracza wartości średniej z wielolecia, która wynosi 11,8%. W roku 2008 szkodliwość słodyszka rzepakowego 35

36 (8,7% uszkodzonych pąków kwiatowych) była bardzo zbliżona do odnotowanej w roku 2007 (8,9%). Tylko w 4 województwach odnotowano zwiększenie się średniej szkodliwości w porównaniu z oceną przeprowadzoną w roku Były to województwa w rejonie północno-wschodnim: pomorskie, gdzie zwiększyła się liczba uszkodzonych pąków kwiatowych z 8,2% do 12,0%, warmińsko-mazurskie z 10,4% do 13,2%, podlaskie z 5,3% do 7,9%, a na południu opolskie, w którym szkodliwość słodyszka rzepakowego z 2,8% uszkodzonych pąków kwiatowych zwiększyła się do 5,9%. Dużą szkodliwość, ponad 10,0% uszkodzonych pąków kwiatowych, poza wymienionymi już województwami pomorskim i warmińsko-mazurskim, stwierdzono w podkarpackim 13,9% (Przemyśl 17,7%, Rzeszów 17,0%) i śląskim 13,4% (Częstochowa 19,0%, Katowice 11,5%), a ponadto częściowo w dolnośląskim (Lwówek Śl. 10,5%) i lubuskim (Gorzów Wlkp. 11,4%). Najmniej licznie słodyszek rzepakowy występował na terenie województw: świętokrzyskiego, gdzie spowodował uszkodzenie średnio 5,0% pąków kwiatowych rzepaku ozimego, wielkopolskiego 5,4%, lubelskiego 5,7% i opolskiego 5,9%. Lokalnie, w niektórych miejscowościach, obserwowano znacznie większą liczebność szkodnika, gdzie uszkodził od ponad 20,0% do 50,0% pąków kwiatowych, np Węgorzewo 55,0% (warmińskomazurskie), Gdańsk 58,0% (pomorskie), Włocławek 28,0% (kujawsko-pomorskie), Choszczno 24,0% (zachodniopomorskie), Krosno Odrzańskie 42,0% (lubuskie), Zgorzelec 29,0% (dolnośląskie), Krapkowice 41,0% (opolskie), Pszczyna 31,0% (śląskie), Rzeszów 40,0%, Lubaczów 50,0% (podkarpackie), Skierniewice 25,0% (łódzkie), Złotów 26,0% (wielkopolskie). Analizując średnią w skali kraju szkodliwość słodyszka rzepakowego w latach , stwierdzono, że w latach kształtowała się ona powyżej wartości średniej wieloletniej, a od nie przekroczyła tego poziomu wynoszącego około 12,0% uszkodzonych pąków kwiatowych Można sugerować, że od wielu lat na przeważającym obszarze kraju warunki pogodowe nie sprzyjają rozwojowi szkodnika. Jeśli w roku 2009 sytuacja nie ulegnie zmianie szkodliwość słodyszka utrzyma się na ustabilizowanym od lat poziomie. Jedynie w rejonach, w których wystąpił liczniej w roku 2008, procent uszkodzonych pąków kwiatowych może być wyższy od średniej z wielolecia, a zwłaszcza lokalnie. 36

37 Chowacz czterozębny Ceutorhynchus quadridens Panz. Mapa 21, wykres 24 Informacje o szkodliwości chowacza czterozębnego w roku 2008 przekazano z wszystkich województw. Średnio w kraju uszkodzonych zostało 7,0% roślin i było to nieznacznie więcej niż w roku 2007 (6,7%) jednak, jak przewidywano, poziom szkodliwości ukształtował się poniżej wartości średniej z wielolecia, która wynosi 16,4%. Podobnie jak w przypadku słodyszka rzepakowego średni w skali kraju procent uszkodzonych roślin przez chowacza czterozębnego od 12 lat nie przekroczył poziomu wartości średniej z wielolecia. Największą liczbę uszkodzonych roślin stwierdzono na terenie dwóch województw, położonych na południowym-wschodzie Polski, tj.: podkarpackim, na terenie którego średnio stwierdzono. 19,3% roślin z objawami żerowania szkodnika (Rzeszów 36,0%, a lokalnie nawet 96,0% w rejonie Strzyżowa, Przemyśl 19,0%, a lokalnie 70,0%) i lubelskiego 15,0% (Zamość 27,0%, a lokalnie w rejonie Tomaszowa Lubelskiego 70,0%, Lublin 13,0%), oraz w województwach: warmińsko-mazurskim 12,1% (Olsztyn 15,6%, a lokalnie 86,0% Gołdap) i dolnośląskim 10,2% (Wrocław 13,7%, a lokalnie 74,0%, Dzierżoniów 13,4%). Do województw, na terenie których szkodnik wyrządził najmniejsze szkody, poniżej 4,0% uszkodzonych roślin, należały: wielkopolskie 2,5%, mazowieckie 2,9%, podlaskie 3,4%, opolskie 3,7%. W pozostałych województwach średnie uszkodzenie roślin wahało się od 4,0-9,1%. W roku 2009 większe zagrożenie dla roślin rzepaku szkodnik będzie stanowił na terenie tych województw, które w roku 2008 odnotowały większą szkodliwość, a zwłaszcza lokalnie. Można przypuszczać, że średnia dla kraju szkodliwość chowacza czterozębnego, podobnie jak w ostatnich 12 latach, nie przekroczy wartości średniej wieloletniej. Chowacz brukwiaczek Ceutorhynchus napi Gyll. Mapa 22, wykres 25 Spowodowane przez chowacza brukwiaczka uszkodzenia roślin rzepaku ozimego w roku 2008 oceniano we wszystkich województwach w kraju. Od 11 lat średnie dla Polski uszkodzenie roślin kształtuje się poniżej wartości średniej z wielolecia (9,1%) i taka sytuacja, zgodnie z ubiegłorocznymi sugestiami, miała miejsce także w roku Średnie w skali kraju uszkodzenie roślin utrzymało się 37

38 na bardzo zbliżonym poziomie do odnotowanego w roku 2007 (4,2%) i wynosiło 3,9%. We wszystkich województwach średni procent uszkodzonych roślin nie przekraczał wartości średniej wieloletniej. Były jednak takie rejony kraju, w których szkodliwość była większa. Taka sytuacja miała miejsce na terenie następujących województw: podkarpackiego (Przemyśl, gdzie średnio uszkodzonych zostało 18,0% roślin, a lokalnie odnotowano aż 70,0%) ; lubelskiego (Zamość 13,5%, a lokalnie w rejonie Tomaszowa Lubelskiego stwierdzono 30,0%); dolnośląskiego (Wrocław 9,9%, a lokalnie nawet 62,0% i Dzierżoniów 9,6%, a lokalnie w rejonie Kłodzka stwierdzono 27,0% roślin z objawami żerowania chowacza brukwiaczka). W wymienionych województwach średnio uszkodzonych zostało odpowiednio 6,8% roślin, 8,7% i 8,0%. Ponadto szkodliwość, wyższą od wartości średniej krajowej, stwierdzono w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie średnio uszkodzonych zostało 4,9% roślin rzepaku ozimego (Elbląg 5,8%, a lokalnie 28,0%) i zachodniopomorskim 4,2% (Szczecin 5,9%, a lokalnie stwierdzono nawet 88,0% w rejonie Choszczna). Natomiast tylko lokalnie większe szkody spowodował chowacz brukwiaczek w miejscowościach: Gdańsk, gdzie odnotowano 50,0% uszkodzonych roślin (pomorskie), Krapkowice 35,0% (opolskie), Włocławek 22,0% (kujawsko-pomorskie), Łęczyca 15,0% (łódzkie), Pułtusk 15,0% (mazowieckie), Częstochowa 15,0% (śląskie). W roku 2009 plantacje rzepaku będą najbardziej zagrożone na tych terenach, na których szkodnik w roku 2008 występował liczniej i spowodował większe szkody, jednak można sugerować, że średni dla Polski procent uszkodzonych roślin przez chowacza brukwiaczka będzie się kształtował poniżej poziomu średniej z wielolecia. Chowacz podobnik Ceutorhynchus assimilis Payk. Mapa 23, wykres 26 Wyniki oceny szkodliwości chowacza podobnika w roku 2008 przekazano z terenu całego kraju. Uszkodzenie łuszczyn rzepaku ozimego w skali województw wynosiło od 1,7% w opolskim do 8,7% w lubelskim. Średnio w kraju uszkodzonych zostało 4,3% łuszczyn i było to więcej niż w roku 2007 (3,6%) i minimalnie procent ten był większy od wartości średniej wieloletniej, która wynosi 4,0%. Warto zwrócić uwagę na fakt, że od roku 1995 średni w skali kraju procent uszkodzonych łuszczyn przez chowacza podobnika kształtował się 38

39 poniżej wartości średniej z wielolecia i dopiero w roku 2008 nieco przekroczył ten poziom. Największą liczbę uszkodzonych łuszczyn stwierdzono na terenie dwóch województw położonych na południowym wschodzie Polski, tj. lubelskiego, gdzie średnio odnotowano 8,7% uszkodzonych łuszczyn (Lublin 14,0%, a lokalnie w rejonie Puław 34,0%, Chełm 9,5%, a lokalnie w miejscowości Krasnystaw 24,0%) i podkarpackiego 6,1% (Przemyśl 12,7%, a lokalnie w miejscowości Lubaczów nawet 38,0%). Ponadto większe uszkodzenie łuszczyn (powyżej średniej krajowej) stwierdzono w północno-zachodniej części kraju, w województwach: kujawsko-pomorskim, gdzie średnio uszkodzonych zostało 5,6% łuszczyn (lokalnie w rejonie Włocławka odnotowano 24,0%), pomorskim 5,0% (lokalnie w rejonie Gdańska stwierdzono 32,0%), zachodniopomorskim 5,2% (Koszalin 5,5%, a lokalnie w miejscowości Drawsko Pomorskie 40,0%) oraz w: Gorzowie Wlkp. średnio 4,8%, a lokalnie w Sulęcinie 15,0% (lubuskie), Lesznie 8,0%, a lokalnie w miejscowości Kościan 21,0%, Poznaniu 4,6%, a lokalnie w miejscowości Złotów nawet 48,0% (wielkopolskie) oraz w innych rejonach Polski w: Częstochowie, gdzie stwierdzono średnio 8,3% uszkodzonych łuszczyn i Bielsku-Białej 5,0% (śląskie), Ciechanowie 6,0% (mazowieckie), Białymstoku 5,3% (podlaskie). W roku 2009 większe zagrożenie dla roślin rzepaku chowacz podobnik będzie stanowił na terenie tych województw, które w roku 2008 odnotowały większą jego szkodliwość. Można przypuszczać, że średnia dla kraju szkodliwość w roku 2009 będzie bliska lub nieco wyższa od wartości średniej z wielolecia, jeśli warunki pogodowe w roku 2009 będą sprzyjały rozwojowi chowacza podobnika, a także biorąc pod uwagę zwiększenie się znaczenia gospodarczego szkodnika w roku Pryszczarek kapustnik Dasyneura brassicae Winn. Mapa 24, wykres 27 W roku 2008 obserwacje dotyczące szkodliwości pryszczarka kapustnika prowadzone były we wszystkich województwach. Średnie dla kraju uszkodzenie łuszczyn rzepaku ozimego wynosiło 4,1%. Było ono, jak przewidywano, minimalnie wyższe niż w roku 2007 (3,6%), a ponadto uszkodzenie łuszczyn rzepaku w porównaniu z wartością średnią wieloletnią, wynoszącą 4,0%, ukształtowało się minimalnie ponad ten poziom. Podobny poziom szkodliwości odnotowano w roku

40 Najwięcej uszkodzonych łuszczyn odnotowano w województwie pomorskim, tj. średnio 8,0, a lokalnie w rejonie Gdańska 24,0%. Ponadto większą szkodliwość (powyżej wartości średniej krajowej) stwierdzono w województwie kujawsko-pomorskim, gdzie średnio uszkodzonych zostało 5,8% łuszczyn, a lokalnie odnotowano 20,0% w rejonie Wąbrzeźna oraz na wschodzie kraju w województwie: lubelskim średnio 5,7% (Chełm średnio 8,5%, a lokalnie w miejscowości Krasnystaw 20,0% i Zamość średnio 4,5%, a lokalnie w Tomaszowie Lubelskim 28,0%) i podlaskim 5,2% (Białystok 6,3%) oraz w Przemyślu 5,3% i Rzeszowie 4,3% (podkarpackie), a także na południu i południowym zachodzie w Częstochowie 8,7%, Bielsku-Białej 5,7% (śląskie), Lwówku Śląskim 6,3% (dolnośląskie) oraz na terenie województwa mazowieckiego (Płock 7,0%, Ciechanów 6,5%). Jeśli obserwowana tendencja zwiększania się szkodliwości pryszczarka kapustnika utrzyma się nadal, to szkodnik w roku 2009, zwłaszcza w tych rejonach kraju w których odnotowano większą liczbę uszkodzonych łuszczyn w roku 2008, może wystąpić liczniej. CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN WARZYWNYCH W roku 2008 warunki meteorologiczne dla uprawy warzyw gruntowych były bardzo zróżnicowane. Znaczne wahania temperatury podczas wschodów oraz w ich początkowej fazie rozwojowej, a także niedostateczna ilość opadów w czerwcu i lipcowe chłody wpłynęły niekorzystnie na plonowanie warzyw, zwłaszcza odmian wczesnych. Na podstawie danych uzyskanych z GUS w roku 2008 ogólna powierzchnia uprawy warzyw gruntowych z uwzględnieniem uprawy w ogrodach przydomowych wyniosła około 198 tys. ha i była mniejsza od powierzchni z roku 2007 o 8,9%. Zbiory warzyw gruntowych wyniosły w roku tys. t, tj. o 11,2% mniej od dość wysokich zbiorów uzyskanych w roku 2007, przy czym największy spadek produkcji zanotowano dla cebuli. W roku 2008, w stosunku do roku 2007, w skali ogólnokrajowej stwierdzono zwiększenie się nasilenia występowania w uprawach warzyw takich agrofagów jak: zaraza ziemniaka na pomidorze, 40

41 P o m i d o r Zaraza ziemniaka Phytophthora infestans (Mont.) de Bary Mapa 25, wykres 28 Informacje o występowaniu choroby i porażeniu owoców pomidora w roku 2008 nadesłano z terenu 8 województw. W porównaniu z oceną szkodliwości przeprowadzoną w roku 2007 nastąpiło w skali kraju nieznaczne zwiększenie się nasilenia zarazy ziemniaka z 4,0% do 5,3% porażonych owoców pomidora (średnia wieloletnia wynosi 16,4%). Informacje o występowaniu objawów zarazy ziemniaka na owocach pomidora nadesłano z województw: mazowieckiego, gdzie średnio stwierdzono porażenie 17,0% owoców (Siedlce 23,0%, Ciechanów 11,0%, a lokalnie w rejonie Nowego Dworu Mazowieckiego 25,0%), łódzkiego 7,2% (Sieradz 14,0%), lubelskiego 6,0% (lokalnie w rejonie Białej Podlaskiej 38,0%), wielkopolskiego 4,0%, kujawsko-pomorskiego 3,8% (lokalnie w Wąbrzeźnie 10,0%), świętokrzyskiego i dolnośląskiego 2,0% oraz lubuskiego, gdzie lokalnie występowanie zarazy ziemniaka w rejonie Krosna Odrzańskiego spowodowało znaczne szkody, sięgające aż 90,0% porażonych owoców pomidora. W rejonach intensywnej uprawy pomidora należy przeprowadzać systematyczne kontrole upraw, aby zaobserwować pierwsze objawy występowania zarazy ziemniaka w roku 2009 i zapobiegać stratom w plonie owoców pomidora, ponieważ w przypadku wystąpienia korzystnych warunków (ciepła i wilgotna pogoda) patogen rozprzestrzenia się bardzo szybko. O g ó r e k Mączniak rzekomy dyniowatych Pseudoperonospora cubensis (Berk. et Curt.) Rostovzev Mapa 26, wykres 29 W roku 2008 odnotowano zmniejszenie się szkodliwości mączniaka rzekomego dyniowatych na ogórku. Średnio w skali kraju porażonych zostało 17,8% roślin (w ,5%). Zgodnie z naszymi prognozami i podobnie jak w latach ubiegłych większe nasilenie występowania choroby notowano w województwach południowo-wschodnich, tj. w: podkarpackim (Rzeszów, gdzie stwierdzono średnio 63,0% porażonych roślin ogórka, a lokalnie nawet 100% w miejscowości Mielec) i małopolskim średnio 16,3%, a 41

42 lokalnie nawet 100% w rejonie Nowego Sącza i 40,0% w rejonie Krakowa. Ponadto większą szkodliwość stwierdzono na terenie województwa lubuskiego, w którym średnio porażonych zostało 19,7% roślin, a lokalnie 100% (Krosno Odrzańskie) i pomorskiego 19,0%, a lokalnie 40,0% (Gdańsk). Najmniej porażonych roślin ogórka odnotowano średnio w województwie dolnośląskim 8,7%, jednak lokalnie stwierdzano większe szkody w rejonie Głogowa, wynoszące 46,0% porażonych roślin i Lubinia 60,0%. W roku 2009 plantacje ogórka zagrożone będą najbardziej na południowym-wschodzie kraju, w rejonach stałego, większego nasilenia występowania choroby. W przypadku wystąpienia korzystnych warunków meteorologicznych dla rozwoju mączniaka rzekomego dyniowatych konieczne będą dokładne lustracje upraw, aby szybko zapobiegać rozprzestrzenianiu się patogena. Kanciasta plamistość liści ogórka Pseudomonas syringae pv. lachrymans (Sm. et B.) Young Mapa 27, wykres 30 W roku 2008 informacje o porażeniu roślin ogórka przez kanciastą plamistość liści nadesłano z 10 województw. Stwierdzono zmniejszenie się szkodliwości choroby, odnotowując średnio w skali kraju 7,6% porażonych liści ogórka (w roku ,7%). Większe nasilenie występowania choroby obserwowano głównie w pasie województw przebiegających od północy, poprzez centrum do południowego wschodu Polski, gdzie porażonych zostało średnio ponad 8,0% liści ogórka, tj. w: pomorskim 10,0%, a lokalnie 22,0% w okolicy Gdańska, kujawsko-pomorskim 15,3%, a lokalnie nawet 88,0% miejscowość Świecie, łódzkim 9,6%, a lokalnie w okolicy Brzezin (Skierniewice) 25,0%, świętokrzyskim 8,5%, a lokalnie 10-25% i podkarpackim 11,0%, a lokalnie w miejscowości Mielec nawet 100%. Ponadto większą szkodliwość, wyrażaną procentem porażonych liści, odnotowano jedynie lokalnie na terenie województwa dolnośląskiego (8,0-35,0%) i małopolskiego (10,0-40,0%). Najmniej porażonych roślin ogórka w skali województwa odnotowano w lubuskim 1,3%. W roku 2009 plantacje ogórka zagrożone będą najbardziej na południowym-wschodzie, w rejonach stałego, większego nasilenia występowania choroby. Konieczne więc będą dokładne lustracje upraw pod kątem zagrożenia ze strony patogena, zwłaszcza w 42

43 przypadku wystąpienia korzystnych dla rozwoju infekcji warunków meteorologicznych. C e b u l a Mączniak rzekomy cebuli Peronospora destructor (Berk.) Fr. Mapa 28, wykres 31 Informacje o występowaniu mączniaka rzekomego cebuli w roku 2008 nadesłano z 10 województw. Stwierdzono nieznaczne zmniejszenie się szkodliwości patogena, odnotowując, średnio w skali kraju, 5,3% porażonych roślin (w ,9%). Od roku 2001 średnie dla Polski porażenie roślin cebuli kształtuje się poniżej średniej z wielolecia (14,6%). Zgodnie z naszymi przewidywaniami większe zagrożenie dla upraw cebuli ze strony patogena odnotowano w Polsce Wschodniej i Centralnej, tj. w województwach: świętokrzyskim (gdzie stwierdzono średnio 12,7% porażonych roślin, a lokalnie w miejscowości Pińczów i Kazimierza Wielka 21,0-22,0%, lubelskim 8,3% (Biała Podlaska 11,0%, a lokalnie 21,0%, Zamość 8,0%, a lokalnie nawet 52,0% Tomaszów Lubelski) i łódzkim 6,5% (Sieradz 8,0%, a lokalnie w rejonie Wielunia 18,0%). W pozostałych województwach porażenie roślin cebuli wahało się od 2,0% (mazowieckie) do 5,4% (kujawskopomorskie). W roku 2009, podobnie jak w latach ubiegłych plantacje cebuli zagrożone będą najbardziej na południowym-wschodzie, w rejonach stałego, większego nasilenia występowania mączniaka rzekomego cebuli. Należy przeprowadzać w tych rejonach stałe i dokładne lustracje upraw pod kątem zagrożenia ze strony patogena. K a p u s t a Bielinek kapustnik Pieris brassicae L. Mapa 29, wykres 32 Bielinek kapustnik obserwowany jest w kraju corocznie i powszechnie. W roku 2008 średnio dla Polski odnotowano 4,4% uszkodzonych roślin kapusty. W porównaniu do jego szkodliwości ocenionej w roku 2007 (4,7%) nieznacznie zmniejszył się procent uszkodzonych roślin i nadal kształtuje się poniżej wartości średniej wieloletniej, wynoszącej 12,8%. 43

44 Większą liczebność szkodnika obserwowano głównie w pasie województw takich jak: kujawsko-pomorskie, gdzie uszkodzonych zostało średnio 8,0% roślin kapusty, a lokalnie 23,0% (Tuchola), mazowieckie 4,3% (Płock 5,0%), łódzkie 4,8% (Sieradz 6,3%), świętokrzyskie 11,0%, podkarpackie 7,0% (Rzeszów). Lokalnie dużą liczebność bielinka kapustnika, który uszkodził około 50,0% roślin obserwowano w Gorzowie Wlkp. (lubuskie), a ponadto w Gdańsku 21,0% (pomorskie) i Tarnowie 20,0% (małopolskie), W roku 2009 nie przewiduje się dużych zmian w poziomie szkodliwości bielinka kapustnika. Należy jednak przeprowadzać systematyczne lustracje plantacji pod względem obecności szkodnika w uprawach roślin kapustnych, zwłaszcza w przypadku wystąpienia korzystnych warunków meteorologicznych dla jego rozwoju (ciepłe i suche lato). Piętnówka kapustnica Mamestra brassicae L. Mapa 30, wykres 33 Podobnie jak w latach ubiegłych, także w roku 2008, szkodliwość piętnówki kapustnicy oceniana była powszechnie, na terenie całego kraju. Liczebność szkodnika była niewielka i średnio w skali kraju spowodował on uszkodzenie 4,4% roślin kapusty. Od roku 2002 znaczenie gospodarcze piętnówki kapustnicy systematycznie maleje (średnia z wielolecia wynosi 10,1% uszkodzonych roślin). Większe zagrożenie stanowił szkodnik w województwach: lubuskim, gdzie uszkodzeniu uległo 16,0% roślin (Gorzów Wielkopolski), a lokalnie 30,0% (Krosno Odrzańskie), natomiast w: świętokrzyskim średnio 6,5%, a lokalnie 20,0% (Starachowice), dolnośląskim 4,9% (Lwówek Śląski 9,3%), a lokalnie 20,0-25,0% (Zgorzelec i Lwówek Śląski), łódzkim 4,7% (Piotrków Trybunalski 5,5%), a lokalnie 20,0% (Rawa Mazowiecka) oraz w mazowieckim 3,8% (Płock 6,0%). W roku 2009 nie przewiduje się dużych zmian w poziomie szkodliwości piętnówki kapustnicy. Większą uwagę należy zwrócić na szkodnika w wymienionych województwach (głównie w województwie świętokrzyskim), zwłaszcza, gdy warunki pogodowe w roku 2009 będą sprzyjały rozwojowi szkodnika. 44

45 Mszyca kapuściana Brevicoryne brassicae L. Mapa 31, wykres 34 O występowaniu mszycy kapuścianej w 2008 roku informowano z terenu 12 województw. Średni w skali kraju procent opanowanych roślin kapusty wyniósł 5,3 i był o 3,3 niższy niż w roku ubiegłym i aż o 10,4% niższy od średniej wieloletniej. Mszyca kapuściana najliczniej występowała na terenie województw: świętokrzyskiego, gdzie opanowanych zostało 19,5% roślin kapusty, pomorskiego 10,0% i kujawsko-pomorskiego 7,8%. Najmniej licznie mszycę kapuścianą zarejestrowano na terenie województw: lubelskiego, podkarpackiego i śląskiego 1,0% opanowanych roślin. W pozostałych województwach, oceniających szkodliwość tego agrofaga stwierdzono średnio od 2,0% opanowanych roślin (lubuskie) do 5,0% (wielkopolskie). Dużą szkodliwość, 20,0% i więcej opanowanych roślin kapusty, obserwowano jedynie lokalnie w miejscowościach takich jak: Starachowice 52,0% (świętokrzyskie), Gdańsk 24,0% (pomorskie), Tuchola 22,0%, Radziejów 20,0% (kujawsko-pomorskie). W badaniach własnych nad migracją mszyc przy pomocy aspiratora Johnsona udział mszycy kapuścianej w ogólnych odłowach w roku 2008 wyniósł 1,4% i był wyższy o 0,5% od wyników badań prowadzonych w roku Pomimo panującej w lecie suszy migracje tego gatunku w całym sezonie wegetacyjnym miały jednakowe nasilenie. Liczebność mszycy kapuścianej w 2009 roku, podobnie jak w przypadku większości mszyc, uzależniona będzie od pogody panującej wiosną. M a r c h e w Połyśnica marchwianka Chamaepsila rosae Fabr. Mapa 32, wykres 35 Podobnie jak w roku 2007 informacje o szkodliwości połyśnicy marchwianki w roku 2008 przekazało 12 województw. Biorąc pod uwagę ostatnie pięciolecie stwierdzono, że rok 2008 był kolejnym, w którym odnotowano małą liczebność szkodnika. Średnio w skali kraju uszkodzonych zostało 2,8% korzeni marchwi i był to kolejny rok, w którym szkodliwość połyśnicy marchwianki kształtowała się poniżej wartości średniej wieloletniej (5,2%). Liczniejsze uszkodzenia korzeni spowodowane żerowaniem larw stwierdzono na terenie województw: kujawsko-pomorskiego, tj. 4,9%, 45

46 łódzkiego 4,0% (Sieradz 7,0%), podkarpackiego 4,0% (Rzeszów) oraz lubelskiego 3,5% (Lublin 6,0%). Ponadto większą szkodliwość połyśnicy marchwianki, obserwowano jedynie lokalnie, tj. powyżej 9,0% uszkodzonych korzeni marchwi, na terenach województw: kujawsko-pomorskiego (Włocławek i Radziejów 10,0%, Wąbrzeźno 15,0%), lubelskiego (Puławy 15,0%), łódzkiego (Łask 11,0% i Rawa Mazowiecka 15,0%) oraz małopolskiego (Proszowice 10,0%). W roku 2009 ponownie, podobnie jak w latach ubiegłych, nie przewiduje się większych zmian w wartości średniej krajowej szkodliwości agrofaga. Plantatorzy powinni jednak unikać sąsiedztwa ubiegłorocznych plantacji marchwi i innych roślin żywicielskich połyśnicy marchwianki, zwłaszcza w rejonach większej liczebności szkodnika w roku CHOROBY i SZKODNIKI ROŚLIN SADOWNICZYCH Na podstawie szacunkowych danych uzyskanych z GUS w roku 2008 zbiory owoców z drzew szacuje się na 3288 tys. ton. W porównaniu z klęskowym 2007 roku produkcja owoców z wszystkich gatunków drzew była wyższa o około 160%. Wzrost produkcji, choć znacznie mniejszy stwierdzono także w porównaniu do średniej z lat Na zwiększenie zbiorów owoców w roku 2008 wpłynęła wyższa produkcja owoców z wszystkich gatunków drzew. W porównaniu do roku 2007 największy wzrost zbiorów zanotowano dla moreli, brzoskwini i jabłek. Wyższe o 28,4% od zbiorów w roku 2007 były także zbiory owoców z krzewów owocowych i plantacji jagodowych, które wynosiły 553 tysiące ton. W skali kraju w roku 2008 zaobserwowano zwiększenie się nasilenia występowania parcha jabłoni oraz większą szkodliwość owocnicy jabłkowej, owocówki śliwkóweczki, owocnic śliwowych, nasionnicy trześniówki. Pozostałe agrofagi wyrządzały szkody, w porównaniu z odnotowanymi w roku 2007, na podobnym lub niższym poziomie. 46

47 J a b ł o ń Parch jabłoni Venturia inaequalis (Cooke) Aderh. Mapa 33 i 34, wykres 36 i 37 W 2008 roku nastąpiło znaczne zwiększenie się nasilenia występowania parcha jabłoni. Pomimo stwierdzenia większej liczby porażonych liści i owoców jabłoni znaczenie choroby w perspektywie kilkunastu lat maleje. Średnia z wielolecia wynosi 23,2% porażonych liści i 14,4% owoców, a w roku 2008 średnio w skali kraju stwierdzono 11,6% porażonych liści i 8,4% porażonych owoców (w roku 2007 liczba porażonych owoców była jeszcze mniejsza 4,2%). Najwięcej porażonych liści przez parch jabłoni stwierdzono w województwach: śląskim, tj. średnio 32,0% (Częstochowa średnio 52,0%, a lokalnie 90,0%), dolnośląskim 23,9% (Jelenia Góra średnio 54,0%, a lokalnie 100%), małopolskim 15,5% i w świętokrzyskim 14,2% (lokalnie w miejscowości Końskie odnotowano 80,0%). Najmniej porażonych liści stwierdzono w województwie wielkopolskim 1,5% oraz pomorskim i podkarpackim 4,0-4,5%. Rejony, w których porażenie owoców przez parch jabłoni w roku 2008 było najliczniejsze, w dużej mierze pokrywały się z wymienianymi w roku Były to województwa: śląskie, gdzie stwierdzono średnio 22,0% porażonych owoców (Częstochowa średnio 42,0%, a lokalnie 90,0%), lubelskie 21,9% (Zamość średnio 48,0%, a lokalnie 100%), podkarpackie 9,6%, mazowieckie 9,3% (Ostrołęka średnio 28,0%, a lokalnie 80% Ostrów Mazowiecka) i dolnośląskie 8,9% (lokalnie 40,0% Środa Śląska). Mniej niż 4,0% owoców porażonych przez parcha jabłoni odnotowano w województwach: lubuskim, wielkopolskim i małopolskim. W roku 2009 choroba w większym nasileniu może wystąpić przede wszystkim w stałych rejonach szkodliwości. Decydujący wpływ na nasilenie występowania parcha jabłoni będą miały warunki pogodowe. Kwieciak jabłkowiec Anthonomus pomorum L. Mapa 35, wykres 38 W 2008 r. informacje na temat szkodliwości kwieciaka jabłkowca napłynęły z pięciu województw. Średni procent uszkodzonych pąków kwiatowych na podstawie dostępnych danych wyniósł 3,6. Średnia w kraju szkodliwość kwieciaka jabłkowca na przestrzeni wielolecia kształtuje się na poziomie 7,2% uszkodzonych pąków kwiatowych. 47

48 Najwięcej uszkodzonych pąków kwiatowych stwierdzono w województwie lubelskim, tj. średnio 5,3% (Chełm, średnio 13,0%, a w miejscowości Łęczna uszkodzenia dochodziły do 25,0% pąków). W województwach: dolnośląskim, łódzkim i świętokrzyskim średni procent uszkodzonych pąków wynosił około 3,5%. W województwie wielkopolskim w Poznaniu średnio uszkodzonych zostało 2,0% pąków jabłoni. Większe szkody kwieciak jabłkowiec wyrządził jedynie lokalnie w województwie świętokrzyskim, gdzie w miejscowości Kielce odnotowano nawet 20,0% uszkodzonych pąków i świętokrzyskim w miejscowości Końskie 15,0%. Od połowy lat 90-tych znaczenie kwieciaka jabłkowca, pomimo cyklicznego pojawiania się w większej liczebności, stopniowo zmniejsza się. W roku 2009 z większymi szkodami powodowanymi przez kwieciaka jabłkowca należy liczyć się przede wszystkim w rejonach jego stałego występowania. Owocnica jabłkowa Hoplocampa testudinea Klug. Mapa 36, wykres 39 W roku 2008 owocnica jabłkowa uszkodziła średnio w skali kraju 3,2% zawiązków owoców. Od trzech lat szkodliwość tego gatunku utrzymuje się na podobnym poziomie, nie przekraczając wartości średniej z wielolecia wynoszącej 3,7% uszkodzonych zawiązków owoców jabłoni. Rejonami, w których owocnica jabłkowa spowodowała najwięcej szkód w roku 2008, są niemal takie same jakie zostały wymienione w roku Najwięcej uszkodzeń stwierdzono w województwach: śląskim, gdzie odnotowano średnio 8,5% zawiązków (lokalnie 30,0% Częstochowa), dolnośląskim 7,0% (lokalnie 48,0% Świdnica) i lubelskim 4,1% (Chełm 10,0%). W województwach: mazowieckim, podlaskim, warmińskomazurskim i wielkopolskim stwierdzono średnio poniżej 2,0% uszkodzonych zawiązków owoców. Zwiększyła się szkodliwości owocnicy jabłkowej w roku 2008, w porównaniu do odnotowanej w roku W roku 2009 szkodnik ten będzie miał znaczenie głównie na tych terenach, na których owocnica jabłkowa wystąpiła liczniej w roku 2008, a także lokalnie. Wiosną należy prowadzić systematyczne kontrole liczebności szkodnika, aby ograniczyć liczbę uszkodzonych zawiązków owoców jabłoni. 48

49 Owocówka jabłkóweczka Cydia pomonella L. Mapa 37, wykres 40 Średnia w skali kraju szkodliwość owocówki jabłkóweczki w roku 2008 utrzymywała się na niemal takim samym poziomie jak w latach i wynosiła 3,0% uszkodzonych owoców. Średnia z wielolecia jest wartością prawie dwukrotnie wyższą 5,8%. Od roku 1996 tylko w roku 1999 szkodliwość owocówki jabłkóweczki ukształtowała się nieznacznie powyżej tego poziomu i od tego roku znaczenie szkodnika systematycznie maleje. Średnio w skali województw najwięcej owoców uszkodzonych przez owocówkę jabłkóweczkę stwierdzono w województwach: śląskim 6,5% (lokalnie 25,0% Częstochowa), dolnośląskim 5,7% (lokalnie 70,0% Wrocław), łódzkim 5,4% i kujawsko-pomorskim 4,0% (lokalnie 14,0-16,0% Tuchola, Wąbrzeźno, Grudziądz i Toruń). Większą szkodliwość tego gatunku odnotowano także w rejonie Zamościa, gdzie średnio uszkodzonych zostało 5,0% owoców, a lokalnie 35,0% (lubelskie) oraz lokalnie na terenie województwa świętokrzyskiego w miejscowości Kielce 20,0%. Najmniej szkód owocówka jabłkóweczka wyrządziła,, w województwach: podlaskim, wielkopolskim, podkarpackim, mazowieckim i małopolskim, powodując uszkodzenie 1,5-1,8% owoców. Małe znaczenie gospodarcze owocówki jabłkóweczki będzie prawdopodobnie utrzymywało się nadal. Jej liczebność jest jednak mocno uzależniona od warunków meteorologicznych. Jeśli na przełomie maja i czerwca w roku 2009 wystąpi ciepła i umiarkowanie wilgotna pogoda (w ostatnich latach był to okres raczej suchy) wówczas może wystąpić liczniej i stanowić większe, niż w roku 2008, zagrożenie dla owoców jabłoni. Ś l i w a Brunatna zgnilizna drzew pestkowych Monilinia laxa (Aderh. et Ruhl.) Honey Mapa 38 W roku 2008 rozpoczęto ocenę szkodliwości brunatnej zgnilizny drzew pestkowych na śliwach i gromadzenie informacji o porażeniu pędów. Na podstawie danych z 7 województw stwierdzono, że średnio 3,8% pędów śliw uległo porażeniu. W województwach: wielkopolskim, pomorskim, łódzkim i kujawsko-pomorskim porażonych zostało 49

50 średnio od 0,5% do 2,3% pędów. W województwie lubelskim i warmińsko-mazurskim odnotowano średnio 3,0% uszkodzonych pędów (lokalnie w obu województwach 6,0%). Największe szkody brunatna zgnilizna drzew pestkowych na śliwach spowodowała na terenie województwa śląskiego, gdzie w delegaturze Częstochowa odnotowano średnio 16,0% porażonych pędów, a lokalnie w miejscowości Częstochowa 50,0%. Wielkość strat powodowanych przez sprawcę brunatnej zgnilizny drzew pestkowych w 2009 roku na śliwach zależeć będzie w dużej mierze od przebiegu warunków pogodowych. Rejonem, obarczonym dużym ryzykiem wystąpienia choroby jest województwo śląskie, gdzie w 2008 roku odnotowano najwięcej porażonych pędów śliw. Owocnice śliwowe Hoplocampa spp. Mapa 39, wykres 41 Po najmniejszej od 18 lat, średnio w skali kraju, szkodliwości owocnic śliwowych w roku 2007 (2,6%) odnotowano zwiększenie się liczby uszkodzonych zawiązków śliw w roku 2008 do 4,6%. Analizując wyniki oceny szkodliwości owocnic śliwowych na przestrzeni wielolecia można stwierdzić, że maleje znaczenie gospodarcze tych szkodników, zwłaszcza w porównaniu ze średnią z analizowanego okresu, która wynosi około 10,0% uszkodzonych zawiązków śliw. Główne rejony występowania w roku 2008 owocnic śliwowych, w porównaniu z oceną szkodliwości przeprowadzoną w roku 2007, pozostały w większości takie same. Najwięcej uszkodzonych zawiązków śliw stwierdzono w województwie kujawsko-pomorskim tj. średnio 7,6% (lokalnie 22,0%) i na terenie województwa śląskiego (Częstochowa 18,0%, natomiast lokalnie odnotowano 60,0% uszkodzonych zawiązków). Także na terenie województwa łódzkiego (Sieradz, gdzie średnio uszkodzonych zostało 8,3% zawiązków) i wielkopolskiego (Leszno 6,0%). Najmniej uszkodzonych zawiązków śliw przez owocnice śliwowe odnotowano w województwach: dolnośląskim, lubuskim i świętokrzyskim 2,0% W roku 2009 ryzyko wyrządzenia większych szkód przez owocnice śliwowe możliwe jest głównie w tych rejonach, w których pojawiają się corocznie, a lokalnie także w innych rejonach. 50

51 Owocówka śliwkóweczka Cydia funebrana Tr. Mapa 40, wykres 42 Średnia w skali kraju szkodliwość owocówki śliwkóweczki w roku 2008 wyniosła 3,9% owoców. Jest to wartość wyższa w porównaniu z odnotowaną w roku 2007, jednak na przestrzeni kilkunastu lat wyrządzane przez nią szkody nie przekraczają poziomu średniej z wielolecia (8,9% uszkodzonych owoców). Do województw o większej szkodliwości owocówki śliwkóweczki, nie przekraczającej jednak średniej z wielolecia, można zaliczyć małopolskie, gdzie stwierdzono średnio 8,7% uszkodzonych owoców (a lokalnie Kraków 40,0%, Limanowa 23,0%), kujawsko-pomorskie 6,2% (a lokalnie Toruń 18,0%) i lubuskie 6,0%. Były to województwa, w których, podobnie jak w roku 2007, uszkodzenie owoców przekraczało wartość średnią krajową. Ponadto średnio 8,0% uszkodzonych owoców śliw odnotowano w Częstochowie (śląskie). Do województw charakteryzujących się małą liczebnością owocówki śliwkóweczki należą: podkarpackie, gdzie uszkodzony został 1,0% owoców, lubelskie i mazowieckie 1,5% oraz świętokrzyskie 1,7%. Znaczenie gospodarcze owocówki śliwkóweczki będzie prawdopodobnie zmniejszać się nadal. Mimo to w roku 2009, wiosną, szczególnie w sadach, w których szkodnik wystąpił w większej liczebności w roku 2008 należy prowadzić obserwacje w okresie lotu motyli i składania jaj, a zwłaszcza na terenie tych rejonów, z których informowano o lokalnej szkodliwości, wynoszącej do 40,0% uszkodzonych owoców śliw. C z e r e ś n i a i w i ś n i a Brunatna zgnilizna drzew pestkowych Monilinia laxa (Aderh. et Ruhl.) Honey Mapa 41 i 42 Od 2008 roku ocenie porażenia przez sprawcę brunatnej zgnilizny drzew pestkowych podlegają pędy, a nie jak dotychczas owoce. Na plantacjach wiśni średnio w skali kraju stwierdzono 6,4% uszkodzonych pędów. W województwie małopolskim odnotowano średnio 15,0% uszkodzonych pędów (a lokalnie w okolicach Krakowa 90,0% i w okolicach Tarnowa 80,0%), w dolnośląskim 14,0% (a lokalnie w 51

52 okolicach Wałbrzycha 75,0%), w lubuskim 8,3% i w łódzkim 7,8% (a lokalnie w rejonie Sieradza 35,0% i Skierniewic 45,0%). Najmniej uszkodzonych pędów wiśni (około 2,0%) stwierdzono w województwach: mazowieckim, pomorskim i wielkopolskim. Informacje o uszkodzeniach pędów czereśni przez sprawcę brunatnej zgnilizny drzew pestkowych nadesłano z 6 województw. Najwięcej uszkodzonych pędów stwierdzono w województwie dolnośląskim (Wrocław średnio 10,5%, a lokalnie 40,0%) i lubuskim, (Zielona Góra średnio 7,0%, a lokalnie 20,0%). W województwie małopolskim i wielkopolskim odnotowano poniżej 1,0% uszkodzonych pędów czereśni. Rok 2008 był pierwszym rokiem, w którym oceniano procent porażonych pędów wiśni i czereśni. Trudno przewidywać jakie zagrożenie będzie stanowić brunatna zgnilizna drzew pestkowych, ale należy zwrócić uwagę na te tereny, na których wystąpiła w roku W roku 2009 choroba może wystąpić w większym nasileniu w przypadku wystąpienia korzystnych dla jej rozwoju warunków pogodowych. Nasionnica trześniówka Rhagoletis cerasi L. Mapa 43, wykres 43 Informacje o szkodliwości nasionnicy trześniówki w 2008 roku przekazano z 10 województw. W 2008 roku procent uszkodzonych owoców czereśni i wiśni przez larwy nasionnicy trześniówki był nieco wyższy (2,6) niż odnotowany w roku 2007 (2,2). Podobnie jak w poprzednich latach większą szkodliwość nasionnicy trześniówki stwierdzono w województwie dolnośląskim (Wrocław średnio 5,7%, a lokalnie do 14,0% w okolicach Środy Śląskiej) oraz województwie łódzkim 5,1% (Sieradz średnio 9,0%, a lokalnie 30,0% w okolicach Wielunia), ale najwięcej uszkodzonych owoców w roku 2008 odnotowano w województwie lubuskim średnio 6,0% (Zielona Góra średnio 9,0%, a maksymalnie do 35,0%). W pozostałych województwach, z których przekazano wyniki oceny szkodliwości, stwierdzono średnio do 2,.5% uszkodzonych owoców wiśni i czereśni. W skali kraju szkodliwość nasionnicy trześniówki w roku 2009 będzie prawdopodobnie niewielka ale lokalnie może spowodować liczniejsze uszkodzenia owoców. W okresie nalotu owadów dorosłych należy koniecznie prowadzić obserwacje, np. przy pomocy tablic lepowych, w celu ustalenia terminu ewentualnego zwalczania. 52

53 T r u s k a w k a Szara pleśń truskawek Botrytinia fuckeliana (De Bary) Whetzel. Mapa 44, wykres 44 Warunki pogodowe w 2008 roku w większości województw nie sprzyjały rozwojowi szarej pleśni. Średni procent porażonych owoców truskawki wyniósł 2,8% i był o 2,5% niższy w porównaniu z odnotowanym w roku 2007 i prawie trzykrotnie niższy od średniej wieloletniej (7,9%). Województwa, w których odnotowano największą szkodliwość szarej pleśni na owocach truskawek skupione są przede wszystkim w Centralnej Polsce. Największą średnią szkodliwość odnotowano w województwie świętokrzyskim 5,7% (lokalnie 15,0%), kujawskopomorskim 4,2% (lokalnie 24,0% w okolicach Włocławka) i łódzkim 4,1% (lokalnie do 85,0% w okolicach Bełchatowa). Rejonem o większym nasileniu występowania tej choroby była także delegatura Płock (mazowieckie), w której stwierdzono średnio 10,0% owoców truskawki porażonych przez szarą pleśń oraz miejscowość Krosno Odrzańskie (lubuskie), gdzie lokalnie porażenie wynosiło 46,0% owoców. Najmniejszą średnią szkodliwość szarej pleśni truskawek odnotowały województwa: lubuskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie, tj. 0,9-1,6% porażonych owoców. Procent owoców porażonych przez szarą pleśń kolejny rok utrzymuje się poniżej wartości średniej z wielolecia. W roku 2009 sytuacja może wyglądać podobnie. Liczba porażonych owoców truskawki przez sprawcę szarej pleśni zależeć będzie jednak przede wszystkim od warunków meteorologicznych. ŚLIMAKI GASTROPODA W warunkach meteorologicznych naszego kraju pomrowik polny i ślinik luzytański są najczęściej rejestrowanymi ślimakami w uprawach roślin rolniczych, warzywnych i sadowniczych. Szkodliwość ślimaków w ostatnich latach jest niewielka w skali kraju, ale lokalnie odnotowywane są znaczne straty na wskutek ich żerowania, zwłaszcza w ogrodach i sadach. W roku 2008, w wyniku niekorzystnych dla rozwoju ślimaków warunków pogodowych, (duże braki opadów w okresie wiosennym) odnotowano niewielkie nasilenie ich występowania w kraju. 53

54 Informacje o szkodach powodowanych przez ślimaki na plantacjach zbóż nadesłano z województw: pomorskiego, gdzie odnotowano 10,2% uszkodzonych roślin, opolskiego 7,3%, warmińsko-mazurskiego 5,8%, małopolskiego 3,8%, zachodniopomorskiego 2%, podkarpackiego 1,6%, śląskiego 1,5%, a lokalnie 30% oraz sporadycznie w województwach podlaskim i kujawsko-pomorskim. Uszkodzenia roślin ziemniaka spowodowane przez ślimaki stwierdzono na terenie województw: małopolskiego, gdzie uszkodzonych zostało 2,7% roślin ziemniaka, śląskiego 2,5%, a lokalnie 30%, podkarpackiego 1,6%, wielkopolskiego 1,5%, oraz lokalnie w województwie świętokrzyskim 30%, a sporadycznie w kujawsko-pomorskim. O uszkodzeniach roślin buraka informowano z województw: opolskiego 7,3% uszkodzonych roślin, podkarpackiego 1,6%, wielkopolskiego i małopolskiego 1,5%, śląskiego 1,4%, a lokalnie 30% oraz o sporadycznych uszkodzeniach z kujawsko-pomorskiego. Objawy żerowania ślimaków na roślinach rzepaku stwierdzono w województwach: warmińsko-mazurskim, w którym uszkodzeniu uległo 24,4% roślin, pomorskim 12,7%, opolskim 7,3%, zachodniopomorskim 6%, a lokalnie 10%, małopolskim 3,5%, dolnośląskim 3%, a lokalnie 10%, wielkopolskim 1,5%, śląskim 1,2%, a lokalnie 30% oraz lokalnie w lubuskim do 30%, a w kujawskopomorskim występowały sporadycznie. Uszkodzenia roślin warzywnych spowodowane żerowaniem ślimaków odnotowano na terenie województw: małopolskiego, gdzie uszkodzonych zostało 11,5%, a lokalnie 100% roślin, pomorskiego 7,5%, a lokalnie 30%, podkarpackiego 5,7%, a lokalnie 30%, świętokrzyskiego 5%, a lokalnie 30%, wielkopolskiego 3,5%, a lokalnie 30%, dolnośląskiego 3%, a lokalnie 10%, śląskiego 2% oraz lokalnie (głównie uszkodzenia kapusty) w: lubuskim, kujawskopomorskim, podlaskim i mazowieckim. Informacje o uszkodzeniach w sadach przekazano jedynie z województw śląskiego i wielkopolskiego, gdzie odnotowano 1,4-2% uszkodzonych liści drzew i krzewów owocowych, natomiast z małopolskiego o uszkodzeniu 3% roślin truskawki. 54

55 MAPY i WYKRESY Wykres 1 55

56 Wykres 2 56

57 Wykres 3 57

58 Wykres 4 58

59 Wykres 5 59

60 Mapa 1 Procent porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez mączniak prawdziwy zbóż Wykres 6 Średni dla Polski procent porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez mączniak prawdziwy zbóż 60

61 Procent porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez rdzę brunatną pszenicy Mapa 2 Wykres 7 Średni dla Polski procent porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez rdzę brunatną pszenicy 61

62 Mapa 3 Procent porażonych kłosów pszenicy ozimej przez septoriozę plew pszenicy Wykres 8 Średni dla Polski procent porażonych kłosów pszenicy ozimej przez septoriozę plew pszenicy 62

63 Procent porażonych kłosów pszenicy ozimej przez fuzariozy kłosów zbóż Mapa 4 63

64 Mapa 5 Procent porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez łamliwość źdźbła zbóż Wykres 9 Średni dla Polski procent porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez łamliwość źdźbła zbóż 64

65 Procent porażonych roślin pszenicy ozimej przez zgorzel podstawy źdźbła Mapa 6 Wykres 10 Średni dla Polski procent porażonych roślin pszenicy ozimej przez zgorzel podstawy źdźbła 65