Psychologia kryzysu Wykład V Kryzys wywołany chorobą przewlekłą

Transkrypt

1 Psychologia kryzysu Wykład V Kryzys wywołany chorobą przewlekłą Michał Ziarko Poznań 2017/2018

2 Gdzie o tym można przeczytać?

3 Choroba przewlekła analiza zjawiska (wydarzenie)

4 Ze względu: Jak dzielimy choroby? na przyczynę (np. wywołane przez wirusy, bakterie), sposób przenoszenia (zakaźne lub niezakaźne), zajęcie określonych układów lub narządów (np. choroby układu krążenia) czas trwania (choroby ostre i choroby przewlekłe).

5 Cechy choroby ostrej Choroby ostre: krótkie okresu trwania, szybki początek, znaczne nasilenie objawów chorobowych.

6 Choroby przewlekłe - definicje Sposoby definiowania chorób przewlekłych Definicje koncentrujące się na czas trwania Definicje koncentrujące się na charakterystyce choroby

7 Choroby przewlekłe - definicje Definicje oparte na czasie choroby choroba przewlekła jest chorobą o długim czasie trwania i powolnym postępie (WHO, 2009). Choroba przewlekła to każde schorzenie, które trwa dłużej niż trzy miesiące (U.S. National Center for Health Statistics,2009)

8 Choroby przewlekłe - definicje przyjmują, że choroba przewlekła to taki niekorzystny stan, który trwa dłużej niż 3 miesiące w roku lub wymaga ciągłej hospitalizacji co najmniej przez okres 1 miesiąca (Pless, Pinkerton, 1975). zaburzenie o długim okresie trwania, które może być postępujące i o złym rokowaniu lub też związane z relatywnie normalnym biegiem życia pomimo nieprawidłowości występujących w fizycznym lub psychicznym funkcjonowaniu (Gustafson 1996, s. 28).

9 Choroby przewlekłe - definicje Definicje oparte na charakterystyce Proponuje się odróżniać chorobę ostrą od przewlekłej na podstawie przyczyn przebiegu tożsamość / istota (identity ) konsekwencji sposobów leczenia

10 Cechy choroby przewlekłej Schorzenia ogólnosystemowe odziałujące na funkcjonowanie wielu układów, przez co zakłócają przebieg procesów fizycznych, psychicznych i społecznych, Zakłócają normalny bieg życia; ich rozwój trwa przez wiele lat, z których większość przebiega bez widocznych objawów, a pełnoobjawowa choroba ujawnia się około 60 roku życia.

11 Cechy choroby przewlekłej Przebieg i rozwój może być kontrolowany, ale nie jest możliwe pełne wyleczenie, Stopniowo i niepostrzeżenie zaburzają one bądź uniemożliwiają wykonywanie wielu codziennych czynności, Większość z nich charakteryzuje się relatywnie spokojnym przebiegiem zakłóconym przez nawroty bądź dramatyczne komplikacje zagrażające życiu (Leventhal i inni, 2005).

12 Główne choroby przewlekłe Choroby układu krążenia (choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, choroby naczyń mózgowych, w tym udar mózgu). Nowotwory. Przewlekłe choroby układu oddechowego, astma. Cukrzyca. Choroby psychiczne. Choroby jamy ustnej. Choroby kości i stawów (zapalenie stawów). Zaburzenia genetyczne. Otyłość.

13 Dlaczego chorobami przewlekłymi należy się zajmować Odpowiedzialne za 63% zgonów Dane WHO.

14 Dlaczego chorobami przewlekłymi należy się zajmować

15 Przyczyny zgonów w Polsce

16 Choroby układu krążenia jako przyczyna zgonów

17 CNS jako przyczyna zgonów

18 Nowotwory jako przyczyna zgonów

19 Dlaczego mamy do czynienia z epidemią chorób przewlekłych? Rewolucje epidemiologiczne XX wieku. Starzenie się społeczeństw. Starzenie biologiczne (spowolnieniem i pogorszeniem funkcji poznawczych oraz z występowaniem niepełnosprawności; zmiany narządowe, np. upośledzenie wzroku i słuchu) Starzenie psychologiczne i społeczne (zmniejszanie się uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym)

20 Proces adaptacji do choroby przewlekłej Faza to niepewność - podczas niej do pacjenta zaczynają docierać informacje, że może być chory. Podczas tej fazy pacjent próbuje zrozumieć swoją sytuację i jej powagę. Faza wstrząsu to czas, gdy chory zdaje sobie sprawę, że cierpi na poważną chorobę, która wprowadzi wiele zmian w jego życiu i wiąże się z wyższym poziomem stresu.

21 Proces adaptacji do choroby przewlekłej Faza to dążenia do wyzdrowienia - czas uzyskiwania kontroli nad chorobą oraz nad własnym życiem przy pomocy wyspecjalizowanego personelu i z wykorzystaniem zasobów środowiskowych. Faza przywrócenia dobrostanu - odzyskanie równowagi na skutek zaakceptowania choroby i jej konsekwencji.

22 Klasy chorób przewlekłych Kryterium klasyfikacyjne Prawdopodobieństwo utraty życia Przebieg choroby Możliwość leczenia choroby Sposób leczenia choroby Konsekwencje choroby Typy chorób Choroby zagrażające życiu vrs choroby niezagrażające życiu Choroby rozwijające się stopniowo vrs choroby rozwijające się rzutami. Choroby podlegające leczeniu vrs choroby niepodlegające leczeniu Choroby możliwe do opanowania na skutek stosowania procedur medycznych vrs choroby możliwe do opanowania wskutek stosowania procedur medycznych i zmiany stylu życia. Choroby znacząco upośledzające funkcjonowanie vrs choroby w nieznaczny sposób upośledzające funkcjonowanie.

23 Choroba przewlekła a inne KWŻ - podobieństwa zwiastuny choroby przewlekłej nie pojawiają się w ogóle lub tuż przed zachorowaniem, efektywne zarządzanie sobą w sytuacji choroby przewlekłej wymaga odpowiednich przygotowań, na które często nie ma wystarczającego czasu i odpowiednich warunków, choroba przewlekła zwiększa wymagania pojawiające się przed jednostką, zagrażając posiadanym przez nią zasobom

24 Choroba przewlekła a inne KWŻ - podobieństwa w czasie działania stresora powstają warunki do pojawienia się krótkotrwałego afektu negatywnego związanego z odczuwaniem złości, lęku oraz obniżeniem nastroju, w odniesieniu do przyszłości wywołuje ona niepewność związaną z jej następstwami, głównie wpływem na dalsze życie

25 Choroba przewlekła a inne KWŻ - różnice stresor uniwersalny - że każdy z nas stanie przed koniecznością zmagania się z nią; w większości przypadków choroba ta będzie towarzyszyła do końca życia, stresor o charakterze wewnętrznym, przyczyniający się do szybkiego wyczerpywania się posiadanych zasobów, choroba przewlekła nie jest zdarzeniem nagłym, niepoprzedzonym łatwymi do zauważenia sygnałami świadczącymi o jej rozwoju,

26 Choroba przewlekła a inne KWŻ - różnice sposoby radzenia sobie z chorobą przewlekłą, jakie są proponowane, aby ją kontrolować mogą być równie obciążające i zagrażające zdrowiu i życiu w stopniu porównywalnym z samą chorobą, przyczyniają się do stanu długotrwałego napięcia emocjonalnego związanego z poczuciem zagrożenia, niepewności, złości bądź obniżonym nastrojem, niezwykle mocno osadzona jest ona w kontekście istutucjonalnym i kulturowym,

27 Ocena choroby przewlekłej

28 Poznawcza reakcja na chorobę obraz własnego położenia życiowego, w którym układają się w mniej lub bardziej zwartą całość zarówno ogólne wiadomości o własnej chorobie i o własnych możliwościach zachowania się, jak i specyficzne przekonania dotyczące posiadanej choroby, własnej odporności na nią, związków pomiędzy chorobą a własną aktywnościa, itd. (Kulczycki, 1971) poznawcza reprezentacja własnej choroby konstruowana przez chorego Heszen Klemens (1979)

29 Obraz własnej choroby przyczyny choroby, czyli co doprowadziło do powstania i rozwinięcia się choroby, istota choroby, czyli informacji dotyczących tego, czym dana choroba jest, aktualny stanu zdrowia obejmującego informację o zmianach powstałych na skutek choroby w narządzie przez nią zaatakowanym, ich wpływie na resztę organizmu, samopoczucia, wyglądu,

30 Obraz własnej choroby konieczne leczenie oraz dalszy przebiegu choroby obejmującego w szczególności wiedzę na temat czynników ułatwiających bądź utrudniających proces leczenia (prowadzonej diagnozy, przyjmowanych leków, zachowań wpływających na stan zdrowia, itd.), mechanizmu działania tych czynników oraz przewidywania dotyczące przebiegu choroby w przyszłości, sytuacji, w których dojdzie do remisji bądź nasilenia objawów, skutków choroby, czyli wszystkich przypuszczeń, jakie chory posiada na temat długotrwałych somatycznych i psychospołecznych konsekwencji, jakie pozostawi po sobie choroba.

31 Obraz własnej choroby natura choroby, u podstaw której leży rozpoznanie choroby dokonane przez lekarza, jak i z jednostkowe doświadczanie symptomów (np. Mam grypę (diagnoza lekarska), bolą mnie mięśnie i jestem osłabiony (doświadczanie symptomów),

32 Obraz własnej choroby spostrzegane przyczyny choroby (czynniki biologiczne, psychospołeczne) (np. Zachorowałem bo byłem przepracowany (psychospołeczne myślenie o genezie choroby) i w tym czasie zetknąłem się z wirusem grypy (biologiczne myślenie o genezie choroby), czas trwania choroby - Czy choroba traktowana jest jako ostra, czy raczej jako przewlekłą, rozciągniętą w czasie z niewielkim prawdopodobieństwem zakończenia (np. To jest grypa przejdzie, mi w ciągu tygodnia lub Mam cukrzycę i będę już zawsze chory ),

33 Obraz własnej choroby konsekwencje - do przewidywań pacjenta na temat możliwych skutków, jakie choroba spowoduje w jego życiu. Spostrzegane konsekwencje mogą odnosić się do samopoczucia fizycznego (np. W związku z moją chorobą skazany jestem na ciągłe odczuwanie bólu ), emocjonalnego (np. Od kiedy jestem chory wszystko mnie drażni i irytuje ), społecznego funkcjonowania (np. Ludzie odsuną się ode mnie w związku z moją chorobą ), czy też do warunków ekonomicznych (np. Moja choroba spowoduje, że będę mniej zarabiał ).

34 Obraz własnej choroby do możliwość wyzdrowienia i kontrolowania swojej choroby (1) czy choroba poddaje się leczeniu i czy istnieje możliwość powrotu do pełnego zdrowia. (2) na ile osoba chora jest w stanie samodzielnie radzić sobie z efektami choroby, a na ile będzie musiała korzystać z pomocy specjalistów (np. Gdy odpocznę to wyzdrowieję, Jeśli poddam się operacji to wrócę do zdrowia ).

35 Co kształtuje obraz własnej choroby Osobiste doświadczenie związane głównie z samopoczuciem, Informacje przekazywane przez lekarza i personel medyczny, Obserwacja przebiegu choroby innej osoby, Informacji na temat choroby uzyskane od innych ludzi, Informacje z mediów.

36 Obraz własnej choroby Natężenie depresji Poczucie zadowolenia z życia Akceptacja choroby Wypełnianie ról społecznych Ostrość - chroniczność Konsekwencje choroby,042 -,126 -,023,105,181 ** -,091 -,184 **,223 ** Samokontrola -,179 **,034,083 -,093 Kontrola leczenia -,119,080,188 ** -,058 Poczucie koherencji -,260 ** -,027,094 -,122 Częstość występowania Reprezentacja Emocjonalna,135,136 * -,086,050,512 ** -,194 ** -,196 **,248 ** PRZY_psych,371 ** -,197 ** -,247 **,143 * PRZY_ryzyko,050 -,193 ** -,173 *,094 PRZY_Odporn,209 ** -,048 -,239 **,041 PRZY_Przypadek -,061,068 -,072,007 Symptomy,273 ** -,043 -,067,265 **

37 Przekonania na temat choroby ** ** ** ** Ostrość - Chroniczność Konsekwencje Samokontrola Kontrola leczenia CNS C RZS

38 Przekonania na temat choroby ** ** ** ** Kontrola leczenia Spójność Częstość objawów Reprezentacja emocjonalna CNS C RZS

39 Przekonania na temat choroby 20 ** ** Przyczyny psychologiczne Przyczyny czynniki ryzyka CNS C RZS

40 Aktywność w chorobie przewlekłej

41 Zadania ogólne Głównym celem radzenia sobie w sytuacji choroby przewlekłej jest osiągnięcie przez pacjenta optymalnego stanu zdrowia, co w odniesieniu do chorób przewlekłych nie oznacza pełnego wyzdrowienia a jedynie spowolnienie lub zatrzymane postępów choroby (Heszen, 2013).

42 Zadania ogólne Utrzymania emocjonalnej równowagi Utrzymania spójnego poczucia Ja zwłaszcza w obszarze kompetencji i poczucia sprawstwa Utrzymania dobrych relacji z rodziną i przyjaciółmi Przygotowania się do przyszłej egzystencji.

43 Zadania związane bezpośrednio z chorobą Radzenie sobie z psychologicznymi konsekwencjami choroby, a zwłaszcza z symptomami, bólem i pojawiającą się niepełnosprawnością Przystosowanie się do wymogów leczenia i specyficznego środowiska, jakim jest służba zdrowia Zbudowanie i utrzymanie pozytywnych relacji z pracownikami służby zdrowia (Moos, Schaefer,1984 )

44 Radzenie sobie z chorobą proces adaptacji do choroby Poszukiwanie znaczenia - dlaczego zachorowałem?, Co choroba wnosi do mojego życia?), Odzyskiwanie kontroli nad własnym życiem najczęściej poprzez podejmowanie różnych działań, Odzyskiwanie poczucia własnej wartości poprzez specyficzne przetwarzanie informacji w taki sposób aby podnieść własną wartość.

45 Radzenie sobie z CNS RZS> C RZS> C RZS> CNS Radzenie sobie skoncentrowane na problemie Radzenie sobie skoncnetrowane na emocjach Dysfunkcjonalne radzenie sobie CNS C RZS

46 Radzenie sobie z CNS 5 CNS< C RZS< CNS CNS< RZS 4 3 Aktywne radzenie sobie Planowanie Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego CNS C RZS

47 Radzenie sobie z CNS 4,5 3,5 CNS> C CNS< RZS RZS> C CNS< C 2,5 1,5 Pozytywne przewartościowanie Akceptacja Zwrot ku religii Poszukiwanie wsparcia emcjonalnego CNS C RZS

48 Radzenie sobie z CNS 4 CNS< RZS>C CNS< RZS>C CNS< RZS CNS<RZS> C Czynności zastępcze Zaprzeczanie Substancje psychoaktywne CNS C RZS Zaprzestanie działań

49 Radzenie sobie z chorobą zaprzeczanie Zaprzeczenie czyli nieprzyjmowanie do wiadomości faktu zachorowania lub konsekwencji choroby mimo dostępnych informacji i intelektualnych możliwości do ich wykorzystania. Często jest reakcją na postawienie diagnozy ponieważ informacja o zachorowaniu jest druzgocąca i silnie lękotwórcza. Pozwala jednostce obniżyć poziom negatywnych emocji oraz odsuwa w czasie mierzenie się z konsekwencjami choroby przewlekłej. Na początku choroby jest reakcją przystosowawczą.

50 Radzenie sobie z chorobą regresja Regresja jest strategią radzenia sobie cofającą osobę do wcześniejszy stadiów rozwoju. Może się ona przejawiać: większą pasywnością w zachowaniu, większą zależnością od innych oraz ujawnianiem emocji, które normalnie nie są oczekiwane u osoby w danej fazie życia. W początkowym okresie choroby można tą strategie uważać za przystosowawczą, gdyż czyni osoby mniej aktywnymi, co pozwala na odpoczynek i poddanie się leczeniu.

51 Radzenie sobie z chorobą kompensacja kompensacja, czyli przeciwdziałanie ograniczeniom pojawiającym się na skutek choroby w jednym obszarze funkcjonowania poprzez stawanie się bardziej biegłym i sprawnym w innej sferze życia. strategia sprzyjająca adaptacji do choroby przewlekłej, gdy umożliwia ona osiąganie pozytywnych celów zdrowotnych.

52 Radzenie sobie z chorobą racjonalizacja Racjonalizacja. Zniekształcenie poznawcze pozwalające osobie na podanie społecznie akceptowanych przyczyn wyjaśniających jej zachowaniem, niemożność osiągania zaplanowanych celów lub powód, dla którego nie kończy rozpoczętych czynności. Racjonalizacja pozwala złagodzić rozczarowanie, które towarzyszy ograniczeniu aktywności będącej skutkiem choroby. W niektórych przypadkach, gdy blokuje pełne wykorzystanie potencjału osoby lub gdy utrudnia efektywne korzystanie z opieki zdrowotnej może indukować negatywne emocje, takie jak złość czy też poczucie winny.

53 Konsekwencje choroby przewlekłej

54 Konsekwencje choroby przewlekłej dla życia i fizycznego dobrostanu integralności ciała i poczucia komfortu wynikający z choroby lub stosowanego leczenia niezależności, prywatności, autonomii i poczucia kontroli, poczucia ja i niemożności wypełniania ról społecznych możliwości realizowania zadań rozwojowych i formułowanych planów (utrata związków z rodziną, przyjaciółmi, kolegami ) utratą możliwości pozostania w znajomym i przyjaznym otoczeniu bezpieczeństwa ekonomicznego (Falo, 2005).

55 Obszar następstw Biologiczny Psychologiczny Następstwa Pojawienie się niepełnosprawności lub oszpeceń Pojawienie się dyskomfortu fizycznego (bólu, zaburzeń snu) Utrata życia Brak dobrostanu fizycznego Zaburzenie poczucia integralności ciała Przeżywanie cierpienia Pojawiające się negatywne stany emocjonalne (np. lęk przed śmiercią, niepełnosprawnością) Zmiany obrazu własnego ciała Zmniejszenie bądź utrata niezależności, prywatności, autonomii, poczucia kontroli Utrudnienia w realizacji zadań rozwojowych Utrudnienia w realizowaniu wyznaczanych sobie celów Obniżenie poczucia własnej wartości

56 Obszar następstw Społeczny Behawioralny Środowiskowy Następstwa Konieczność przyjęcia nowych ról społecznych roli chorego Utrudnienia w wypełnianiu dotychczasowych ról społecznych Pogorszenie bądź utrata związków z bliskimi Konieczność poddawania się systematycznemu stosowaniu procedur diagnostycznych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych Zmiana form i wzorów aktywności głównie pracy i wypoczynku Konieczność wprowadzenia zmian w stylu życia Zagrożenie pogorszeniem sytuacji materialnej Utrata możliwości pozostania w przyjaznym środowisku

57 Konsekwencje różnych chorób przewlekłych ** ** ** ** Akceptacja choroby Depresja Satysfakcja z życia CNS C RZS Wypełnianie ról społecznych