PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2011;8(1): Ewa Małgorzata Szepietowska 1, Ewelina Gmitruk 2. Streszczenie. artykuł oryginalny original article PGP 143

Transkrypt

1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2011;8(1):11-22 artykuł oryginalny original article Subiektywna ocena własnej pamięci u osób z różnych faz dorosłości Subjective assessment of their own memory in persons with different stages of adulthood Ewa Małgorzata Szepietowska 1, Ewelina Gmitruk 2 1 Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS 2 mgr psychologii, stażystka Oddziału Chirurgii Ogólnej, Onkologicznej i Małoinwazyjnej w 1 Szpitalu Wojskowym w Lublinie Słowa kluczowe: pamięć, samoświadomość, wgląd, starzenie się Key words: memory, self-awareness, insight, ageing Streszczenie Wstęp Wiedza o własnych możliwościach mnestycznych oraz poziom jej adekwatności mogą mieć znaczenie w diagnozie deficytów poznawczych. Oprócz klinicznych także czynniki społeczne i rozwojowe kształtują opinie o możliwościach własnej pamięci. Dane dotyczące osób w wieku senioralnym nie są spójne: sugerują brak wglądu zawyżanie towarzyszące niskim możliwościom lub zaniżanie własnej sprawności mnestycznej. Materiał i metody Uczestnikami badań były osoby z wczesnej (N=30) i późnej fazy dorosłości (N=30). Wykorzystano Kwestionariusz Oceny Efektywności Pamięci, Geriatryczną Skalę Oceny Depresji Yesavage a oraz technikę szacowania poziomu przypomnień listy słów po której następowało odtwarzanie. Wyniki. Seniorzy lepiej oceniają swoją pamięć niż młodsi badani. Niżej szacują możliwości przypomnień, uzyskują też niższe wyniki, ale występuje zgodność między subiektywnymi a obiektywnymi wynikami. Nasilenie depresji może kształtować ogólną ocenę własnej pamięci. Wnioski Seniorzy ujawniają adekwatną wiedzę o możliwościach własnej pamięci w odniesieniu do specyficznego materiału. Podobnie jak młodsi, w swoich szacunkach wykorzystują informację o efektywności przypomnień. PGP 143 Adres do korespondencji: Ewa Małgorzata Szepietowska Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS Pl. Litewski 5, Lublin; goszepiet@poczta.onet.pl Copyright 2010 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

2 12 Abstract Introduction: Knowlegde about of the own memory s abilities and level of her adequacy can have the meaning in diagnosis of cognitive deficits. Except clinical also social and developmental factors influences on opinions about the possibilities own memory. Data relating seniors are not coherent: they suggest the lack of insight in their memory s limitations or understating the ability of remembering and reminding. Material and methods In the research took part participants from early (N = 30) and the late phase of adulthood (N = 30). During studies the Memory Effectiveness Assessment Questionnaire by Giovagnoli was used together with Yesavage Geriatric Depression Scale and the assignments of learning 10 words (6 trials) proceeded by judgment of learning (JOL). Results Seniors better estimate one s memory than younger participants. The possibilities of reminders lower estimate, also they receive lower results, but agreement between subjective and objective results. Intensification depression can influence on the opinion of own general memory effectiveness. Conclusions The seniors they have the adequate knowledge about possibilities of own memory to specific material. Similarly how younger, in one s expectations they use information about efficiency of reminders. Wstęp Analizy wglądu we własne funkcjonowanie poznawcze zajmują współcześnie szczególne miejsce w diagnostyce klinicznej. Wybiórcze lub uogólnione formy anozognozji (nieświadomości deficytów poznawczych, emocjonalnych czy sensomotorycznych) stanowią charakterystyczny rys obrazu klinicznego osób z patologią prawej półkuli czy schorzeń otępiennych, ale notowane są także u chorych po uszkodzeniach półkuli lewej, z rozsianymi zmianami mózgowymi, z psychozami [1; 2; 3; 4; 5]. Nieświadomość deficytów zawęża repertuar możliwych do zastosowania psychologicznych metod diagnostycznych, różnych form pomocy psychologicznej, rehabilitacji neuropsychologicznej czy ruchowej, stanowi także utrudnienie dla bliskich w codziennych kontaktach z osobą niemającą wglądu w swoje ograniczenia [6]. W diagnostyce światowej wśród metod oceny samoświadomości funkcjonowania poznawczego najbardziej rozpowszechnione są techniki kwestionariuszowe, ukierunkowane szczególnie na samoopis różnych aspektów pamięci: efektywności zapamiętywania i przypominania sytuacji codziennych, twarzy, nazw przedmiotów, lub też poziomu niepokoju w związku z odczuwaniem pogorszenia w tym zakresie [7]. Przykładowo, Skala Koncentracji na Swojej Pamięci (Concerns about Memory Scale) [7] zawiera 13 twierdzeń, do których badany ma się ustosunkować poprzez wybór odpowiedzi od często do nigdy (np. Jestem rozdrażniony z powodu mojego zapominania). The Perceived Performace Questionnaire (PPQ) [8] wymaga od badanego np. kopiowania figur, bezpośredniego przypomnienia słów, odroczonego przypomnienia słów, a następnie określenia, czy poziom tego wykonania jest zbliżony do wyników uzyskiwanych przez osoby w tym samym wieku (poniżej, tak samo, lepiej). Sehulster Memory Scale z 1981 roku [9] obejmuje 60 itemów odnoszących się do własnej pamięci, tworzących 3 podskale: aktualne możliwości w porównaniu do przeszłości, przekonania o popełnianych błędach, porównanie efektywności własnej pamięci w porównaniu do innych osób. Badany odnosi się do stwierdzeń poprzez wybór odpowiednich ocen. Memory Self-Efficiacy Questionnaire (MSEQ) zawiera pytania typu: Jeśli dwukrotnie przeczytałbyś listę zakupów, na której jest 18 artykułów, i tego samego dnia poszedłbyś do sklepu, czy bez użycia listy kupisz: wszystkie 18 artykułów, 14 z 18? 10 z 18? 6 z 18? 2 z 18? [10]. Podobny charakter ma Self-Efficiacy Questionnaire omówiony przez Cavallini ego i współpracowników [11]: pytanie wprowadza w sytuację, po czym badany swoje możliwości ocenia poprzez wybór tak, być może, nie (np. Wyobraź sobie, że jesteś na przyjęciu u przyjaciół. Zostaje ci przedstawiona nowa osoba. Kilka minut później znowu z nią rozmawiasz. Czy sądzisz, że możesz podać jej nazwisko?). Everyday Memory Questionnaire [11] koncentruje się na błędach w sytuacjach życia codziennego uczestnik określa, czy i

3 13 Tab. 1. Szacowanie poziomu odtworzeń listy słów: późna dorosłość (PD), wczesna dorosłość (WD) i istotność różnic (test U Manna-Whitneya dla danych niezależnych). Tab. 1. The judgment of learning the list of words: the late adulthood (PD), the early adulthood (WD) and the significance of differences (Mann Whitney test for independent data). Szacowanie PD WD Z (oceny subiektywne) M (SD) M (SD) 2, 58 (p) Przed 1 próbą 5,73 (1,62) 6,03 (1,69) -1,31 (0,19) ns Przed 2 próbą 5,73 (1,44) 7,63 (1,58) -4,32 (0,000***) Przed 3 próbą 6,37 (1,57) 8,50 (1,43) -4,48 (0,000***) Przed 4 próbą 6,90 (2,17) 8,93 (1,20) -3,91 (0,000***) Przed 5 próbą 7,93 (1,72) 9,03 (1,20) -3,49 (0,001**) Po odroczeniu: przed 6 6,23(1,92) 7,57(2,16) -2,46 (0,01*) *p<0,05; **p=0,001; ***p=0,000; ns różnica nieistotna statystycznie M średnia; SD odchylenie standardowe jak często w ciągu dnia natrafia on na trudności w przypominaniu różnych informacji (Czy zapominasz nazwisk lub popełniasz błędy?). Techniki te nie są niestety adaptowane do polskich warunków. Mechanizmy psychologiczne uruchamiane podczas formułowania samoopisu odnoszą się przede wszystkim do pamięci autobiograficznej, zarówno epizodycznej jak i semantycznej. Wartość diagnostyczna samoopisu jest dyskutowana głównie z powodu trudności w weryfikacji informacji czyli odniesienia danych introspekcyjnych do obiektywnych. Przekonania na temat własnej pamięci nie muszą się pokrywać z rezultatami przypominania i zachowaniami kompensacyjnymi [12], a jednym z ważniejszych czynników rzutujących na stopień adekwatności jest stan funkcji poznawczych związanych z patologią OUN. W badaniach m. in. osób z chorobą Parkinsona [13], MCI łagodnymi zaburzeniami poznawczymi [14; 15], z padaczką [16], z naczyniowym uszkodzeniem prawej lub lewej półkuli [17; 18], przedniego obszaru mózgu, amnezją typu Korsakowa [19], zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi [20] itp. wykazywano rozbieżność pomiędzy wykonaniem zadań pamięciowych a sądami o pamięci z tendencją do niedoceniania lub przeważnie, przeceniania swoich możliwości. Wśród tez o mechanizmach nieadekwatności ocen własnej pamięci (szczególnie w przebiegu choroby Alzheimera) interesujące są te, które wskazują na zaburzenia pamięci autobiograficznej jako przyczynie nieświadomości deficytów pamięci. Mograbi i współpracownicy [21] określają to jako skamieniałe Ja (petrified self). Utworzony przed chorobą obraz własnych możliwości poznawczych nadal jest traktowany jako aktualny mimo wyraźnych zaburzeń pamięci, i nie może być także weryfikowany gdyż chory nie zapamiętuje danych które pozwoliłyby mu zmodyfikować samoopis. Przecenianie własnych możliwości (w większości badań niedocenianie; przyp. autorek) odnotowano także, nieoczekiwanie, u chorych z depresją [22]. Ci chorzy z kolei eksponują obniżenie nastroju jako przyczynę zmian w zachowaniu, ignorując rozbieżno-

4 14 ści między wynikami a szacunkami. Tę nieadekwatność szacunków obserwowano przed wykonaniem zadań; informacja o wyniku urealniała szacunki i ogólne poglądy o własnej pamięci [10]. Przekonania kształtowane są także wpływem innych czynników, niezależnych lub współwystępujących z patologią OUN: stanem emocjonalnym, somatycznym, cechami osobowości, płcią [10]. Ważną grupę zmiennych stanowią czynniki społeczno-ekonomiczne. Ocena własnej pamięci może być dokonywana przez pryzmat przynależności do grupy społecznej osoby sprawne poznawczo, ale mające poczucie bycia gorszymi niedoceniają swoich możliwości. Naznaczenie społeczne wyzwala przekonanie o mniejszych możliwości poznawczych niezależnie od stanu faktycznego. Osoby cierpiące na schorzenia neurologiczne, obserwujące u siebie okresowe lub postępujące pogorszenie sprawności poznawczej mogą ulegać procesowi samonaznaczenia społecznego i wykonywać zadania poniżej swoich aktualnych możliwości oraz wykazywać postawę niedoceniania swojego stanu psychicznego. W przypadku osób starszych, zmiany rozwojowe w zakresie pamięci mogą prowadzić do przekonania o jej drastycznym osłabieniu, nieprzekładającym się na codzienne funkcjonowanie oraz nieznajdującym potwierdzenia w wynikach testów neuropsychologicznych. Seniorzy wydają się być bardziej czuli na przejawy zmniejszenia sprawności pamięci, zaś niedocenianie własnych możliwości mnestycznych może być związane z uruchomieniem skryptów i stereotypów społecznych ( na starość pamięć się psuje ). Negatywne relacje z bliskimi wyzwalają negatywne sygnały od nich: oceniają oni osobę starszą jako mniej sprawną, o gorszej pamięci, a opinie te mogą utwierdzać starsze osoby w przekonaniu o coraz niższej sprawności poznawczej. Z kolei seniorzy mający poczucie wsparcia społecznego uzyskują obiektywnie lepsze wyniki pamięciowe i mają poczucie lepszej sprawności poznawczej [10]. Odwoływanie się do doświadczenia i praktyki może niwelować różnice między nimi a młodszymi w ocenie efektywności Tab.2. Poziom odtworzeń listy słów: późna dorosłość (PD), wczesna dorosłość (WD) i istotność różnic (test U Manna-Whitneya dla danych niezależnych). Tab. 2. The level of reproduction the list of words: the late adulthood ( PD), the early adulthood (WD) and the significance of differences (Mann Whitney test for independent data). Poziom odtworzeń PD M (SD) WD M (SD) Z 2, 58 (p) Przed 1 próbą 4,80 (1,32) 6,67 (1,24) -4,73 (0,000***) Przed 2 próbą 6,20 (1,32) 8,27 (1,28) -4,99 (0,000***) Przed 3 próbą 6,87 (1,43) 8,73 (1,11) -4,72 (0,000***) Przed 4 próbą 7,67 (1,67) 9,40 (0,97) -4,60 (0,000***) Przed 5 próbą 8,20 (1,38) 9,57 (0,73) -4,30 (0,000***) Po odroczeniu: przed 6 6,70 (1,78) 8,30 (1,51) -3,40 (0,000***) ***p=0,000; M średnia; SD odchylenie standardowe

5 15 Ryc. 2. Poprawne przypomnienia listy słów w grupie WD i PD (średnie). The correct reminders the list of words in group the WD and the PD (means) PD WD swojej pamięci. Problem adekwatności sądów i efektów, tak często analizowany w grupach klinicznych, nie jest przedmiotem analiz w odniesieniu do osób dorosłych. Materiał i metody Podjęłyśmy badania ilustrujące zagadnienie subiektywnej oceny własnej pamięci, obiektywnych wyników oraz zbieżności między tymi dwoma procesami, oraz wybranych czynników kształtujących subiektywne przekonania na temat efektywności własnej pamięci u osób z 2 faz dorosłości. Jedną grupę (WD) utworzyło 30 osób z wczesnej fazy dorosłości (wiek: r. ż., M=21,7; SD=2,5), drugą (PD) 30 osób z późnej fazy dorosłości (wiek: r. ż., M=66,4; SD=5,2). Do grup włączono osoby nieleczące się dotychczas neurologicznie i psychiatrycznie. Kobiety stanowiły 60% grupy WD i 70% PD, mężczyźni natomiast odpowiednio 40% i 30%. Seniorów cechował istotnie krótszy czas edukacji (PD: M=10,4; SD=3,7; WD: M=14,9; SD=1,9; t=-5,87, p=0,000). W badaniach wykorzystano: -Kwestionariusz Oceny Efektywności Pamięci KEP (Memory Effectiveness Assessment Questionnaire, por. 15), w tłumaczeniu własnym, zawierający 28 pytań dotyczących opinii na temat sprawności własnej pamięci w codziennych sytuacjach: zapamiętywania planów, ważnych dat, tematu rozmowy, informacji pochodzących z mediów. Zdaniem twórców kwestionariusz ocenia takie obszary samowiedzy, jak: koncentrację i orientację, wiedzę o własnej pamięci, pamięć epizodyczną i prospektywną, reakcję na trudności pamięciowe, używanie mnemotechnik, świadomość utrudnień mnestycznych. Rzetelność metody wynosi 0,87. Ustosunkowując się do pytań, badany ma do wyboru 5 punktowanych odpowiedzi (nigdy 5 pkt, rzadko 4 pkt, czasami 3 pkt, często 2 pkt, zawsze-1 pkt). Wyniki surowe mogą się wahać w granicach od 28 pkt, co sugeruje, iż badany ma poczucie pogorszenia możliwości pamięciowych, do 140 pkt wskazujących niezauważanie lub nieobecność deficytów (zadowolenie ze swych możliwości mnestycznych). Geriatryczną Skalę Oceny Depresji Yesavage a (GDS); Geriatric Depression Scale [23] wersję pełną, zawierającą 30 pytań, odnoszących się do nastroju dominującego w ostatnich 2 tygodniach, do których badany ma się ustosunkować poprzez wybór tak lub nie. Odpowiedziom diagnostycznym przypisywany jest 1 pkt, niediagnostycznym 0 pkt. Przedział 0-10 pkt sugeruje brak nastroju depresyjnego, nieznaczne nasilenie objawów depresyjnych, powyżej 21 głęboką depresję. GDS jest powszechnie stosowanym samoopisowym narzędziem przesiewowym. Wskaźnik spójności skali liczony jako korelacja z wynikiem ogólnym wyniósł 0,56, zaś pomiędzy skalami 0,36. Rzetelność skali wynosi 0,94.

6 16 Tab. 3. Porównanie szacunków i odtworzeń listy słów: późna (PD) i wczesna (WD) dorosłość (wartość Z dla testu Wilcoxona) Tab. 3. The comparison of judgment of learning and reproduction the list of words: late (PD) and early (WD) adulthood (Wilcoxon test) Szacunki versus poziom odtworzeń PD Z (p) WD Z (p) 1-2,66 (0,01**) -2,03 (0,04*) 2-1,47 (0,14) ns -2,17 (0,03*) 3-2,18 (0,03*) -1,02 (0,30) ns 4-1,74 (0,08) ns -2,23 (0,02*) 5-1,36 (0,17) ns -1,41 (0,15) ns 6-2,23 (0,05*) -2,49 (0,01**) *p 0,05, ** p=0,01, ns różnica nieistotna statystycznie. eksperymentalną metodę szacowania poziomu przypomnień (JOL judgment of learning). Badanego informowano, że jego zadaniem będzie zapamiętywanie 10 słów i proszono o oszacowanie, ile jak sądzi słów będzie mógł odtworzyć po pierwszej prezentacji słów. Odczytywano listę słów, którą badany następnie przypominał. Udzielano mu informacji co do wyniku odtworzenia. Następnie znów proszono o oszacowanie poziomu przypomnień, po czym następował etap prezentacji listy, i odtwarzania. Po 5 próbie stosowano 5 minutowe odroczenie, po którym badanego proszono o ocenę poziomu przypomnień oraz o przywołanie (bez uprzedniego odczytywania listy) słów (próba 6 odroczone szacowanie i przypominanie). Ostatecznie uzyskano 6 ocen subiektywnych oraz 6 wyników odtworzeń. Aby ocenić stopień zbieżności między tymi dwoma miarami wprowadzono wskaźnik WM (metapamięci) będący różnicą między przypomnieniami a przypuszczeniami (Ocena Obiektywna-Ocena Subiektywna); im bardziej wynik odbiegał od 0 (ujemny) sugerując niższy od szacowanego poziom przypomnień, tym bardziej wskazywał na tendencję do przeceniania, dodatni wyższy niż przewidywany poziom przypomnień (sugerujący niedocenianie) [por. np. 24]. W statystycznej analizie wyników wykorzystano program SPSS PL. Rozkład zmiennych sprawdzono za pomocą testu Shapiro-Wilk. Ze względu na rozkład zmiennych odbiegający od normalnego, w dalszej analizie wykorzystano test U Manna-Whitneya dla prób niezależnych, Anova Friedmanna dla danych zależnych k 3, test Wilcoxona dla danych zależnych k=2, oraz współczynnik korelacji R Spearmana [25]. W obliczeniach uwzględniono wyniki surowe, ze względu na brak polskich norm, dla testu KEP i GDS. Wyniki Starsi badani cechowali się istotnie wyższymi wynikami w skali GDS (M=8,5; SD=5,7) niż młodsi (M=5,8; SD=4,76; Z=- 2,02, p=0,04), niemniej obie grupy charakteryzowały się rezultatami wskazującymi na brak nastroju depresyjnego. W skali KEP, w porównaniu do młodszych (M=111, 73, SD=14,9), starsi badani pozytywniej ocenili swoją pamięć (M=117,6, SD=10,31), a różnica między grupami była nieistotna statystycznie (Z=-1,66, p=0,09). Wyniki każdej z grup, bliskie maksymalnego rezultatu

7 17 Tabela 4. Wskaźniki metapamięci w grupie PD i WD: porównania międzygrupowe (test U Manna- Whitneya) Tab. 4. Index of metamemory in PD and WD: comparison between groups (U Mann Whitney test). Wskaźniki metapamięci (OO OS) PD versus WD Z (p) WM 1-3,27 (0,00**) WM2-0,21 (0,83) WM3-1,41 (0,15) WM4-0,23 (0,81) WM5-0,22 (0,82) WM6-0,52 (0,60) ** p=0,001 możliwego do uzyskania, wskazują na znaczący stopień zadowolenia z własnych ogólnych możliwości mnestycznych. Porównałyśmy szacunki formułowane przez badanych w kolejnych próbach zapamiętywania (tab.1), wyniki odtwarzania uzyskane w kolejnych próbach (tab. 2) oraz stopień zbieżności między tymi dwoma miarami (tab.3; tab. 4). Osoby z późniejszej fazy dorosłości istotnie niżej niż młodsze szacowały możliwe wyniki, ale także uzyskiwały niższe rezultaty w odtwarzaniu słów w kolejnych próbach (por. ryc.1). W obydwu grupach w kolejnych próbach wyraźny jest wzrost zarówno szacunków jak i liczby odtworzonych słów oraz obniżenie obydwu wskaźników po odroczeniu. Zarówno starsi jak i młodsi dorośli mieli tendencję do zaniżania szacunków w porównaniu do wykonań, niemniej stopień rozbieżności między subiektywnymi a obiektywnymi rezultatami jest bardzo podobny w obu grupach. Zróżnicowane współczynniki metapamięci (WM) uzyskane dla każdej z 6 prób szacowania i przypominania w grupie PD (χ 2 = 17,79, p=0,003) sugerują, że w każdej kolejnej próbie następowała modyfikacja szacunków jak i liczby poprawnie przypominanych słów z listy. Natomiast w grupie WD (χ 2 =3,95, p=0,56) wskaźniki metapamięci były stabilne, co wskazuje na stały stopień zbieżności między szacunkami a przypomnieniami. Międzygrupowe porównanie wskaźników metapamięci (WM) rozumianych jako różnice między uzyskanymi a szacowanymi rezultatami w każdej z grup wykazało różnice jedynie w 1 próbie wykonywania zadania (tab.4). W tym przypadku uczestnicy z grupy PD wyżej ocenili swoje możliwości niż wynik, jaki uzyskali. W pozostałych przypadkach, pomimo, iż zarówno oni jak i młodsi badani zaniżali swoje możliwości, można stwierdzić, że wiek badanych nie miał wpływu na stopień adekwatności wiedzy o swojej pamięci. Analiza zależności pomiędzy ogólną oceną swojej pamięci (KEP) a nasileniem depresji (GDS) w grupie PD wykazała taki związek (R=-0,39, p=0,03), a podobna zależność ujawnia się również u młodszych badanych (R=-0,65, p=0,00): wyższemu nasileniu nastroju depresyjnego towarzyszy niższa samoocena ogólnych możliwości mnestycznych. W żadnej z grup nie ujawniły się natomiast zależności pomiędzy wskaźnikami metapamięci a nasileniem nastroju depresyjnego: nie ma on wpływu ani na szacowanie, ani na poziom przypomnień. Co więcej ogólna opinia o swojej pamięci (KEP) formułowana przez an-

8 18 kietowanych nie korelowała z szacunkami dotyczącymi poziomu odtworzenia listy słów oraz z wynikami obiektywnymi. Interesujące natomiast, iż zarówno u starszych (PD) jak i młodszych badanych (WD) poglądy/szacunki i poziomy przypomnień listy słów korelowały ze sobą w sposób istotny statystycznie (p=0,000). W żadnej grupie liczba lat edukacji nie miała związku z subiektywną ogólną oceną własnej pamięci. Dyskusja Jak wykazały wyniki omówionych badań, osoby z późnej fazy dorosłości nieco wyżej oceniają swoje ogólne możliwości mnestyczne niż młodsi, co nie jest zbieżne z rezultatami innych badań [por. 26]. Większość danych sugeruje, iż osoby z później fazy dorosłości mogą negatywnie percypować własne możliwości, co może być wynikiem zaobserwowania pogorszenia zdolności pamięciowych w stosunku do wcześniejszych osiągnięć oraz negatywnego wpływu czynników społecznych (np. stereotypów, braku wsparcia społecznego, niskiej aktywności społecznej). Tymczasem uczestnikami naszych badań byli m. in. seniorzy aktywni w życiu rodzinnym czy środowisku lokalnym, i ta aktywność, będąca potwierdzeniem sprawności pamięciowej oraz pełniąca funkcję stymulacji pamięci, dała podstawy do tak pozytywnego obrazu możliwości mnestycznych. Interpretacja ta wymaga ostrożności, gdyż tak dobra ogólna opinia dorosłych zdrowych osób o własnych możliwościach mnestycznych jest porównywalna do formułowanej przez osoby z patologią prawej lub lewej półkuli mózgu z dyskretnymi zakłóceniami poznawczymi, co pozwala dyskutować przydatność metody samoopisowej w różnicowaniu osób z zakłóceniami wglądu od sprawnych poznawczo [27]. Brak zależności pomiędzy ogólną opinią o własnej pamięci i szacunkami dotyczącymi przypominania specyficznego materiału jest zgodny z dotychczasowymi rezultatami, wskazującymi, że oceny te, niezależnie od wieku, mają odmienne mechanizmy psychologiczne [11; 12]. Formułując ogólną opinię odwołujemy się do semantycznego aspektu pamięci autobiograficznej obrazu siebie ukształtowanego we wcześniejszych fazach życia, uwzględniającego także bieżące możliwości w porównaniu do rówieśników; natomiast oceniając zdolności odtwarzania specyficznego materiału (tu: listy słów) posiłkujemy się epizodycznym aspektem pamięci autobiograficznej oraz pamięcią operacyjną. Zbliżone wyniki uzyskano w innych analizach [11]: seniorzy pozytywnie odnoszą się do ogólnych aspektów swojej pamięci, ale są bardziej krytyczni w odniesieniu do szczegółowych umiejętności. Wykazałyśmy także, że pomimo niskich szacunków możliwych wyników uzyskują rezultaty zbieżne z przewidywanymi, co świadczy o świadomości ograniczeń własnej pamięci. Podobnie jak młodsi badani, starsi wykorzystują informację zwrotną (o wyniku), o czym świadczą korelacje między szacunkami a odtworzeniami. Ostatecznie nasze badania są zgodne z sugestiami, że nie ma różnic w adekwatności przewidywań poziomu odtworzeń osób z różnych faz dorosłości [28], oraz, że starsi badani są świadomi utrudnień [13].Wynik ten jest interesujący, gdyż w części badań podkreśla się postępujące z wiekiem pogorszenie pamięci operacyjnej i kontroli zachowania; nasze wyniki wskazują na fakt, iż w sytuacji wymagającej utrzymywania w pamięci danych zadaniowych seniorzy mogą stosować strategie równie efektywne co młodsi [29]. W odniesieniu do naszych wyników czyli braku zależności między oceną ogólnych i szczegółowych umiejętności pamięciowych po raz kolejny zaznacza się problem wartości diagnostycznej technik samoopisowych, które mogą nie ujawniać rzeczywistych możliwości badanych. Podobnie jak inni autorzy zaobserwowałyśmy pewne rozbieżności między szacunkami a wykonaniami, które wydają się być charakterystyczną cechą badanych z tzw. normy neurologicznej czy psychiatrycznej, a nie tylko grup klinicznych [8; 24; 27]. Potwierdza to rolę społecznych i rozwojowych, a nie tylko klinicznych czynników w kształtowaniu wiedzy o sobie. Rozbieżność, którą odnotowałyśmy, polega na niedocenianiu swoich możliwości, i tendencja ta wydaje się być powszechna dla osób nieobciążonych neurologicznie czy somatycznie. Dane nasze wskazują również, że poziom depresji może nie odgrywać tak znaczącej roli w percepcji swoich ogólnych możliwości mnestycznych jak sugerują inne badania [9; 11]. Jednak nasze grupy cechowały się brakiem zaburzeń nastroju, zatem nie należy wykluczać możliwości wpływu depresji na subiektywne i obiektywne wyniki, szczególnie u starszych osób [9].

9 19 Reasumując wyniki, chcemy podkreślić metodyczny aspekt naszych badań. Dzięki zastosowaniu JOL szacowania przypomnień, nasi badani uzyskiwali informację zwrotną o każdym swoim wyniku, co mogło modyfikować przewidywania czy strategie zapamiętywania [30]. Kwestionariusz (tu: KEP) odnosi się natomiast do różnorodnych sytuacji z życia codziennego; nie jest tu możliwa konfrontacja tej subiektywnej opinii z rzeczywistymi sukcesami czy trudnościami mnestycznymi. Wzbogacenie warsztatu diagnostycznego (np. w sytuacji podejrzenia MCI łagodnych deficytów poznawczych) [por. 14] o procedury polegające na zestawianiu szacunków i osiągnięć dałoby możliwość wykrywania dysfunkcji wglądu we wczesnych etapach rozwoju zaburzeń zachowania. Osobnym problemem jest wartość diagnostyczna, szczególnie ekologiczna, technik samoopisowych; są one bardziej rozpowszechnione w ocenie funkcji poznawczych i wglądu u osób z grup klinicznych, gdzie nieadekwatność poglądów o własnych możliwościach ujawnia się w wielu zakresach funkcjonowania psychospołecznego. W odniesieniu do osób z różnych faz rozwoju niespójne dane prowokują do kontynuacji badań. Wnioski 1. Osoby z późnej fazy dorosłości formułują pozytywne sądy na temat ogólnych własnych możliwości mnestycznych, zaś bardziej negatywne w odniesieniu do możliwości zapamiętywania specyficznego materiału. Zbieżność szacunków i wykonań jest porównywalna u osób z wczesnej i późnej fazy dorosłości, i świadczy o wglądzie w możliwości własnej pamięci. 2. Ogólna ocena własnej pamięci i opinie o szczegółowych możliwościach są niezależnymi procesami psychologicznymi. 3. Zarówno młodsi jak i starsi badani mają tendencję do niedoceniania możliwości uczenia się/odtwarzania materiału. 4. Nasilenie depresji kształtuje ogólną opinię o pamięci, natomiast nie wpływa na poziom odtworzeń i przewidywania co do zdolności zapamiętania konkretnego materiału.

10 20 Piśmiennictwo [1] Spinazzola L, Pia L, Folegatti A, Marchetti C, Berti A. Modular structure of awareness for sensorimotor disorders evidence form anosognosia for hemiplegia and anosognosia for hemianaestesia. Neuropsychologia 2008; 46: [2] Kaszniak AW, Zak MG. On the neuropsychology of metamemory: contributions from the study of amnesia and dementia. Lear Indiv Differ 1996; 8; 4; [3] Morin A. Self-awareness deficits following loss of inner speech: Dr Jill Bolte Taylor s case study. Conscious Cogn 2009; 18: , [4] Pannu JK, Kaszniak AW. Metamemory experiments in neurological populations: a review. Neuropsychol Rev 2005; 15; 3; [5] Middleton L, Denney D, Lynch S, Parmenter B. The relationship between perceived and objective cognitive functioning in multiple sclerosis. Arch Clin Neuropsychol 2006; 21; 5: [6] Heilman K, Barrett A, Adair J. Possible mechanisms of anosognosia: a defect in self-awareness. Phil Trans R Soc Lond 1998; 353: [7] Cromwell S. Development and testing the elder concerns about memory scale. Arch Psychiatric Nurs 1998; XII; 3: [8] Graham DP, Kunik ME, Doody R, Lyn-Snow A. Self-reported awareness of performance in dementia. Cogn Brain Res 2005; 25: [9] Cipolli C, Neri M, De Vreese LP, Pinelli M, Rubichi S, Lalla M. The influence of depression on memory and metamemory in the elderly. Archives of Gerontology and Geriatrics 1996; 23: [10] Beaudoin M, Agrigoroaei S, Desrichard O, Fournet N, Roulin JL. Validation française du questionnaire d auto-efficacité mnesique. Revue europêenne de psychologie appliquêe 2008; 58: [11] Cavallini E, Pagnin A, Vecchi T. Aging and everyday memory: the beneficial effect of memory training. Archives of Gerontology and Geriatrics 2003; 37: [12] Moses LJ, Baird JA. Metacognition. W: Wilson A (ed). Encyclopedia of cognitive science. MIT Press; 1999, s [13] Johnson AM, Pollard CC, Vernon P, Tomes J, Jog M. Memory perception and strategy use in Parkinson s disease. Parkinsonism and Related Disorders 2005; 11: [14] Bidzan L, Pąchalska M, Bidzan M. Predictors of clinical outcome in MCI. Med Sci Monit 2007; 13 (9): CR [15] Perrotin A, Belleville S, Isingrini M. Metamemory monitoring in MCI: evidence of a less accurate episodic FOK. Neuropsychologia 2007; 45: [16] Giovagnoli AR, Mascheroni S, Avanzini G. Self-reporting of everyday memory in patients with epilepsy. Relation to neuropsychological, clinical, pathological and treatment factors. Epilepsy Res 1997; 28: [17] Pąchalska M. Rehabilitacja neuropsychologiczna. Wyd. UMCS, Lublin [18] Biran J, Chattterjee A. Depression with anosognosia following a left subcortical stroke. Clin Neurol Neurosurg 2003; 105: [19] Shimamura A., Squire L. Memory and metamemory: a study of the feeling of knowing phenomenon in amnestic patients. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition 1986; 12: 3: [20] Moritz S, Ruhe C, Jelinek L, Naber D. No deficit in nonverbal memory, metamemory and internal as well as external source memory in OCD. Behaviour Research and Therapy 2009; 47: [21] Magrabi D, Brown R, Morris R. Anosognosia in Alzheimer s disease the petrified self. Conscious Cogn 2009; 18: [22] Dalla Barba G, Parlato U, Iavarone A, Boller F. Anosognosia, intrusions and frontal function in AD and depression. Neuropsychologia 1995; 33: 2: [23] Yesavage JA, Brink TL, Rose TL, Lum O, Huang V, Adey M, Leier O. Development and validation of a geriatric depression screening scale: a preliminary report. J Psychiatry Res 1983; 17: [24] Szepietowska EM. Procesy pamięciowe u osób chorych na stwardnienie rozsiane. Analiza neuropsychologiczna. Wyd. UMCS, Lublin 2006.

11 21 [25] Bedyńska S, Brzezicka A. Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach społecznych na przykładach z psychologii. Academica SWPS, Warszawa [26] Banks S, Weintraub S. Self awareness and self monitoring of cognitive and behavioral deficits in behavioral variant frontotemporal dementia, primary progressive aphasia, and probable AD. Brain Cogn 2008; 67: [27] Szepietowska EM, Kuzaka A. Subiektywna ocena własnej pamięci u osób z uszkodzeniem prawej lub lewej półkuli mózgu. Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2010, 5, 2: [28] Souchay C, Isingrini M. Age related differences in metacognitive control: role a executive functioning. Brain Cogn 2004; 56: [29] Jodzio K. Neuropsychologia intencjonalnego działania. Koncepcje funkcji wykonawczych. Wydawnictwo Naukowe Scholar [30] Abdulrab K, Heun R. Subjective memory impairment: A review of its definitions indicates the need for a comprehensive set of standarised and validated criteria. European Psychiatry 2008; 23: Revieved/Zrecenzowano Accepted/Zatwierdzono do druku

12 22 KOMUNIKAT REDAKCJI Call for Manuscripts The editors welcome original full-length research articles or short communications within the scope of the journal, not previously published or submitted to another publisher, for consideration for publication in the Psychogeriatria Polska (Polish Journal of Geriatric Psychiatry) All submissions will be independently refereed. Editorial office Psychogeriatria Polska Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego Wrocław, ul. Nożownicza 4/8