Wprowadzenie i opis ogólny wykazu wód powierzchniowych przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków oraz umożliwiających migrację ryb.

Transkrypt

1 Wprowadzenie i opis ogólny wykazu wód powierzchniowych przeznaczonych do bytowania ryb, skorupiaków i mięczaków oraz umożliwiających migrację ryb. PODSTAWOWE CECHY JEZIORNOŚCI EUROPY, POLSKI ORAZ REGIONU WODNEGO DOLNEJ ODRY I PRZYMORZA ZACHODNIGO Miarą jeziorności kraju, pojezierza, zlewni, regionu wodnego jest stosunek powierzchni jezior do ogólnej powierzchni analizowanego obszaru. Innym wskaźnikiem stosowanym w praktyce limnologicznej jest gęstość występowania jezior, określająca liczbę jezior na jednostkę powierzchni. Przeważająca część współczesnych jezior położona jest na półkuli północnej, na obszarze Europy i Ameryki Północnej, na obszarach objętych zasięgiem lądolodów okresu plejstoceńskiego. Na obszarze Europy wydzielonych zostało siedem stref jeziorności: bałtycka, brytyjska, alpejska, węgierska, bałkańska, pontyjska, centralna. Strefa bałtycka obejmuje Norwegię, Szwecję, Finlandię, Danię, Holandie, Niemcy, Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię oraz północno zachodnią część Rosji, po granicę południowego zasięgu lądolodu. W obrębie strefy bałtyckiej wyróżniono 4 centra cechujące się dużą gęstością występowania jezior: a) finlandzko rosyjskie m.in. jez. Ładoga ( km 2 ), Saimaa (895 km 2 ), b) rosyjskie jez. Onega (9549 km 2 ), c) południowoszwedzkie jez. Wener (5348 km 2 ), Wetter (1868 km 2 ), Hjelmar (480 km 2 ), d) północnofinlandzkie Enare (1230 km 2 ). 1

2 Północna część Polski na tle obszaru Europy, zaliczana jest do strefy o średniej jeziorności, zarówno pod względem procentowego pokrycia jeziorami, jak i gęstości ich występowania (A. Choiński, 1995). Jeziora polskie posiadają dwie podstawowe cechy: zdecydowanie przeważają jeziora polodowcowe, posiadają z reguły nieduże powierzchnie (największe w Polsce jez. Śniardwy znajduje się na 100 miejscu w Europie). Analizując wskaźnik jeziorności zlewiska Morza Bałtyckiego, Polskę zalicza się do strefy o niewielkiej jeziorności. Jezior o powierzchni powyżej 1 ha naliczono zaledwie 7081, co stanowi 0,90% powierzchni kraju (A. Choiński, 1992). W Szwecji zinwentaryzowano ok jezior, o powierzchni prawie km 2 (8,5% pow. kraju); w Finlandii jezior (9,5% kraju), na terenie Rosji i republik Bałtyckich jezior. Jeziora polskie wyróżnia fakt, że kwalifikują się do zbiorników o znacznych głębokościach. Wśród jezior polodowcowych Niżu Europejskiego najgłębsze jest jez. Hańcza (108,5 m), przy czym ok. 70 jezior osiąga maksymalną głębokość ponad 40 m. Liczba jezior w Polsce nie została dotąd precyzyjnie określona. Przedmiotem inwentaryzacji (Katalog Jezior Polski, 1954) były jeziora o pow. powyżej 1 ha. Umowna granica jest dyskusyjna z uwagi na fakt, ze jeziora o powierzchni <1 ha są zbiornikami naturalnymi, a ich ilość w skali kraju szacowana jest na kilkaset tysięcy. Dla przykładu na Pojezierzu Mazurskim naliczono ok oczek wodnych. Na obszarze Polski przeważają jeziora małe (1-5 ha) stanowiąc 44% całkowitej ilości jezior. Podobny układ stwierdzono w Regionie Wodnym Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego (vide Ryc. 8.) Jeziora te, jak i jeziora najmniejsze ( poniżej 1 ha), ulegają szybkiemu zanikowi. Porównanie liczby jezior z lat 90-tych oraz z okresu sprzed 1954 r. dowodzi, że znikło 2215 jez. O powierzchni powyżej 1 ha, o sumarycznej powierzchni ha (11,22% ówczesnej powierzchni jezior) (A. Choiński, 1992). Proces zaniku jezior małych jest bardzo dynamicznym, stąd potrzeba ich inwentaryzacji i określenia roli w systemie krążenia i retencjonowania wód. W Polsce największy procentowy udział jezior w powierzchni terenu występuje w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Drugim takim obszarem występowania jezior jest Pojezierze Pomorskie z maksimum koncentracji w rejonie Stargardu Szczecińskiego-Pyrzyc, a trzecim Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie. Jeziora są znaczącym ogniwem krążenia i retencji wód w zlewniach bilansowych. Stąd istotne jest określenie ich liczby, powierzchni, objętości zgromadzonej wody, czy też 2

3 związków z poziomami wód podziemnych w ujęciu zlewniowym. Analiza E. Pawlak (1993) na bazie danych zawartych w Katalogu Jezior Polski A. Choińskiego (1992) wykazała, że najwięcej jezior znajduje się w zlewniach: Brdy 490 (6,9% jezior Polski), Drawy 413, Drwęcy 396, Noteci do Gwdy 252 Przestrzenne zróżnicowanie średniej wartości jeziorności w zlewniach rzecznych na obszarze Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego przedstawia się następująco (wg Podziału Hydrograficznego Polski. IMGW, 1980): maksymalną wartość >5% posiada zlewnia jeziora Jamno, w przedziale 1,5 2,5% mieści się zlewnia obszaru Przymorza pomiędzy Regą i Parsętą, w przedziale 1 1,5% znajdują się zlewnie Myśli, Słubi, Kurzycy, Tywy, Iny, Regi, Dziwnej, w przedziale 0,5 1,0% mieszczą się zlewnie Wieprzy, Parsęty, Przymorza pomiędzy Dziwną i Regą, Gowienicy, Gunicy, wyspa Wolin, w przedziale 0,0 0,5% znajdują się zlewnie Ilanki i Pliszki Na podstawie przedstawionej analizy jeziorności Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego, można na jego obszarze wydzielić 3 strefy: 1. zlewni dolnej Odry i Zalewu Szczecińskiego oraz Regi, o wskaźniku jeziorności 1 1,5%, 2. zlewni Przymorza (Wieprza, Parsęta) o wskaźniku jeziorności 0,5 1% 3. zlewni Ilanki, Pliszki, Konotopu i Kanału Lubońskiego o wskaźniku jeziorności 0,0 0,5%. Antropogeniczne przemiany jezior W systemie zmian zachodzących w jeziorach w obecnym czasie, najbardziej odczuwalne są zanieczyszczenia wód przejawiające się ich eutrofizacją. Mamy tu do czynienia z dopływami substancji użyźniających wody, jak i substancji toksycznych. W warunkach polskich dopływ zanieczyszczeń do jezior datuje się od kilkudziesięciu lat i związany jest z: 3

4 intensywnym rozwojem rolnictwa, procesami urbanistycznymi, rozwojem przemysłu, rozwojem przetwórstwa rolno-spożywczego brakiem dostatecznej infrastruktury kanalizacyjnej szybkim rozwojem bazy wczasowo-turystycznej Kumulacja zanieczyszczeń w jeziorach jest procesem złożonym. Zjawisko to przez lata niezauważane, wiąże się z koncentracją zanieczyszczeń w osadach dennych i głębszych partiach mis jeziornych. Bardzo często o istnieniu zanieczyszczenia wód na skutek eutrofizacji, następuje dopiero na podstawie stwierdzenia zaniku wielu gatunków ryb. Obowiązujący w Polsce system oceny jezior uwzględnia jakość wód oraz podatność jeziora na degradację. Najbardziej wartościowe zasoby wód posiadają jeziora o najwyższych klasach jakości, które równocześnie wykazują znaczną odporność na degradację. Problem jest trudny do identyfikacji z uwagi na fakt, że w dotychczasowych badaniach uwzględniano jeziora o znacznych powierzchniach, natomiast większości jezior średnich i małych nie badano. Jeziora te z uwagi na niekorzystne parametry fizyczne mogą być bardzo podatne na degradację wywołaną przede wszystkim procesami eutrofizacji. Przyjmuje się, że stan czystości ok. 70% tych jezior jest zły. Jeziora posiadające I klasę czystości są obecnie rzadkością. Należą do nich głównie jeziora położone w lasach, w tym jeziora lobeliowe. Wynikiem antropogenicznych przemian jezior są zmiany flory i fauny, a szczególnie zmiany ichtiofauny. Przykładem gatunku, który wyginął na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat jest jesiotr (ostatnio reintrodukowany). Natomiast w wodach rzek i jezior pojawiły się nowe gatunki: amur, tołpyga biała i pstra, peluga, głowacica, bass wielkogębowy, bass słoneczny i karaś srebrzysty. Gdyby rozmnażanie następowało w sposób naturalny, to tylko bass słoneczny i karaś srebrzysty maja szansę na całkowitą aklimatyzację w naszych wodach. W ostatnich latach nastąpiła wyraźny wzrost odłowów ryb śródlądowych, ale wyłącznie gatunków o zwiększonej odporności na pogarszające się warunki środowiska wodnego (płoć, leszcz). Nie udaje się natomiast utrzymać poziomu odłowów lina, karasia oraz szczupaka. Przy utrzymującej się tendencji degradacji wód, gatunkami zagrożonymi mogą się stać łosoś, troć, węgorz, sieja, certa, sielawa, sum. W chwili obecnej jedynym jak na razie ratunkiem dla tych gatunków jest intensywne zarybianie. 4

5 Znaczącym elementem zagrożenia jezior jest presja rekreacyjna. Najbardziej intensywne użytkowanie rekreacyjne skupia się w strefach brzegu i litoralu, stąd oddziaływanie na jezioro zachodzi od strony lądu, jak i wody. Oddziaływania te muszą być rozpatrywane sumarycznie z analizą jakości zrzutów zanieczyszczeń, gospodarki w zlewni ( w tym gospodarki rybackiej), stopnia zalesienia. Dotychczasowe doświadczenia dowodzą, że najbardziej trwałe zmiany w jeziorach związane są z zaburzeniem naturalnej równowagi bilansu krążenia wód jeziora lub jego zlewni w następstwie prac związanych z regulacją przepływów, prac melioracyjnych, poboru wód podziemnych i powierzchniowych. Zmiany te w praktyce są nieodwracalne. Jeziora wymagają kompleksowej ochrony przed negatywnymi oddziaływaniami antropogenicznymi. Przemawia za tym ich znaczenie gospodarcze oraz ich rola w przestrzeni geograficznej, gdzie stanowią podstawę biologiczną życia, stabilizacji retencji wód, element rzeźby terenu i piękna krajobrazu, a także czynnik ruchu, rekreacji i zdrowia. Metody i środki ochrony jezior Podstawowe metody i środki ochrony jezior dzieli się na czynne i bierne. W śród środków ochrony czynnej wyróżnia się trzy grupy działań: 1. Środki zapobiegawcze a) ograniczenie i likwidacja zanieczyszczeń w zlewni, b) ograniczenie dopływu wód zanieczyszczonych do jeziora, c) wysokosprawne usuwanie substancji biogennych ze ścieków, d) mechaniczne usuwanie roślinności ze strefy litoralu (zapobieganie rozkładowi i powrotowi substancji biogennych do wody), e) zagospodarowanie i ochrona strefy ekotonowej jezior (roślinności pasa przybrzeżnego i łąk przybrzeżnych). 2. Środki naprawcze a) przepłukiwanie jeziora wodami czystymi, b) usuwanie osadów dennych, c) wymiana wód hypolimnionu (najgłębszej części jeziora) 3. Środki przeciwobjawowe a) napowietrzanie jezior, b) likwidacja zakwitów środkami chemicznymi, 5

6 Środki techniczne rekultywacji jezior, w tym usuwanie osadów dennych, należy projektować z dużą ostrożnością. Niezbędne jest dokładne rozpoznanie reżimu i dynamiki wód akwenu wraz z rozpoznaniem procesów hydrobiologicznych. Prace takie na szeroką skalę projektowano dla jez. Jamno. Z kolei prace projektowane przez Związek Gmin Wyspy Wolin dla jez. Wicko Małe koło Międzyzdrojów zostały zaniechane po przeprowadzeniu szczegółowych badań osadów dennych, stopnia ich uwodnienia, ruchu oraz wymiany wody w akwenie. Osady w stanie półpłynnym i zawiesiny zostały w sposób naturalny usunięte z jeziora. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WÓD REGIONU DOLNEJ ODRY I PRZYMORZA ZACHODNIEGO JAKO ŚRODOWISKA DLA ŻYCIA ICHTIOFAUNY W wodach Przymorza Zachodniego żyją 52 gatunki ryb, czyli ponad 90% całej krajowej ichtiofauny. Sprzyjającymi elementami są: duża liczba dobrze zachowanych siedlisk w rzekach o dużym stopniu naturalności, górne odcinki rzek z czystymi wodami, różnorodność typów jezior, od bardzo czystych oligotroficznych, po żyzne eutroficzne, Pomimo sprzyjających warunków hydrograficznych, hydrologicznych, hydrobiologicznych i sozologicznych szereg gatunków jest zagrożonych. Należą do nich: łosoś, troć, lipień i pstrąg, Ich liczebność jest utrzymywana dzięki zarybieniom. Najbardziej zagrożonym gatunkiem w rzekach zachodniopomorskich jest lipień. Zagrożone są ponadto gatunki typowo rzeczne, jak brzana, certa, kleń, jaź i piekielnica. Na obszarze Regionu Wodnego Wolnej Odry i Przymorza Zachodniego występuje duże zróżnicowanie środowisk bytowania, ryb, mięczaków i skorupiaków. Są to wody morskie i zalewy, jeziora przymorskie, Odra, rzeki uchodzące bezpośrednio do morza, jeziora, stawy, oczka i mokradła. Ciekawe ekosystemy tworzą jeziora przy przymorskie i zalewy, środowiska pośrednie pomiędzy morzem, a wodami słodkimi. Występują tu gatunki ryb typowo słodkowodnych, jak i morskich. W zależności od intensywności wymiany wód między morzem oraz zalewami i jeziorami przymorskimi, gatunki różnych środowisk przenikają się wzajemnie. 6

7 Do morza bez trudu wędruje sandacz, okoń, leszcz, płoć, natomiast do wód słodkich przenika śledź, flądry, dobijaki oraz sporadycznie dorsz czy belona. Najciekawszym zjawiskiem obserwowanym w wodach przymorskich jest powrót parposza ryby śledziowatej, odbywającej wędrówki w okresie tarła z morza do wód słodkich. W Bałtyku wyginęła chyba bezpowrotnie aloza, gatunek spokrewniony z parposzem. Główną przyczyną była najprawdopodobniej zabudowa hydrotechniczna i zanieczyszczenie rzek środowiska, w którym aloza raz w życiu odbywała tarło. Rzeki Pomorza tworzą wyjątkowe środowisko bytowania, wędrówki i rozrodu ryb. Główne rzeki Pomorza Zachodniego Rega, Parsęta, Wieprza uchodzą bezpośrednio do Bałtyku i są głównym miejscem występowania ryb wędrownych: łososia, troci, certy oraz minoga rzecznego. W środkowych i górnych odcinkach tych rzek oraz w ich dopływach występują pstrągi potokowe i lipienie. Wymienione rzeki cechują się w miarę ustabilizowanym stanem ichtiofauny, przy bardzo wysokim stopniu naturalności zoogeograficznej. Z gatunków obcych występują tu pstrąg tęczowy i karaś srebrzysty (obydwa pochodzące z hodowli stawowych). Górne partie rzek zachodniopomorskich zasiedlają głównie dwa gatunki ryb: głowacz białopłetwy i strzebla potokowa. Są one doskonałym bioindykatorem stanu jakości wód rzecznych. Wymagają wód bardzo czystych, natlenionych, i dużych spadkach. Jeziora Pomorza Zachodniego generalnie zaliczane są do jezior czystych. Dotyczy to głównie jezior dużych. Zasiedla je często sielawa oraz sieja, ryby zimnolubne, wymagające wód dobrej jakości, głębokich i dobrze natlenionych. Do najpospolitszych gatunków występujących w wodach Pomorza Zachodniego należy zaliczyć płoć. Występuje ona w rzekach, jeziorach, potokach, w wodach Zalewu Szczecińskiego oraz wodach przybrzeżnych Bałtyku. Geneza jezior zachodniopomorskich Pojezierze Pomorskie leży w strefie wielkiej moreny czołowej bałtyckiej. Jeziora o różnych kształtach i powierzchniach znajdują się na tym terenie w znacznej liczbie, stając się w niektórych obszarach elementem dominującym w krajobrazie, a gęstość występowania zbiorników wodnych zależy od form jego powierzchni i ich genezy. Na terenie Pomorza Zachodniego można wyodrębnić pojezierza: Barlineckie, Choszczeńskie, Dobiegniewskie, Drawskie, Ińskie, Myśliborskie, Szczecineckie, Trzcińskie i Wałeckie (Mikołajski 1966, Jasnowska i Jasnowski, 1983). Obszary szczególnie bogate w jeziora pokrywają się z 7

8 zasięgiem ostatniego zlodowacenia stąd zdecydowana większość jezior na tym terenie powstała w skutek działalności lodowcowej. Jak podaje Mikołajski (1966):,,tworzyły się one na skutek chaotycznej akumulacji polodowcowej, pogrzebania i wytopienia brył martwego lodu w osadach lodowcowych, wyżłobienia misy jeziornej wodami roztopowymi z lodowca, wyorania zagłębień posuwającego się lodowca, erozyjnego działania wodospadów w szczelinach lodowych. Jak już wspomniano ocenia się, ze w okresie polodowcowym zanikło tu około 2/3 wszystkich jezior. Pośrednim dowodem wskazującym na istnienie w przeszłości tych zbiorników wodnych są ogromne zasoby gytii - tzn. charakterystycznych osadów występujących na powierzchni ok. 50 tys. ha i stanowiących składnik złóż torfów, jak również znaczne złoża kredy jeziorowej. Pas nizin nadmorskich charakteryzuje się obecnością jezior określanych jako przymorskie lub przybrzeżne, których powstanie nie wiążę się z działalnością lodowca. Są to zbiorniki odcięte od morza wąskimi, piaszczystymi wałami i charakteryzujące się stosunkowo dużą powierzchnią lustra wody oraz niewielką, nieprzekraczającą kilku metrów, głębokością maksymalną.. Stanowią one pozostałość po dawnych zatokach morskich, zamkniętych z biegiem wieków wskutek ukierunkowanej na wschód działalności wiatrów, fal i prądów morskich. Podstawowa grupa jezior, jaka występuje na Pojezierzu Pomorskim, jest pochodzenia lodowcowego, wśród których najbardziej rozpowszechniony typ stanowią jeziora rynnowe. Są one wąskie i długie, w swoim charakterze przypominają doliny rzeczne o stromych brzegach i nierównym dnie z przegłębieniami i płyciznami. Według Choińskiego (l985) jeziora te,,spełniają rolę okien hydrogeologicznych i pozwalają w niektórych wypadkach na kontakt wód różnych poziomów wodonośnych, np. poziomowi IV-rzędowemu i IIIrzędowemu. Geneza jezior rynnowych nie jest w pełni wyjaśniona. Prawdopodobnie powstały one wskutek wypływania wód roztopowych z lodowca, który wyżłobił w podłożu głębokie bruzdy (tzw. erozja glacifluwialna). Istnieje również pogląd, że powstały one w wyniku procesu erozji subglacjalnej (tzw. egzaracji, czyli zabieraniu materiału z podłoża przez lodowiec wskutek jego przymarzania i wciskania w lód). Najważniejszą cechą charakterystyczną jezior rynnowych jest prostopadle ich położenie w stosunku do głównych ciągów moren czołowych. Zazwyczaj tworzą one charakterystyczne ciągi, bardzo wyraźnie widoczne w okolicach Choszczna, Maszewa, Łobza, Świdwina, i Wałcza. Przykład tego typu zbiorników stanowi np. jezioro Miedwie, powstałe na skutek erozji subglacjalnej wód roztopowych lodowca w terasowych utworach akumulacyjnych doliny rzeki Płoń. Jednakże w efekcie silnej działalności akumulacyjnej wód przepływowych, powodujących powolne 8

9 zasypywanie i spłycanie głębszych partii rynny, jezioro Płoń zatraciło już znacznie swój rynnowy charakter. Inny typ zbiorników to jeziora zaporowe moreny czołowej. Zwykle położone są one po wewnętrznej stronie łuku moreny czołowej, stanowiącego zaporę uniemożliwiającą spłynięcie wód. Powstały one w efekcie zatamowania odpływu wody, akumulacji lodowcowej lub poprzez sfałdowanie materiału przed czołem lodowca. Ułożone są zazwyczaj równolegle do owalów morenowych, kształtem podobne do jezior rynnowych, lecz brzegi ich są niesymetryczne. Z jednej strony brzegu wznoszą się wysokie wały moreny czołowej, natomiast z drugiej, brzeg jest wyraźnie niższy i łagodny. Jeszcze inny typ jezior reprezentują zbiorniki położone na obszarach moreny dennej powstałe na skutek nierównomiernego nagromadzenia się materiałów morenowych, które obok wzniesień utworzyły zagłębienia wypełnione później wodą. Zbiorniki te są zwykle duże, o urozmaiconej linii brzegowej z zatokami, półwyspami i wyspami, ich dno jest nierówne, a głębokości nierównomiernie rozłożone. Z obecnością lodowca związane są również tzw. jeziora wytopiskowe powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się zagrzebanych wielkich glacjalnych brył i tafli lodu. Należą do nich rzadko występujące jeziora sandrowe. Do jezior wytopiskowych zalicza się również tzw. oczka - niewielkie nieprzekraczające kilku hektarów jeziorka o kolistym kształcie, pozbawione dopływu powierzchniowego oraz tzw. kotły - charakteryzujące się niewielkimi rozmiarami i stosunkowo dużą głębokością. Te ostatnie zostały wydrążone przez nacisk wody spadającej ze znacznej wysokości (w głębokich pęknięciach lodowca) lub na skutek stopienia się brył lodu pochodzących z krawędzi wycofującego się lodowca, zagrzebanych przez materiał skalny nanoszony przez wody lodowcowe. Po stajaniu na jego miejscu powstawały zaklęsłości, które wypełniła woda tworząc ten specyficzny typ jezior. Na terenie wyspy Wolin leży jezioro Martwe należące do typu zakolowego, powstałe na miejscu dawnego koryta rzecznego Dziwny. Typ ten licznie występuje w dolinach Wisły, Warty i Bugu. Prócz naturalnych zbiorników-pochodzenia polodowcowego występują również jeziora, do których powstania przyczynił się człowiek, tzw. antropogeniczne. Na terenie Pomorza Zachodniego zaliczyć można do nich powstałe na skutek przegrodzenia groblą cieku lub utworzone wskutek zalania wodą wyrobisk. Typy troficzne jezior 9

10 Zależności między produktywnością biologiczną jeziora, rozumianą jako tempo procesu wytwarzania materii organicznej przez określoną biocenozę, a cechami fizycznochemicznymi wody pozwoliły na wydzielenie różnych typów troficznych jezior. Do najważniejszych cech jezior decydujących o stanie trofii, czyli żyzności danego zbiornika należą: morfologia, barwa i przezroczystość wody, nasycenie tlenem wód zajmujących dolną warstwę jeziora (hypolimnion) w czasie stagnacji letniej, stężenie związków azotu i fosforu, zawartość w wodzie wapnia, zawartość substancji organicznych w osadach dennych, obecność związków humusowych, obecność planktonu i bentosu (Bajkiewicz-Grabowska, Mikulski l996; Kajak l998). Większość jezior objęta jest procesem powolnego zanikania i zależnie od pierwotnej głębokości oraz szybkości zamulania znajdują się one w różnych stadiach starzenia. Ogólnie jeziora można podzielić na dwie grupy. W pierwszej czynniki środowiskowe są zrównoważone, żaden nie dominuje w sposób zdecydowany są to jeziora harmoniczne, natomiast druga grupa stanowi zbiorniki z wyraźną przewagą określonego czynnika, tzw. jeziora dysharmoniczne. Wśród jezior harmonicznych możemy wyróżnić trzy główne typy: oligotroficzne, mezotroficzne, eutroficzne. Najbardziej zbliżonymi do stanu pierwotnego są jeziora określane jako oligotroficzne, czyli skąpożyzne. Charakteryzują się dużą głębokością i wąską, płytką strefą przybrzeżną porośniętą skąpo hydrofitami. Stężenie substancji biogennych w zbiornikach tego typu jest małe, a przezroczystość wody duża. Dobre natlenienie wód, spadek temperatury i dobre naświetlenie hypolimnionu powodują występowanie maksimum tlenowego na dużych głębokościach, stąd też nasycenie tlenu przy dnie nie spada poniżej 50-60%. Zarówno zooplankton, jak i fitoplankton określany jest jako,,ubogi i rozmieszczony równomiernie w całej objętości wody, natomiast organizmy bentosowe wykazują spore zróżnicowanie gatunkowe, ale występują w małych ilościach (do gatunków wskaźnikowych bentosu należą larwy ochotkowatych z rodzaju Tanytarsus i Orthocladius). Liczebność ichtiofauny w tych zbiornikach jest mała i reprezentowana tylko przez sielawę, stynkę, sieję, ukleję, okonia, płoć, wzdręgę, a w strefie przybrzeżnej przez większe ilości jazia (Rudnicki i in. 1971). Jeziora tego typu z czasem przekształcają się w zbiorniki eutroficzne. W,,czystej formie jeziora oligotroficzne w Polsce prawie już nie występują. Pośredni typ między jeziorami oligotroficznymi i eutroficznymi prezentują jeziora mezotroficzne. Charakteryzują się średnią zawartością związków biogennych. Zwiększona 10

11 ilość żywej i martwej zawiesiny powoduje spłycenie warstwy wody, w której odbywa się produkcja materii organicznej (warstwa trofogeniczna). Opadające substancje organiczne ulegają mineralizacji i częściowo w warstwie przypowierzchniowej (epilimnionie) jednak pewna ilość tych substancji nie zdąży zmineralizować się powyżej poziomu kompensacyjnego (granica stref, gdzie równoważą się procesy twórcze i rozpadowe) i wówczas poniżej tego punktu następuje gwałtowne obniżenie zawartości tlenu. W zależności od stopnia nasycenia hypolimnionu tlenem można wyróżnić dwa podtypy jezior mezotroficznych: α-mezotroficzne (powyżej 20%), β-mezotroficzne (poniżej 20%). Skład ichtiofauny tych zbiorników jest różny dla poszczególnych podtypów. Zbiorniki α-mezotroficzne są zasiedlane głownie przez sielawę, sieję i stynkę, nieliczne karpiowate (brak lina) i okoniowate. W jeziorach β-mezotroficznych zamiennie z sielawą może występować w dużej ilości sandacz, a dodatkowo leszcz, płoć, wzdręga, oraz w mniejszej ilości inne gatunki m.in.: okoń, szczupak, stynka. Pas roślinności brzegowej jest dość dobrze rozwinięty, ale jeszcze stosunkowo wąski. Kolejny typ - jeziora eutroficzne są przeważnie płytkie z dobrze rozwiniętą strefa przybrzeżną. Charakteryzuje je mała przezroczystość wody i znaczna ilość rozpuszczonych w niej soli mineralnych. Duża zawartość związków biogennych i ich intensywna mineralizacja prowadzi często do zużycia tlenu już w epilimnionie, w którym natlenienie wody może być niższe od 40%. Na dnie zbiorników tego typu nagromadzona jest wielka ilość mułu, wraz z którym często występuje metan i siarkowodór. Zróżnicowane warunki tlenowe wpływają na nierównomierne zagęszczenie planktonu w toni jeziora. Plankton roślinny obfity, najczęściej spotykany przy powierzchni, gdzie tworzy częste,,zakwity wody (złożone głównie z sinic). Fauna denna takich zbiorników ma małe zróżnicowanie gatunkowe, ale występuje w dużych ilościach, dochodząc czasami do kilkudziesięciu kg/rn 2 dna (przeważnie mięczaki). Gatunkiem dominującym wśród ryb jest leszcz. Występuje również dużo węgorza, płoci, wzdręgi, lina, okonia, szczupaka, brak tutaj natomiast głąbieli (sieja) i jazia. Roślinność naczyniowa jest bardzo dobrze rozwinięta. W dalszym,,rozwoju jezioro to ulega przekształceniu w trzęsawisko, a następnie w torfowisko niskie. Do eutroficznych można zaliczyć zdecydowaną większość jezior województwa zachodniopomorskiego, jak również wszystkie tzw. jeziora przymorskie. Najbardziej charakterystyczną formą jezior dysharmonicznych są jeziora zamierające, o małej powierzchni, płytkie, o niskiej przezroczystości wód. Są to zbiorniki dystroficzne, 11

12 często zwane również polihumusowymi. Zawierają one dużą ilość substancji humusowych w wodzie i osadach dennych. Wynika to z położenia tych jezior wśród lasów szpilkowych oraz torfowisk, z których substancje humusowe dopływają do jeziora - związki te nadają wodzie barwę brązowo-żółtą, jej odczyn często jest kwaśny (ph < 7), a poziom tlenu w zimie spada do zera. Z tego powodu faunę denną głównie reprezentują ochotkowate (Chironomidae) i wodzień (Chaoborus), ryby karasie i liny, natomiast plankton jest bardzo ubogi gatunkowo i ilościowo (Mikulski, 1982). Roślinność przybrzeżna kępowa, nieliczna, najczęściej występują torfowce i turzyce. Jeziora te stosunkowo szybko ulegają lądowieniu, przekształcając się w torfowisko wysokie. Ten typ jezior dość licznie występuje w woj. zachodniopomorskim. Na terenie woj. zachodniopomorskiego spotyka się jeszcze dwa inne typy zbiorników dysharmonicznych: jeziora saprotroficzne - zbiorniki przeciążone substancją organiczną najczęściej pochodzenia ściekowego, w których często występuje całkowity deficyt tlenowy od powierzchni do dna, jak również przesycenie wody produktami beztlenowego rozkładu substancji organicznej, oraz jeziora alkalitroficzne, czyli węglanowe. W tych ostatnich woda zawiera duże ilości Ca i Mg w postaci węglanów natomiast związki azotu i fosforu są uwięzione w osadach dennych. W przydennych warstwach wody występuje duża zawartość tlenu. Bardzo często alkalitrofię nazywa się oligotrofią wtórną. Ichtiofauna tych zbiorników podobna jest w swym składzie do jezior β-mezotroficznych, a w bentosie występują tlenolubne ochotki z rodzaju Tanytarsus. Roślinność zazwyczaj bywa nieliczna. Jeziora tego typu w woj. zachodniopomorskim są przeważnie pochodzenia antropogenicznego, naturalnie występują tylko na terenach górskich lub krasowych. Rybackie typy jezior Określone i przedstawione w opracowaniu rybackie typy większości jezior, specyficzne dla każdego zbiornika wymagają szczegółowego omówienia. Wynika to między innymi z faktu wykorzystywania m.in. teoretycznych danych połowowych, jakimi charakteryzuje się poszczególny typ jeziora, w pracach dotyczących m.in. określenia szacunkowej wielkości kwoty dzierżawnej bądź ustalenia wartości danego jeziora podlegającego sprzedaży. Tytułowa typologia rybacka opiera się na przewodnich gatunkach ryb bytujących w danym zbiorniku, pomimo ze nie zawsze muszą one występować najliczniej. Stanowią one jednak wyraźny biologiczny wskaźnik specyfiki jeziora, dając tym samym podstawę do wnioskowania o potencjalnym składzie gatunkowym ichtiofauny, jak 12

13 również o panujących w nim abiotycznych warunkach środowiskowych. Obecnie powszechnie jest stosowany w naszym kraju, opracowany przez Instytut Rybactwa Śródlądowego, podział na pięć podstawowych typów jezior, tzn.: sielawowe, leszczowe, sandaczowe, linowo-szczupakowe i karasiowe (Rudnicki, 1957). Zdarza się jednakże, ze po wykonaniu odpowiednich badań i pomiarów dane jezioro trudno zakwalifikować do jednego typu. Stąd też, w sposób niejako wymuszony względami praktycznymi, wprowadza się równie tzw. pośrednie typy jezior, jak na przykład sielawowo - leszczowy czy leszczowo - sandaczowy. Jeziora sielawowe Charakteryzują się m. in. znaczną głębokością maksymalną sięgającą kilkudziesięciu metrów (przeciętnie ponad 20 m), jak również stosunkowo dużą (5-8 m) przezroczystością wody w okresie letnim. Warstwa epiliinnionu sięga do 5 m, metalimnion przeważnie jest wąski i charakteryzuje się znacznym (kilkustopniowym) gradientem termicznym, a hypolimnion stosunkowo wysoką zawartością tlenu (niektóre z tych jezior czasami wykazuj deficyty tlenowe w hypolimnionie, najczęściej zanikające w okresie homotermii jesiennej i wiosennej). Zbiorniki sielawowe mogą posiadać różną powierzchnię lustra wody, od kilkunastu do nawet kilku tysięcy hektarów. Według klasyfikacji limnologicznej zaliczane są do jezior oligotroficznych, a także α. i β-mezotroficznych, o stosunkowo niskiej zasobności w podstawowe sole mineralne i niezbyt dużym poziomie produkcji pierwotnej. Najczęściej zbiorniki te charakteryzują się wysokim stopniem statyczności i związaną z tym niską temperaturą wody przy dnie w okresie lata, wyraźnym rozdziałem warstwy, w której zachodzą procesy trofogeniczne od warstwy trofolitycznej. W jeziorach sielawowych dno jest twarde, w małym stopniu zamulone, a roślinność zanurzona, jak i wynurzona, najczęściej występuje w wąskim pasie przybrzeżnym (wynika to z dość dużego stopnia pochylenia brzegów zbiornika). Obszary, na których występują łąki podwodne porastają głównie ramienice, mech zdrojek oraz bliżej powierzchni - moczarka kanadyjska. Jeziora leszczowe Zalicza się do nich zbiorniki najczęściej o powierzchni powyżej 100 ha, głębokości maksymalnej wahającej się od 15 do 20 m, przy czym w tych właśnie miejscach dno pokryte jest najczęściej warstw mułu. Epilimnion sięga w nich do 5-6 m, natomiast metalimnion charakteryzuje się mniejszym niż w jeziorach sielawowych gradientem termokliny, rzadko 13

14 przekraczają 2,50 C na 1 m. Pomimo znacznej głębokości i objętości tych zbiorników przezroczystość wody nie przekracza 4 m. Dość często jeziora leszczowe określa się mianem zestarzałych jezior sielawowych, a wynika to z faktu wyższego poziomu w nich produkcji pierwotnej, wynikającego z wyraźnie większej zawartości w wodzie biogenów, a w szczególności azotanów i fosforanów. Dość często w warstwie dennej występują deficyty tlenowe, oraz okresowo siarkowodór. Najczęściej zbiorniki te charakteryzują się średnim lub wysokim stopniem statyczności. Należy zaznaczyć, ze leszcz szczególnie preferuje jeziora, w których roślinność wynurzona i zanurzona jest bogatsza w gatunki i zajmuje większą powierzchnię niż w typie sielawowym zbiornika. Roślinność podwodna, a mianowicie mech zdrojek i moczarka kanadyjska oraz rośliny wynurzone, które w okresie tarła leszcza znajdują się w początkowej fazie wegetacji, stanowią podłoże dla składania ikry. Jeziora sandaczowe Jeziora tego typu charakteryzują się głębokością maksymalną od 6 do 12 m i powierzchni przeważnie od kilkunastu do kilkudziesięciu hektarów. Dno ich jest twarde, tylko miejscami pokryte większą ilością mułu. Roślinność wynurzona bywa silnie rozwinięta, z dominacją trzciny pospolitej. Ze względu na ograniczoną przezroczystość wody (od 1 do 1,5 m) roślinność zanurzona jest raczej słabo rozwinięta. W jeziorach tego typu na głębokości 5-6 m mogą czasami występować deficyty tlenowe. Miejsca tarliskowe sandacza znajdują się najczęściej na głębokości 2-4 m. Do rozrodu sandacz wymaga dna o podłożu twardym, kamienistym lub żwirowym. Ikra składana bywa również na korzeniach roślin lub na martwych muszlach racicznicy (Dreissena Polymorpha). Wśród jezior typu sandaczowego można wyodrębnić 4 ich podtypy: a) zbiorniki o głębokości 5-8 m, charakteryzujące się umiarkowanie występująca roślinnością i dość często brakiem tlenu w warstwie przydennej. Przezroczystość wody jest mała (średnio 0,4 m). Posiadają one liczną populację sandacza, wynikającą. ze sprzyjających warunków środowiskowych do odbywania tarła. W ichtiofaunie dominuje drobna płoć i mały leszcz (stanowiące podstawowy pokarm dla sandacza) jak również węgorz, lin i szczupak, b) zbiorniki, które pod względem głębokości, przezroczystości oraz warunków termicznych są bardzo zbliżone do powyższych, różnią się jednak mniejszym stopniem zarośnięcia przez roślinność podwodną (czasami występuje ona w zaniku), a brzegi jeziora są miejscami kamienno-żwirowe lub piaszczyste. W mniejszych 14

15 ilościach występuje tutaj szczupak, brak jest lina, a leszcz rośnie zdecydowanie słabiej. Jedynie węgorz jest licznie reprezentowany, c) zbiorniki o malej przezroczystości wody i zanikami tlenu przy dnie (występuje H 2 S). Brzeg jest zazwyczaj mulisty, utrudniający sandaczowi przystępowanie do rozrodu, stąd jego populacja jest stosunkowo nieliczna, d) jeziora rzadko spotykane, charakteryzujące się głębokością maksymalną od 10 do 30 m, znaczną spadzistością stoku, brakiem roślinności podwodnej małą ilością oczeretów, dość częstym występowaniem siarkowodoru od głębokości 6-10 m aż do dna. Liczebność sandacza w takim zbiorniku jest mała i w znacznej mierze uzależniona od intensywności zarybień. Jeziora linowo szczupakowe Jeziora linowo - szczupakowe swym charakterem przypominają stawy karpiowe. Maksymalna ich głębokość dochodzi do 6 m, przeważnie nie przekracza jednak 3 m. Przezroczystość wody dochodzi do 1,5 m, a jej temperatura w okresie lata sięga C. Dno jest muliste, w większości porośnięte roślinnością wynurzoną i zanurzoną. W okresie letnim w jeziorach tego typu nie występuje stratyfikacja termiczna. Powoduje to, że praktycznie cała powierzchnia dna styka się ze strefą, w której odbywają się procesy produkcji biologicznej. Dzięki temu cała rozłożona materia organiczna zostaje powtórnie wprowadzona do produkcji pierwotnej. Taka sytuacja powoduje, że jeziora linowo - szczupakowe charakteryzują się bardzo wysoką produktywnością biologiczną. Jednakże znaczna ilość materii organicznej powoduje często nadmierny rozwój fitoplanktonu, który okresowo może prowadzić do groźnych szczególnie dla młodych ryb deficytów tlenowych (Szczerbowski, 1993). Szeroka strefa przybrzeżna, nierównomiernie dno, rozległe zatoki, wyspy, silnie rozwinięta linia brzegowa są elementami sprzyjającymi dla utworzenia się licznej populacji szczupaka. Jeziora karasiowe Jeziora karasiowe są to małe, najczęściej kilkuhektarowe, płytkie zbiorniki, w znacznej mierze zarośnięte roślinnością wynurzoną, w których nierzadko występuje przyducha zimowa. Część z tych jezior posiada dno torfiaste oraz zamulone brzegi porośnięte skrzypem i mchami. Zbiorniki te charakteryzuj się kwaśnym odczynem wody, co ogranicza 15

16 występowanie szlachetniejszych gatunków ryb. Jeziora tego typu stanowią ostatni okres życia zbiornika, w którym możliwa jest jeszcze niska produkcja rybacka. Należy podkreślić, że w niektórych jeziorach o bardzo małej powierzchni, karaś jako gatunek wiodący, często występuje w postaci form skarlałych. Wody morskie wewnętrzne i wody przybrzeżne Na obszarze działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie położone są śródlądowe wody powierzchniowe oraz wody morskie w skład, których wchodzą wody morskie wewnętrzne i wody przybrzeżne Morza Bałtyckiego. Wody morskie wewnętrzne to delta wsteczna (estuarium Odry) obejmujące Odrę od wód portu Szczecin do Zalewu Szczecińskiego oraz Zalew Szczeciński i Jezioro Warmińskie od granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską i Niemcami wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim. Wody morza terytorialnego Rzeczpospolitej Polskiej to obszar wód morskich o szerokości 12 mil morskich ( m) licząc od linii podstawowej tego morza. Omawiane wody przybrzeżne, przyległe do obszaru Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego obejmują część wód Zatoki Pomorskiej, rozciągającej się od Wyspy Rugia do Pobrzeża Słowińskiego. Umowną granicę północną (podmorską) Zatoki Pomorskiej stanowi linia łącząca przylądek Arkana z latarnią morską w Gąskach. Zooplankton i makrofauna denna oraz ichtiofauna wód morskich wewnętrznych Badania zooplanktonu Zalewu Szczecińskiego i akwenów przyległych wykazały, że skład gatunkowy jest tu jednolity oraz, że posiada charakter słodkowodny (Wolnomiejski, 1997). Nie spotykano gatunków morskich. Stwierdzono natomiast występowanie zróżnicowania zagęszczenia zooplanktonu oraz występowanie wiosennego i jesiennego szczytu ilościowego planktonu. Cechą wód Zalewu Szczecińskiego jest zagęszczenie zooplanktonu kilkakrotnie wyższe niż w dolnym biegu Odry lub w Zatoce Pomorskiej (Chojnicki, 1989). Generalnie stwierdzono, że zooplankton Zalewu Szczecińskiego ma 16

17 charakter typowy dla słodkowodnych zbiorników przyujściowych i cechuje go mała ilość gatunków, które w sprzyjających warunkach pojawiają się masowo (Wiktor, 1964). Podobne prawidłowości stwierdzono również w odniesieniu do bentosu. Udokumentowano minimalny wpływ Bałtyku na faunę denną Zalewu Szczecińskiego. Tylko w Świnie bytują organizmy słonawowodne. Rozmieszczenie oraz zagęszczenie fauny dennej związane jest z rodzajem dna Zalewu Szczecińskiego. Piaszczyste mielizny zasiedlone są ławicami racicznicy (Dreissena), natomiast dno muliste cechuje się ubóstwem makrofauny dennej. Dno muliste w polskiej części Zalewu Szczecińskiego zajmuje 55% powierzchni akwenu. W latach 90-tych nastąpiło wyraźne zmniejszenie ilości racicznicy w Zalewie Szczecińskim. I tak w Zatoce Skaszewskiej notuje się zgrupowanie bentosu do osobników (32 taksony), natomiast naprzeciw Polic 1000 osobników (2 taksony) [wolnowiesjki, 1997]. Spośród dużych mięczaków morskich wód wewnętrznych małże słodkowodne z rodziny Unionidae (z wyjątkiem Anodonta Anatina) i z rodziny Sphaeriidae są objęte ochroną gatunkową. Stałym i zasadniczym składnikiem ichtiofauny Zalewu Szczecińskiego są gatunki słodkowodne, właściwe dla przyujściowych odcinków rzek nizinnych oraz licznie występujące w zbiornikach o wysokiej trofii. Bytuje tu 35 gatunków ryb w tym kilka wędrownych (np. sandacz, łosoś, troć, sieja) [Garbaci-Wesołowska, 1993]. Zalew Szczeciński jest jedynym zbiornikiem przymorskim gdzie odbywa się tarło sieji. Ryby morskie pojawiają się tutaj okresowo, podczas wlewów wód z zatoki Pomorskiej (np. śledzie rasy wiosennej, szproty, storni i niekiedy babka piaskowa). Według badań Wysokińskiego (1996) w morskich wodach wewnętrznych występuje 48 gatunków ichtiofauny, przy czym w tej liczbie dominują gatunki występujące sporadycznie. Poniżej zestawiono wykaz gatunków ryb bytujących w Zalewie Szczecińskim wraz ze względną oceną częstości występowania: A. RYBY SŁODKOWODNE 1.karp + 2.karaś srebrny + 3.amur biały + 4.tołpyga biała + 5.tołpyga pstra + 6.jelec + 17

18 7.jaź + 8.różanka + * 9.koza + * 10. bas słoneczny, bas pospolity piskorz + * 12. sum kiełb cierniczek boleń I 16. lin I 17. wzdręga, krasnopióra I 18. ukleja II 19. leszcz III 20. krąp III 21. sandacz III 22. okoń III 23. jazgarz III 24. szczupak I 25. ciernik III 26. miętus I 27. pstrąg tęczowy pocierniec + * B. RYBY DWUŚRODOWISKOWE 1. minóg rzeczny + * 2. certa + 3. węgorz II 4. łosoś + 5. troć I 6. sieja wędrowna I 7. stynka III 8. Acipenser sp. + * C. RYBY MORSKIE 18

19 1. śledź II 2. szprot I 3. parposz + * 4. dorsz, wątłusz + 5. stornica + 6. gładzica + 7. skarp, turbot + 8. tobiasz + 9. belona babka piaskowa + * 11. babka mała + * 12. tasza + Objaśnienia: + - gatunki występujące sporadycznie, I - gatunki występujące rzadko, II - gatunki często występujące, III - gatunki występujące masowo, * - gatunki znajdujące się na liście chronionych w Polsce oraz ujęte w Czerwonej liście ryb i kręgłoustych zlewiska Bałtyku. Generalnie morskie wody wewnętrzne cechuje bogactwo ichtiofauny i wysoka wydajność rybacka (większa niż w Zatoce Puckiej i Zalewie Wiślanym). Ze stanem ichtiofauny wiąże się szereg zagadnień dotyczących fizjografii, biologii, sozologii i gospodarki wodnej w dorzeczu Odry i bezpośredniej zlewni Zalewu Szczecińskiego. Szczecińskiego uwagi na transgraniczne położenie akwenu niezbędne są wspólne działania w tym zakresie w ramach realizacji tematu Biologiczne podstawy racjonalnej gospodarki zasobami rybnymi Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej (MIR Świnoujście). Zooplankton, makrofauna oraz ichtiofauna wód przybrzeżnych Najobszerniejsze i najbardziej szczegółowe badania zooplanktonu Zatoki Pomorskiej dowiodły, że występuje tu 21 gatunków skorupiaków i 19 gatunków wrotków (Wiktor, 1963). Wyodrębnione zostały trzy rejony różniące składem gatunkowym i zagęszczeniem populacji: 19

20 rejon południowy od ujścia Świny po południowy cypel Ławicy Odrzańskiej, rejon środkowy, rejon północny, obejmujący pas wód najgłębszych, do izobaty 20 m. Makrofauna denna wód morskich rozpoznana jest w dwóch strefach: przybrzeżnej, poza strefą przybrzeżną > 5 mil morskich od brzegu. W strefie przybrzeżnej występowanie makrofauny dennej związane jest z rodzajem dna morskiego. Dno żwirowate pozbawione jest fauny dennej, podobnie niegościnny jest piasek gruboziarnisty (nieliczne skorupiaki). Wg Chojnackiego (1989) makrobentos Zatoki Pomorskiej tworzą 32 jednostki taksonomiczne. W strefie przybrzeżnej Zatoki Pomorskiej występują charakterystyczne warunki środowiskowe strefy przydennej niskie zasolenie, dobre nasłonecznienie i duże wahania temperatur, sprzyjające występowaniu małży. Najliczniej bentos występuje przy ujściu Świny, w strefie osadów drobnoziarnistych, z dużą zawartością materii organicznej. W miarę oddalania się liczebność makrofauny maleje, przy czym najniższą stwierdzono na łachach piaszczystych ujścia Dziwny. Cechą charakterystyczną jest zróżnicowanie gatunków związane z głębokością wód przybrzeżnych Bałtyku. W strefie płytkiej dominują organizmy filtrujące, natomiast głębiej mułojady. Estuaryjny charakter wód południowej części Zatoki Pomorskiej przyczynia się do dużego zróżnicowania ichtiofauny. Dla wielu gatunków wód słodkowodnych zasolenie wód Zatoki Pomorskiej nie jest przeszkodą do bytowania. Między Zalewem Szczecińskim i Zatoką Pomorską odbywa się stała migracja ryb w celach tarliskowych lub żerowania. Wg Wysokińskiego (1996) w strefie morskich wód przybrzeżnych występuje 48 gatunków ichtiofauny. Na tle całego wybrzeża w tym rejonie (szczególnie na odcinku Świnoujście Wisełka) notuje się najwyższe wydajności w połowach kutrowych, przy czym szczególnie dużo występuje tu ryb słodkowodnych. Poniżej przedstawiono listę gatunków ichtiofauny typowej dla Zatoki Pomorskiej (Wolnomiejski, 1996): A. RYBY MORSKIE: 1. ostrobok + 2. ostrosz + 3. włócznik + 4. nagład + 5. babka czarna + 20

21 6. węgorzynka III 7. dobijak II 8. kur diabeł I 9. wężynka I 10. iglicznia ostropłetwiec I 12. kurek czerwony kurek szary tasza babka mała + * 16. babka piaskowe I * 17. belona I 18. tobiasz II 19. skarp, turbot II 20. gładzica II 21. stornia III 22. dorsz, wątłusz II 23. śledź III 24. szprot III 25. parposz + * B. RYBY DWUŚRODOWISKOWE: 2. minóg rzeczny + * 3. certa + 4. węgorz II 5. łosoś + * 6. troć + 7. sieja wędrowna I 8. stynka II 9. Acipenser sp. + * C. RYBY SŁODKOWODNE: 1. leszcz II 2. płoć II 21

22 3. krąp + 4. sandacz II 5. okoń II 6. jazgarz II 7. szczupak + 8. ciernik I 9. pociernic + * 10. miętus I 11. pstrąg tęczowy + Objaśnienia: + - gatunki występujące sporadycznie, I - gatunki występujące rzadko, II - gatunki często występujące, III - gatunki występujące masowo, * - gatunki znajdujące się na liście chronionych w Polsce oraz ujęte w Czerwonej liście ryb i kręgłoustych zlewiska Bałtyku. Rejonizację występowania ryb w strefie przybrzeżnej odzwierciedla układ łowisk: Łowisko Odrzańskie (107), Łowisko Kołobrzesko Darłowskie (106). W Łowisku Odrzańskim wyraźnie dominują śledzie i ryby słodkowodne. Podstawową wykładnią składu gatunkowego skorupiaków i mięczaków w morskich wodach przybrzeżnych Bałtyku jest brak pełnego zasolenia tych wód. Gatunkiem dominującym w Bałtyku i uważanym za kluczowy jest Omułek jadalny (Mytilus Edulis). Posiada on znaczenie ekologiczne z uwagi na wysoką zdolność biofiltracji. Konsumpcyjnie nie przedstawia on jednak żadnej wartości. W morzu wyróżniono zaś Omułka Bałtyckiego (Mytilus Trossulus). Na Polskiej Czerwonej Liście gatunek ten został sklasyfikowany w kategorii NT bliski zagrożenia. 22

23 PODSUMOWANIE W ramach wykazów wód śródlądowych będących środowiskiem życia ryb łososiowatych i karpiowatych (NB-1 i NB-2) w warunkach naturalnych zidentyfikowano: A. Dla życia ryb łososiowatych wyznaczono: 50 akwenów, z czego 27 jezior oraz 23 rzeki. Wg typologii rybackiej (wg IRŚ w Olsztynie) wody zostały podzielona na: krainę pstrąga, krainę lipienia, krainę pstrąga i lipienia, krainę pstrąga, lipienia i brzany, krainę pstrąga, lipienia, brzany i leszcza, sielawowe. Rzeki Wieprza, Rega oraz Parsęta zostały podzielone na dwie, oddzielne części ze względu na różną typologię rybacką: Wieprza od źródeł do młyna w Kępicach (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga i lipienia, natomiast na odcinku od młyna w Kępicach do ujścia do morza (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga, lipienia i brzany, Parsęta od źródeł do młyna w miejscowości Doble (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga i lipienia, natomiast na odcinku od młyna w miejscowości Doble do ujścia do morza (wraz z dopływami), należy do krainy pstrąga, lipienia i brzany. Rega od źródeł do zbiornika zaporowego Lisowo (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga i lipienia, natomiast na odcinku od zbiornika zaporowego Lisowo do ujścia do morza (wraz z dopływami) należy do krainy pstrąga lipienia, brzany, oraz leszcza. 23

24 W opisie statystycznym oraz w prezentowanych diagramach poszczególne, różniące się od siebie odcinki rzek potraktowano jako oddzielne akweny. W układzie administracyjnym, wody będące środowiskiem życia ryb łososiowatych położone są w województwie zachodniopomorskim (43 akweny, 86%), lubuskim (3 akweny, 6%), pomorskim (2 akweny, 4%) oraz na pograniczu zachodniopomorskiego i pomorskiego (2 akweny, 4%). Pośród wyznaczonych akwenów, 17 (34%) położonych jest w obszarze wód i zlewni transgranicznych. B. Dla życia ryb karpiowatych wyznaczono: 1127 akwenów, z czego 1112 to jeziora, natomiast 15 - rzeki. W układzie administracyjnym 929 (83,54%) jezior położonych jest w woj. zachodniopomorskim, 129 (11,60%) w woj. pomorskim i 54 (4,85%) w woj. lubuskim. Wg typologii rybackiej (wg IRŚ w Olsztynie) wody, jeziora zostały podzielone na: karasiowe 218, leszczowe 14, leszczowo sandaczowe 2, linowo szczupakowe 197, sandaczowe 95, sielawowe 1, sielawowo leszczowe 1. Dla 584 jezior brak jest danych na ten temat. W zlewniach transgranicznych położone są 533 jeziora, co stanowi 47,93% wszystkich jezior Regionu Wodnego Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego. W ramach wykazu wód morskich wewnętrznych i wód przybrzeżnych przeznaczonych do bytowania skorupiaków i mięczaków wyznaczono 7 stref (vide: mapa zał. 3): 1. Odrę w rejonie Szczecina, 2. Roztokę Odrzańską, 3. Zalew Szczeciński, 4. Świnę, 5. Dziwną, 6. Zatokę Pomorską, 24

25 7. Wody morskie Wybrzeża Środkowego. Poniżej przedstawiamy diagramy obrazujące charakterystykę wód ujętych w prezentowanym wykazie dla Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego. Diagramy prezentują: podział wód ujętych w wykazie NB-1 wg typologii rybackiej Ryc. 1, położenie wód ujętych w wykazie NB-1 w poszczególnych zlewniach bilansowych - Ryc. 2, położenie wód ujętych w wykazie NB-1 w układzie województw Ryc. 3, podział jezior ujętych w wykazie NB-2 wg typologii rybackiej Ryc. 4, położenie jezior ujętych w wykazie NB-2 w poszczególnych zlewniach bilansowych Ryc. 5, położenie jezior ujętych w wykazie NB-2 w układzie województw Ryc. 6. klasyfikacja jezior Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wg ich powierzchni (NB-1) Ryc. 7. klasyfikacja jezior Regionu Dolnej Odry i Przymorza Zachodniego wg ich powierzchni (NB-2) Ryc

26 LITERATURA 1. Bajkiewicz - Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, Warszawa Choiński A., Wybrane zagadnienia z limnologii fizycznej Polski, Wydawnictwo UAM Poznań Choiński A., Katalog jezior Polski - Pojezierze Pomorskie. Wydawnictwo UAM Poznań Choiński A., Zarys limnologii fizycznej Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań Chojnacki J., Zarys Ekologii Wód, Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Szczecin Filipiak J., Raczyński M., Jeziora zachodniopomorskie (zarys faktografii), Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Szczecin Jańczak J., Atlas jezior Polski - tom I (Jeziora Pojezierza Wielkopolskiego i Pornorskiego w granicach dorzecza Odry), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań Jańczak J., Atlas jezior Polski - tom II (Jeziora zlewni rzek Przymorza i dorzecza dolnej Wisły), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań Jasnowska J., Jasnowski M., Pojezierze Zachodnio-Pomorskie. Wiedza Powszechna Warszawa Jeziora Ziemi Lubuskiej, ich wykorzystanie i ochrona przed zanieczyszczeniem, Mat. Sympozjum Naukowego, Zielona Góra V Jokier P., Procesy wysychania zlewni i jego fizjograficzne uwarunkowania, Acta Geographica Lodziensia, Nr 56, Zakład Narodowy im. Osslińskich, Wrocław Kajak Z., Hydrobiologia limnologia, PWN, Warszawa Kraska M. (red.), Jeziora lobeliowe. Charakterystyka, funkcjonowanie i ochrona-cz. I, SORUS, Poznań Mikołajski J., Geografia województwa szczecińskiego, PWN, Poznań Mikulski J., Biologia wód śródlądowych, PWN, Warszawa Mutko T., Aktualny stan jezior na obszarze RZGW Szczecin [w:], Mat. II Konferencji Naukowo Technicznej Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Międzyzdroje 7-8.III Rudnicki A., Poradnik rybaka jeziorowego, PWRiL, Warszawa Rudnicki A., Waluga J., Waluś T., Rybactwo jeziorowe, PWRiL, Warszawa Stan i perspektywy badań hydrobiologicznych i rybackich w estuarium Odry (mat. sympozjum), Studia i Materiały, seria S, Morski Instytut Rybacki, Świnoujście października

27 20. Szczerbowski J., Rybactwo śródlądowe, Wydawnictwo lrś, Olsztyn Wolnomiejski N., Ekologiczne studium makrofauny dna morskiego Zalewu Szczecińskiego ( ), Studia i Materiały, seria A, Nr 31, Morski Instytut Rybacki, Gdynia Wolnomiejski N., Hydrobiologiczna charakterystyka wód otwartych Wolińskiego Parku Narodowego (Zalew Szczeciński, Zatoka Pomorska) cz. I i II, Morski Instytut Rybacki O/Świnoujście Żmudziński L. (red.), Słownik hydrobiologiczny. Pojęcia, terminy, interpretacje, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa