RAPORTOWANIE ZINTEGROWANE NAUKA NORMALNA CZY REWOLUCJA W SPRAWOZDAWCZOŚCI FINANSOWEJ?

Transkrypt

1 Dawid Garstecki Katedra Rachunkowości Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu RAPORTOWANIE ZINTEGROWANE NAUKA NORMALNA CZY REWOLUCJA W SPRAWOZDAWCZOŚCI FINANSOWEJ? Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie istoty raportowania zintegrowanego i zbadanie, czy zjawisko to mieści się na gruncie badań tzw. nauki normalnej, czy też stanowi rewolucję w nauce na gruncie filozofii T.S. Kuhna. W artykule wykorzystano metodę dedukcyjną oraz historyczną (heurystykę, hermeneutykę i syntezę). Słowa kluczowe: raportowanie zintegrowane, sprawozdawczość finansowa, filozofia nauki, paradygmaty. 1. Wprowadzenie Od pewnego czasu obserwować można coraz więcej publikacji naukowych poświęconych tzw. raportowaniu zintegrowanemu. W ramach tego zjawiska powstają opracowania traktujące między innymi o integracji metod rachunkowości finansowej i zarządczej, rozszerzeniu zakresu ujawnianych w sprawozdaniu finansowym informacji czy też prezentujące zakres przedmiotowy i formę sprawozdania bądź raportu zintegrowanego. Wydaje się, że raportowanie zintegrowane w dalszym ciągu będzie przedmiotem badań w związku z uchwaleniem w 2014 r. dyrektywy UE o ujawnianiu informacji niefinansowych. Ze względu na teorię nauki ważne jest to, czy aktualnie prowadzone badania naukowe mają charakter jedynie utrwalający status quo (daną teorię lub paradygmat), czy też stanowią rozwiązania rewolucyjne. W myśl filozofii T.S. Kuhna nauka nie rozwija się addytywnie, lecz poprzez rewolucje. Stąd sformułowano w artykule następujące pytanie badawcze: czy coraz liczniejsze prace naukowe

2 124 Dawid Garstecki dotyczące raportowania zintegrowanego świadczą o konstytuowaniu się nowego paradygmatu rachunkowości na gruncie filozofii T.S. Kuhna? W artykule przedstawiono pokrótce istotę raportowania zintegrowanego, przytaczając krajowe i zagraniczne źródła literaturowe. Następnie dokonano charakterystyki filozofii T.S. Kuhna, ukazując przede wszystkim jej główne założenia oraz kontrowersje wśród społeczności naukowej. Głównym celem artykułu była odpowiedź na sprecyzowane we wstępie pytanie badawcze. W artykule wykorzystano dwie metody badawcze dedukcji oraz historyczną (heurystykę, hermeneutykę i syntezę). Artykuł ma charakter (meta)teoretyczny. 2. Istota raportowania zintegrowanego Rosnąca liczba publikacji z zakresu raportowania lub sprawozdania 1 zintegrowanego wynika w dużej mierze z ograniczonej pojemności informacyjnej sprawozdania finansowego ogólnego przeznaczenia sporządzanego na podstawie przepisów ustawy o rachunkowości (UoR). Jednym z głównych zarzutów jest to, że sprawozdanie finansowe zawiera informacje finansowe, które w coraz mniejszym stopniu spełniają oczekiwania informacyjne poszczególnych interesariuszy [Michalczuk i Mikulska 2014, s. 199]. Moim zdaniem, zarzut jest tylko częściowo uzasadniony, gdyż jednym z obowiązkowych elementów sprawozdania finansowego jest informacja zawierająca dodatkowe informacje i objaśnienia. W ramach dodatkowych informacji i objaśnień jednostka gospodarcza zobowiązana jest do ujawniania informacji (art. 48, ust. 1, pkt 2 UoR): do pozycji bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunku przepływów pieniężnych za okresy sprawozdawcze objęte sprawozdaniem finansowym, proponowany podział zysku lub pokrycia straty, podstawowe informacje dotyczące pracowników i organów jednostki, inne istotne informacje dla zrozumienia sprawozdania finansowego. Ponadto niektóre jednostki zobowiązane są do sporządzania sprawozdania z działalności jednostki zwanego także sprawozdaniem lub raportem zarządu. Zgodnie z zapisami ustawy o rachunkowości sprawozdanie z działalności jednostki powinno obejmować istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka i opis zagrożeń (art. 49, ust. 2 UoR). Ustawodawca precyzuje zakres ujawnianych informacji w sprawozdaniu z działalności jednostki, w tym: przewidywany rozwój jednostki, osiągnięcia z dziedziny badań i rozwoju, aktualną i przewidywaną sytuację finansową, instrumenty finansowe głównie w celu 1 W artykule pojęcie raport i sprawozdanie zintegrowane będą stosowane zamiennie.

3 Raportowanie zintegrowane nauka normalna zarządzania ryzykiem oraz stosowanie zasad ładu korporacyjnego (art. 49, ust. 2, pkt 1 8 UoR). Ponadto raport zarządu powinien zawierać także inne informacje, w tym wskaźniki niefinansowe, informacje dotyczące zagadnień środowiska naturalnego i zatrudnienia (art. 49, ust. 3 UoR). Należy stwierdzić, że ustawa o rachunkowości dopuszcza możliwość szerszego zakresu ujawnianych informacji, jednak można wysunąć dwa ograniczenia z tym związane: niewielki zakres ujawnianych informacji o środowisku naturalnym, zatrudnieniu i innych społecznych zagadnieniach w informacji dodatkowej (czyli obowiązkowym elemencie sprawozdania finansowego ogólnego przeznaczenia), szerszy zakres ujawnianych informacji środowiskowo-społecznych w sprawozdaniu z działalności jednostki, które sporządzają tylko wymienione w art. 49, ust. 1 UoR podmioty. Wydaje się zatem, że raportowanie zintegrowane jest koncepcją, która ma w sposób bardziej przejrzysty oraz pełny prezentować całościowy efekt gospodarowania jednostki gospodarczej, w tym informacje finansowe oraz z zakresu środowiska naturalnego, zatrudnienia oraz innych obszarów społeczno-środowiskowego oddziaływania jednostki gospodarczej. Twierdzenie to znajduje uzasadnienie w literaturze. Międzynarodowa Rada ds. Sprawozdawczości Zintegrowanej opublikowała w 2013 r. dokument mający z założenia stanowić bazę opracowania w przyszłości standardu raportowania zintegrowanego. W dokumencie tym Rada wymienia kluczowe obszary, które takie standaryzowany raport zintegrowany powinien zawierać, m.in. [Business and Investors 2013]: strukturę organizacyjną jednostki oraz oddziaływanie na środowisko, ład korporacyjny, analizę otoczenia, szans i zagrożeń, wyznaczone cele strategiczne oraz sposoby osiągnięcia tych celów wraz z planowanym zużyciem zasobów, pomiar dokonań i symulacje. Zdaniem D. Jędrzejki [2012, s. 315] z uwagi na rozwój sprawozdawczości równolegle w kilku obszarach, brakuje w raportach wyraźnego ukazania powiązań pomiędzy strategią, zarządzaniem, wynikami operacyjnymi, finansowymi i niefinansowymi. Odbiorcy zostaje bowiem udostępnionych kilka oddzielnie opracowanych raportów lub rodzajów ujawnień. Jak słusznie zauważa autor istotą sprawozdawczości zintegrowanej ma być uwzględnienie wszystkich wymienionych sfer działalności przedsiębiorstwa w jednym spójnym ujęciu 2. 2 Autor dosyć swobodnie i zamiennie posługuje się takimi sformułowaniami jak ujęcie, ukazanie czy ujawnienie. Wydaje się jednak, że w zamierzeniu cytowanego autora chodziło o nową formę ujawniania informacji finansowych i niefinansowych.

4 126 Dawid Garstecki Raportowanie zintegrowane opisywane jest także jako kolejny etap ewolucji rozszerzonej sprawozdawczości i procesu integracji informacji. Według E. Szczepankiewicz [2013, s. 33] w ciągu dziesięciu lat można przewidywać trzykrotny spadek znaczenia raportów zrównoważonego rozwoju, na rzecz trzykrotnego wzrostu znaczenia raportów zintegrowanych. Autorka przedstawia także obecnie obowiązujące regulacje i standardy w zakresie raportowania zintegrowanego oraz różnorodność regulacji na poziomie poszczególnych krajów [Szczepankiewicz 2013, s. 36]. E. Szczepankiewicz [2013, s ] porównuje także zakres ujawnianych informacji w raporcie zintegrowanym przez różne jednostki z podkreśleniem różnic w tym obszarze. Istotne, także z punktu widzenia dalszych prac naukowych z zakresu raportowania zintegrowanego oraz jego ukonstytuowania nie tylko w praktyce, ale właśnie w nauce, jest przyjęcie dyrektywy UE o ujawnianiu informacji niefinansowych przez wybrane podmioty. Coraz liczniejsze publikacje ukazują wpływ przyjęcia tej dyrektywy na sprawozdawczość finansową podmiotów, co niewątpliwie wpisuje się w proces integracji informacji. Niemniej spośród wielu publikacji cenne wydaje się się opracowanie A. Kameli-Sowińskiej [2014, s. 68], w którym autorka zadaje pytania o korzyści i koszty stosowania się jednostek do zapisów dyrektywy. A. Kamela-Sowińska przedstawia także wyzwania dla rachunkowości związane z usankcjonowaniem dyrektywy, co dla społeczności naukowej może stanowić swoisty katalog obszarów badawczych zarówno na poziomie pojedynczych opracowań, jak też i elementów prac awansowych. Przedstawione powyżej treści dotyczące raportowania zintegrowanego skłaniają do zadania pytania, czy ilość i zawartość tych publikacji świadczy o tym, że raportowanie zintegrowane jest lub może być odrębnym bytem teoriopoznawczym w rozumieniu paradygmatu T.S. Kuhna. Aby odpowiedzieć na to pytanie, scharakteryzowano filozofię nauki T.S. Kuhna. 3. Rewolucjonistyczna filozofia nauki K.R. Poppera a paradygmaty rachunkowości Współcześnie znane są i wykorzystywane liczne teorie nauki, m.in. K.R. Poppera, T.S. Kuhna, P. Feyerabenda, I. Lakatosa, a z krajowych popytowo-podażowa filozofia nauki S. Rainko. Artykuł oparto na teorii rewolucji naukowych T.S. Kuhna. Elementem kluczowym w filozofii T.S. Kuhna jest stwierdzenie, że nauka nie rozwija się addytywnie, lecz jej rozwój uwarunkowany jest rewolucjami, które prowadzą do wyłonienia nowych paradygmatów. T.S. Kuhn [2009, s. 10] paradygmat określa jako powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które w pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych modelowych problemów

5 Raportowanie zintegrowane nauka normalna i rozwiązań. Badania prowadzone na gruncie paradygmatu T.S. Kuhn określa mianem nauki normalnej. Paradygmat wyznacza naukowcom ramy, w zakresie których prowadzą oni badania naukowe badania w ramach nauki normalnej dążą do uszczegółowienia tych zjawisk i teorii, których dostarcza paradygmat [Kuhn 2009, s. 53]. Żaden paradygmat jednak nie ma nieskończonej pojemności i w pewnym momencie naukowcy, prowadząc badania, napotykają na problemy, które mogą mieć postać łamigłówek lub anomalii. Łamigłówki dają się wyjaśnić na gruncie obowiązującego paradygmatu za pomocą narzędzi badawczych i teorii dla niego charakterystycznych. Zdaniem T.S. Kuhna, łamigłówki to zjawisko normalne na gruncie obowiązującego paradygmatu, które sprawia, że dana społeczność naukowa może rozwijać teorie i budować modele wyjaśniające owe łamigłówki. Łamigłówki to stały element nauki normalnej, ale możliwa jest taka sytuacja, jak anomalia. Do anomalii dochodzi wtedy, gdy nie można problemu badawczego rozwiązać z wykorzystaniem metod, narzędzi i teorii na gruncie obowiązującego paradygmatu. Jeśli taki stan jest trwały, wówczas dochodzi do kryzysu w nauce, rewolucji i powolnego konstytuowania się nowego paradygmatu. Według T.S. Kuhna [2009, s. 143], anomalie na gruncie nowego paradygmatu wydadzą się czymś w rodzaju tautologii, opisami zdającymi sprawę z czegoś, co w żadnym razie nie może istnieć inaczej. Nowy paradygmat nie zawsze posiada wyraźnie zarysowane ramy i najczęściej spotyka się z oporem ze strony społeczności naukowej. Wynika to z faktu, że początkowo naukowcy za wszelką cenę próbują objaśniać anomalie poprzez budowanie nowych teorii na gruncie starego paradygmatu. Zdaniem autora Rewolucji, stosunkowo duże zróżnicowanie teorii jest charakterystycznym objawem kryzysu nauki [Kuhn 2009, s. 131]. Jednak żaden kryzys nie może trwać nieskończenie, dlatego jego następstwem jest rewolucja naukowa, prowadząca w dłuższym czasie do zaakceptowania nowego paradygmatu. W konsekwencji kierując się nowym paradygmatem, uczeni stosują nowe przyrządy i widzą nowe obszary rzeczywistości [Kuhn 2009, s. 195]. Nie ma zgodności wśród badaczy czy i w jakim stopniu filozofia T.S. Kuhna może być stosowana w naukach społecznych, a zatem i w rachunkowości. W praktyce występuje dość duża dowolność w formułowaniu paradygmatów rachunkowości. Nie wszystkie typologie paradygmatów rachunkowości spełniają Kuhnowskie kryterium konkurencyjności paradygmatów. Przykładowo klasyfikację sześciu paradygmatów J.E. Butterwortha z 1985 r. [Szychta 1996, s. 194] skrytykował R. Mattessich, który uznał, że nie jest spełniony podstawowy wymóg konkurencyjności paradygmatów według T.S. Kuhna. Na tej podstawie R. Mattessich wyróżnił tylko trzy paradygmaty rachunkowości wyceny, zarządczo-powierniczy oraz strategiczno-informacyjny. Jeszcze innego podziału paradygmatów rachunkowości, z perspektywy historycznej, dokonał M. Glautier. Wyodrębnił on

6 128 Dawid Garstecki tylko dwa paradygmaty kontroli i wyceny [Glautier 1983]. Pozostałe typologie paradygmatów rachunkowości zostały przedstawione w pracach m.in. M. Masztalerza [2011] czy D. Garsteckiego [2012]. Powszechnie uznaje się, że rachunkowość jest nauką multiparadygmatyczną [Garstecki 2013, Szychta 1996]. Istotne jest zatem to, aby nowy paradygmat był jak najmniej powiązany z obecnymi paradygmatami. Powinien on być wobec nich jak najbardziej konkurencyjny, ale przede wszystkim powinien zakreślać uczonym zupełnie nowe obszary badawcze. Czy zatem raportowanie zintegrowane jest tak specyficznym obszarem badawczym, żeby można było mówić o nowym paradygmacie rachunkowości? Czy może jest to jedynie inny nurt badawczy w ramach obowiązującego paradygmatu (jakiego?) i jego nauki normalnej? 4. Raportowanie zintegrowane w świetle filozofii T.S. Kuhna W literaturze raportowanie zintegrowane najczęściej wymieniane jest przez autorów w kontekście sprawozdawczości finansowej (np. [Jędrzejka 2012, Kobiela-Pionnier 2013, Jaworska 2011]). Z kolei J. Samelak [2013] przedstawił modelową strukturę rocznego raportu, którego rdzeń stanowi sprawozdanie finansowe uzupełnione o następujące elementy: list do interesariuszy, sprawozdanie z działalności (komentarz zarządu), sprawozdanie z ryzyka gospodarczego, sprawozdanie o wpływie działalności na środowisko naturalne, sprawozdanie o kapitale intelektualnym, sprawozdania z audytu sprawozdań zawartych w raporcie rocznym. Czy zatem raportowanie zintegrowane jest ewolucją (czyli spełnia warunki uznania za wkład w ramach nauki normalnej), czy też rewolucją (i być może zasługuje lub pretenduje do miana paradygmatu)? Zdaniem autora opracowania raportowanie zintegrowane nie może być, na obecnym etapie ewolucji badań z tego obszaru, uznane za nowy, samodzielny paradygmat rachunkowości. Raportowanie zintegrowane nie tyle stanowi samodzielny byt, ile jest ewolucją sprawozdawczości finansowej rozszerzeniem zakresu i rodzaju informacji ujawnianych interesariuszom w sprawozdaniu finansowym. Świadczą o tym chociażby cele raportowania zintegrowanego opisane w opracowaniu Międzynarodowej Rady ds. Sprawozdawczości Zintegrowanej, która wskazuje na następujące cechy jakościowe raportu zintegrowanego orientacja na przyszłość, istotność i zwięzłość, wiarygodność, kompletność, spójność i porównywalność. Są to cechy niemal tożsame z tymi, które zawarte są w założeniach koncepcyjnych MSSF. Aby móc określić raportowanie zintegrowane nowym paradygmatem rachunkowości, musiałoby dojść do wyraźnego kryzysu i w konsekwencji do rewolucji

7 Raportowanie zintegrowane nauka normalna w nauce. Nie wydaje się, aby ta miała wystąpić. Według T.S. Kuhna jednym z symptomów nowego paradygmatu jest rosnąca liczba publikacji naukowych. Jednak, zdaniem autora, nie jest to dowód wiążący. Publikacje te mogą przecież stanowić produkt nauki normalnej innego (obecnego) paradygmatu. Widoczna jest analogia z rachunkiem przepływów pieniężnych i zestawieniem zmian w kapitale (funduszu) własnym. Tym dwóm elementom sprawozdania finansowego poświęcono wiele publikacji oraz dysertacji naukowych, jednak należy uznać je za produkt nauki normalnej, a nie dorobek na gruncie nowego paradygmatu. Stanowiły jedynie (albo aż) ewolucję sprawozdawczości finansowej rozszerzenie sprawozdania finansowego o te informacje, które wcześniej były ujawniane jedynie syntetycznie. Z przytoczonych wcześniej typologii paradygmatów można stwierdzić, że opracowania te lokują się na gruncie paradygmatu strategiczno-informacyjnego R. Mattessicha, którego głównym obszarem badawczym jest informacyjna funkcja rachunkowości, w tym sprawozdawczości finansowej. Rozszerzenie zakresu ujawnianych informacji pod szyldem raportowania zintegrowanego mieści się, zdaniem autora, właśnie na gruncie paradygmatu strategiczno-informacyjnego. Należy jednak zdać sobie sprawę z ułomności filozofii T.S. Kuhna, która zresztą została poddana krytyce. Autor Struktury kierował się historią zmian w dziedzinie nauk przyrodniczych, które znacząco różnią się od nauk społecznych. W naukach społecznych trudniej dostrzec pewne zmiany i prawidłowości, co paradoksalnie także może być przyczyną multiparadygmatyczności niektórych nauk, w tym rachunkowości. O nierozwiązanych problemach metodologicznych i metateoretycznych nauk społecznych pisze m.in. M. Gorazda [2014]. Jeszcze jednym elementem, który świadczy o tym, że raportowanie zintegrowane jest elementem tzw. nauki normalnej na gruncie filozofii T.S. Kuhna jest to, że opracowując raport zintegrowany, można kierować się już opracowanymi i stosowanymi standardami, takimi jak Sustainability Reporting Guidelines, AA 1000, ISO czy ISO Jest to zatem ewolucja, a nie rewolucja. Podsumowując, moim zdaniem, raportowanie zintegrowane stanowi obszar badawczy mieszczący się w obecnych nurtach badawczych nauki rachunkowości. Tym samym prace naukowe z zakresu raportowania zintegrowanego należy uznać za produkt nauki normalnej na gruncie paradygmatu strategiczno-informacyjnego, a nie jako samodzielny paradygmat rachunkowości. 5. Podsumowanie Raportowanie zintegrowane stanowi odpowiedź na zgłaszane przez interesariuszy postulaty szerszego ujawniania informacji przez jednostki gospodarcze. W szczególności postuluje się opracowanie i ujawnianie informacji finansowych

8 130 Dawid Garstecki oraz niefinansowych, m.in. w obszarze środowiska naturalnego, zatrudnienia, ryzyku i innych istotnych elementach ze względu na działalność jednostki gospodarczej w formie zwartego, syntetycznego i skierowanego do ogółu interesariuszy raporcie. Z punktu widzenia teorii T.S. Kuhna, opracowania naukowe z obszaru raportowania zintegrowanego należy na obecnym etapie uznać za produkt nauki normalnej. Zdaniem autora mają one charakter ewolucyjny w stosunku do obecnego stanu i mieszczą się na gruncie paradygmatu strategiczno-informacyjnego R. Mattessicha. Brakuje przesłanek uprawniających do stwierdzenia, że raportowanie zintegrowane jest na tyle specyficznym obszarem badawczym, żeby móc określić je mianem paradygmatu rachunkowości. Niemniej ze względu na istotność zagadnienia, tj. potrzebę ujawniania informacji innych niż standardowe informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym lub w sprawozdaniu z działalności zarządu oraz przyjęcie dyrektywy UE o ujawnianiu informacji niefinansowych, oczekuje się od środowiska naukowego opracowań dotyczących zakresu i formy ujawniania tych informacji oraz ich systematycznej weryfikacji. W późniejszym okresie należy oczekiwać opracowań, w których analizie poddany zostanie wpływ raportowania zintegrowanego m.in. na wyniki pomiaru dokonań przedsiębiorstwa, jego wartości rynkowej i innych mierników ekonomicznych. Literatura Business and Investors Explore the Sustainability Perspective of Integrated Reporting [2013], _PAGES.pdf (data dostępu: ). Garstecki D. [2013], W kierunku paradygmatu odpowiedzialności społecznej w rachunkowości [w:] Rachunkowość odpowiedzialności społecznej teoria i praktyka, red. M. Remlein, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Poznań. Garstecki D. [2012], Paradygmaty rachunkowości w ujęciu Michela Glautiera [w:] Rozpoznawanie i ujawnianie obszarów ryzyka gospodarczego w sprawozdaniach finansowych, red. W. Gabrusewicz, J. Samelak, Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Poznań. Glautier M.W.E. [1983], Searching for Accounting Paradigms, The Accounting Historians Journal, vol. 10, nr 1. Gorazda M. [2014], Filozofia ekonomii, wyd. I, Copernicus Center Press, Kraków. Jaworska E. [2011], Zmiana podejścia do sprawozdawczości w aspekcie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 41, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 668. Jędrzejka D. [2012], Raportowanie zintegrowane jako nowe podejście do współczesnej sprawozdawczości, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 266, Łódź.

9 Raportowanie zintegrowane nauka normalna Kamela-Sowińska A. [2014], Dyrektywa Unii Europejskiej o ujawnianiu informacji niefinansowych nowe wyzwanie dla rachunkowości, Studia Oeconomica Posnaniensia, vol. 2, nr 4(265). Kobiela-Pionnier K. [2013], Kierunki zmian międzynarodowej sprawozdawczości finansowej z perspektywy inwestora, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, nr 58, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 757. Kuhn T.S. [2009], Struktura rewolucji naukowych, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa. Masztalerz M. [2011], Typologie paradygmatów rachunkowości [w:] Kierunki zmian we współczesnej rachunkowości, red. W. Gabrusewicz, J. Samelak, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, nr 191. Michalczuk G., Mikulska T. [2014], Sprawozdanie zintegrowane jako finalny produkt rachunkowości społecznej, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, nr 69, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 827. Samelak J. [2013], Zintegrowane sprawozdanie przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Szczepankiewicz E.I. [2013], Informacje tworzące wartość rynkową w raportowaniu biznesowym, Warsztaty Menedżerskie, Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, nr 3. Szychta A. [1996], Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości. Studium metodologiczne, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, wyd. I, Warszawa. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. 1994, nr 121, poz. 591 ze zm. Integrated Reporting Normal Science or a Revolution in Financial Reporting? (Abstract) The main purpose of this paper is to show the nature of integrated reporting and answer the question of whether it is normal science or a revolution in terms of T. Kuhn s philosophy. Deduction and historical method were the two methods employed to achieve these goals. Keywords: integrated reporting, financial reporting, philosophy of science, paradigms.