II. Badania aktualne

Transkrypt

1 II. Badania aktualne Teresa Samek Andrzej G. Samek 1. Miary lęku i depresji w MMPI Skonstruowany przez Hathawaya i McKinsey'a w 1941 r. Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości (M M PI - Minnesota Multiphasic Personality Inventory) jest bardzo rozbudowanym kwestionariuszem do badania osobowości, znajdującym zastosowanie zarówno w klinicznej diagnostyce psychologicznej, jak również w badaniach naukowych. Wciąż udoskonalany stał się jedną z najbardziej popularnych metod testowych w psychologii. W wersji pierwotnej posiadał dziesięć skal klinicznych i trzy skale kontrolne - a aktualnie w użyciu jest ponad 250 skal, służących do badania różnych wymiarów osobowości, sposobów przystosowania, objawów patologicznych (nie tylko psychopatologicznych), stosunku badanego do badania a nawet przydatności osoby badanej do gry w baseball. 0 popularności diagnostycznej tego kwestionariusza najlepiej świadczy ilość publikacji na jego temat; setki artykułów, kilkanaście monografii i kilka międzynarodowych konferencji naukowych rocznie. M M PI został przetłumaczony na większość języków - dokonano też licznych kulturowych adaptacji testu (w tym także kilka na polskim materiale). Test ten może być stosowany w różnych formach: zeszytowej, kartkowej a ostatnio coraz częściej w wersji komputerowej (do 1978 r. powstało ponad 10 niezależnych systemów komputerowych dla testu M M PI). Kwestionariusz ten można stosować zarówno w badaniach indywidualnych jak 1 grupowych. Jedyną konkurencją dla M M PI są Test Plam Atramentowych Rorschacha i testy do pomiaru inteligencji tzw. Skale Inteligencji Wechslera. Niniejsza analiza próbuje prześledzić, oferowane przez M M PI możliwości pomiaru różnych aspektów lęku i depresji. Ogólna charakterystyka kwestionariusza M MPI jest metodą diagnostyczną przeznaczoną do użytku dla psychologów, psychiatrów i lekarzy - tak przynajmniej wyobrażali sobie zastosowanie kwestionariusza jego twórcy. W Polsce jest to metoda stosowana wyłącznie przez psycho

2 logów. Możliwości zapoznania się z M M PI to, oprócz studiów w zakresie psychologii, jedynie szkolenia organizowane przez Laboratorium Technik Diagnostycznych przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym w Warszawie. Zanim przystąpimy do przedstawienia formalnej struktury M M PI - kilka uwag na temat treściowych kategorii tworzących pozycje różnych skal testu. W czasie konstrukcji kwestionariusza autorzy uwzględnili kilkadziesiąt kategorii tematycznych, takich jak:... funkcjonowanie całego organizmu i różnych jego narządów, najważniejsze nawyki, sprawy rodzinne, wykształcenie i zawód, postawy społeczne, postawy polityczne, postawy religijne, postawy związane z życiem seksualnym, rodzaje i sposoby przeżywania uczuć, konkretne symptomy zaburzeń psychicznych, itp. (Sanocki 1976, s. 66). W wersji pierwotnej (podstawowej) test obejmował dziesięć skal klinicznych (Hd-Hipochondria, D-Depresja, Hy-Histeria, Pp-Odchylenia Psychopatyczne, Mf-Męskość-Kobiecość, Pa-Paranoia, Pt-Psychastenia, Sc-Schizofrenia, Ma-Hipomania, Si-Introwersja społeczna) oraz trzy skale kontrolne (L, F, K) uwzględniając też np. ilość odpowiedzi typu (?) i ilość pozycji, na które nie udzielono żadnej odpowiedzi. Badany miał do dyspozycji trzy rodzaje odpowiedzi; P = prawda, F = fałsz oraz? = nie wiem. Obecnie ogranicza się odpowiedzi do P i F, uwzględniając jedynie liczbę stwierdzeń opuszczonych (brak odpowiedzi), która to liczba nie powinna przekraczać 10%. W rozszerzonej wersji testu M M PI możemy używać różnej liczby skal dodatkowych oraz podskal skal klinicznych (nawet powyżej 250). Poza tym M M PI oferuje pomiar o charakterze kombinacji różnych skal i ich części. Do takich celów służą różnego rodzaju formuły, reguły i indeksy. Najbardziej znanym i podstawowym jest tzw. wskaźnik Gougha, od którego zależy nasza decyzja czy wynik testu M M PI jest wiarygodny czy też został zniekształcony (np. przez symulację czy dyssymulację) co znacznie zmienia zabiegi interpretacyjne aż do rezygnacji z interpretacji włącznie. Poza tym możemy zastosować trzy reguły Goldberga oraz liczne inne wskaźniki a obok nich różne formuły interpretacyjne wzbogacające interpretację profilu, poszczególnych skal oraz całościowe systemy oceny w formie strategii interpretacji osobowości czy diagnozy różnicowej. Wskaźnik Gougha obliczamy posługując się wynikami surowymi odejmując wynik w skali К od wyniku w skali F. Służy on do oceny stopnia zafałszowania odpowiedzi przez badanego, zarówno świadomego (np. chęć pokazania się w lepszym świetle, symulacja objawów) jak i nieświadomego, co może być konsekwencją istnienia pewnych symptomów psychopatologicznych. Według Gougha wynik powyżej 9 odpowiedzi zgodnych z kluczem świadczy o zafałszowaniu typu symulacji, a poniżej (-11) o zafałszowaniu typu dyssymulacji. W badaniach polskich średnia wyniosła 3 przy odchyleniu standardowym równym 11 co oznacza normę w granicach (-8 do +14). Różnice te tłumaczy się na ogół podatnością skali F na uwarunkowania kulturowe (zob. Sanocki 1976). Fakt istnienia różnic w po

3 datności skal na uwarunkowania kulturowe stawia wysokie wymagania dla podejmowanych zabiegów adaptacyjnych i standaryzacyjnych. Większość tych wymagań uwzględniono w pracach zespołu W. Paluchowskiego (1985, t. III). Wskaźniki Goldberga to trzy reguły wykorzystywane do diagnozy różnicowej (uwzględniamy wyniki w jednostkach T ); I reguła [Hd + 2Pp - Ma] - różnicuje profil normalny versus dewiacyjny. Według Goldberga punkt krytyczny znajduje się między wynikiem [123 i 124] (1972). W badaniach polskich uzyskano wynik średni = przy odchyleniu standardowym = 29.3 (Matkowski 1985, s. 50). II reguła [2Pp - Hy - Sc] - różnicuje profil socjopatyczny versus psychiatryczny. Goldberg określa wartość krytyczną na [10-11], w polskich badania (j.w.) wartość ta wynosi [6.25] przy odchyleniu [14.9] dla grupy normalnej i odpowiednio [11.6] przy odchyleniu [13.9] dla grupy dewiacyjnej. III reguła [L + Pa + Sc - Hy - Pt] - różnicuje profil psychotyczny versus neurotyczny. Punkt krytyczny według Goldberga wynosi [45], a w badaniach polskich [44.6] przy odchyleniu [15.2]. Skale kontrolne L - (skala kłamstwa) jest ogólną miarą tendencji, do pokazywania siebie w jak najbardziej akceptowanym świetle. Wysoki wynik świadczy o takiej tendencji natomiast niski nie oznacza automatycznie jej braku. Wszystkie odpowiedzi diagnostyczne [F], F - (skala trafności) dla całego testu określa prawdopodobieństwo ważności uzyskanych wyników. Wysoki wynik może świadczyć np. o nieuwadze badanego, niezrozumieniu treści wielu stwierdzeń lub o istnieniu głębokiej patologii. К - skala ta stanowi czynnik wyostrzający różnice między wymiarami klinicznymi. Może sugerować istnienie obronności pacjenta, niskiej samooceny lub tzw. plus getting tendency. Charakterystyka skal klinicznych Nr 1. Hd [Hipochondria] - bada przesadne zainteresowanie funkcjonowaniem własnego ciała. Nieokreślone skargi i dolegliwości, niedojrzałość w podejściu do problemów. Nr 2. D [Depresja] - bada głębokość klinicznie rozpoznawanych symptomów i syndromów depresji.

4 Nr 3. Ну [Histeria] - mierzy podobieństwo do pacjentów, którzy ujawniają symptomy konwersji histerycznej. Nr 4. Pp [Odchylenia psychopatyczne] - bada stopień lekceważenia norm społecznych, brak możliwości społecznego uczenia się oraz niemożność nawiązywania głębokich związków emocjonalnych. Nr 5. M f [Męskość-kobiecość] - mierzy tendencje do męskich versus kobiecych zainteresowań. Nr 6. Pa [Paranoia] - bada wielkości typu podejrzliwość, zazdrość, nadwrażliwość, rozległy egotyzm lub jego brak. Nr 7. Pt [Psychastenia] - bada ogólne podobieństwo do pacjentów psychiatrycznych z objawami podwyższonego niepokoju, fobii i zachowań kom pulsy w- nych. Nr 8. Sc [Schizofrenia] - bada podobieństwo do pacjentów ujawniających dziwne czy też niezwykłe zachowania i myślenie. Nr 9. Ma [Hipomania] - mierzy nadaktywność w myśleniu i działaniu. Nr 0. Si [Introwersja społeczna] - mierzy skłonność do wycofywania się z kontaktów społecznych z innymi. Miary lęku w MMPI Lęk (niepokój) jest podstawowym i najczęściej występującym objawem psychopatologicznym. Występuje w bardzo wielu formach bezpośrednich i pośrednich, zarówno u tak zwanych normalnych osobników, jak i u chorych psychicznie. W związku z tym należałoby mówić o lęku jako o pewnym kontinuum kategorii emocjonalnej. Wywodzący się z wrodzonej reakcji strachu, lęk jest jedną z bardziej skomplikowanych emocji. Znany każdemu z autopsji, badany przez wielu badaczy z najróżniejszych dziedzin humanistyki ciągle stanowi wielką tajemnicę. Lęk jako fenomen życia psychicznego doczekał się już setek monograficznych opracowań na gruncie psychologii, psychiatrii, filozofii czy też szeroko pojętej socjologii. Lęk rozpatrywany jest w literaturze jako stan, cecha, reakcja, emocja, postawa a nawet szerzej jako zjawisko psychiczne. Przynajmniej trzy czwarte metod badania osobowości uwzględnia tę kategorię psychologiczną. Także omawiany tutaj kwestionariusz M M PI i chociaż twórcy tej metody nie stworzyli skali do bezpośredniego pomiaru lęku, to interpretacja profilu osobowości uwzględnia kilka estymatorów tego zjawiska. Podstawowymi kryteriami oceny, są tutaj: - skala N, czyli średnia wysokość triady neurotycznej (Hd, D, Hy), - wysokość skali Pt powyżej 70 T, - podwyższenie całości profilu (tzw. profil dewiacyjny). Poza tym M M PI udostępnia szereg miar lęku specyficznych dla pomiaru różnych aspektów tego zjawiska, są to:

5 a) skala A (First Factor Welsha) rozpatrywana samodzielnie lub w relacji ze skalą R (Repression) (Welsh 1954), b) skala At (Iowa manifest anxiety) Janet Taylor (za Spreen 1963), c) indeks lęku Al = 1.33D + P t Hd Hy (Welsh 1952), d) skala Ar - reakcje lękowe wg Rosena (za Spreen 1963), e) skala A S - wynik lęku (Modlin 1947), f) skala A t-s - manifestacji lęku (Bending 1956), g) skala Ja - ocena lęku (Welsh 1952), h) skala Ne - neurotyzm (Winnie 1951), i) skala N f-c z y n n ik neurotyzmu (Comrey 1957), j) skala N o - neurotyczna nadkontrola (Block 1953), k) skala Nu - neurotyczna kontrola (Block 1953), l) skala Pn - psychonerwica (Block 1953), ł) skala Pt' - tzw. czysta psychastenia (Welsh 1952). Skala lęku Welsha, pierwsza ze skal dodatkowych składa się z 38 pozycji. Wynik tej skali może być interpretowany niezależnie lub łącznie z wynikiem w skali wyparcia (R). Wysoki wynik w skali A oznacza duży poziom lęku jako wyraz ogólnego nieprzystosowania i dyskomfortu psychicznego. Skala At i At-s (wersja skrócona) została stworzona z pozycji kwestionariusza M A S (Manifest Anxiety Scale) opracowanego przez J. Taylor i włączona do M M PI. Wysoki wynik wskazuje na manifestowanie dużej liczby psychofizycznych objawów lękowych (dyskomfort, psychiczny, napięcie, liczne objawy wegetatywne w sytuacji stresowej, dekoncentracja i spostrzeganie otoczenia jako zagrażającego). Skala Ar - reakcje lękowe Rosena (za Spreen 1963) składa się z 46 pozycji wyodrębnionych w analizie czynnikowej, np.: - pyt. 47. Raz lub więcej razy w tygodniu robi mi się nagle gorąco bez widocznego powodu (Prawda). - pyt Nigdy nie zrobiłem czegoś niebezpiecznego tylko dla przyjemności (Prawda). - pyt. 2. Mam dobry apetyt (Fałsz). - pyt. 3. Rano zwykle budzę się świeży i wypoczęty (Fałsz). Podobnie skala Ja (Welsha) - przykładowe pytania: - pyt. 5. Hałasy łatwo mnie budzą (Prawda). - pyt. 10. Często mam uczucie ściskania w gardle (Prawda). - pyt. 13. Pracuję w dużym napięciu (Prawda). - pyt. 14. Mam biegunkę raz na miesiąc lub częściej (Prawda). Skala A S - wynik lęku (Modlin 1947) lub średnia skal neurotycznych (tzw. Triada neurotyczna złożona ze skal Hipochondria, Depresja, Histeria) według Reuscha i Bowmana. Jest to pośrednia miara lęku i wielu autorów wskazuje na niską użyteczność tego wskaźnika, który słabo różnicuje osoby lękowe, np. w trzech poniższych przykładach: a) Hd 80, D 70, Hy 60

6 b) Hd 70, D 60, Hy 80 c) Hd 70, D 80, Hy 60 średnia wynosi we wszystkich przypadkach 70 T co mogłoby sugerować taki sam poziom lęku, jednakże klinicysta zinterpretuje w tym przypadku, że poziom lęku jest najwyższy w grupie c, następnie w grupie a, a najniższy w grupie b. Fakt ten wynika bowiem z tego, że lęk nie jest tożsamy z nerwicowością. Pacjent może nie ujawniać lęku, wypierając go lub manifestując objawy konwersyjne. Powyższe uwagi dotyczą oczywiście również pozostałych skal badających neurotyczność. Próbując rozwiązać ten problem Welsh zaproponował tzw. Indeks Lęku obliczany według wzoru: Al = 1,33D + Pt - 0,66Hd - 0,66Hy Jak widzimy indeks ten uwzględnia dodatkowo skalę Pt - bardzo czułą na wzrost różnych objawów psychiatrycznych a zwłaszcza lęku. W celu zwiększenia możliwości różnicowania symptomów lękowych Welsh opracował również Indeks Internalizacji (IR) przeciwstawiając sobie skale nastroju (samopoczucia) i skale behawioralno-charakterologiczne: IR = (Hd + D + Pt) / (Hy + Pp + Ma) Osoby najbardziej lękowe (diagnoza typu; nerwica lękowa, stany lękowe) osiągają najwyższe wyniki w obu wskaźnikach. Pozwala to np. na odróżnienie ostrych stanów lękowych od depresji. Przykładowe wielkości wskaźników zawiera poniższe zestawienie: N Al IR - stany lękowe ,19 - depresja ,25 - paranoja ,97 - psychopatia (aspoł.) ,88 - zaburzenia osobowości ,08 - mania ,78 (Guthrie 1950) Dodatkowo wskaźnikami lęku mogą być niektóre profile kodowe, np.: - profil 3 i 49 to lęki napadowe, - profil 32 to różne objawy powiązane z lękiem, - profil 36 to lęki plus zaburzenia somatyczne, - profil 48 świadczy o dużym poziomie lęku, - profil 91 to lęk jako objaw współwystępujący.

7 Podsumowując można stwierdzić, że M M PI oferuje kilka sposobów umożliwiających pomiar różnych aspektów lęku poprzez badanie osobowości pod kątem sytuacji ujawniania bądź manifestowania przez osobę badaną, zarówno symptomów psychologicznych jak i fizjologicznych. Uwzględniamy w tym wypadku manifestacje jawne i ukryte, np. pod postacią nerwicy, somatyzacji, mechanizmów obronnych, etc. Dopiero całościowe spojrzenie na osobowość, uwzględniające nie tylko proste zmienne ale również interakcje między nimi, pozwala poznać (zdiagnozować) rolę i formę lęku jako wyznacznika funkcjonowania psychicznego człowieka. Miary depresji w MMPI Obok lęku depresja jest chyba najczęściej występującym objawem psychopatologicznym. Mamy z nią do czynienia w jednostkach typowo depresyjnych (nerwicowych, psychotycznych, organicznych, etc.) jak i pozapsychiatrycznych jako np. efekt inwalidztwa, choroby nieuleczalnej czy traumatycznych wydarzeń życiowych ze śmiercią lub innego rodzaju stratą bliskiej osoby. Bardzo różne też bywają oblicza depresji, od gwałtownych i dramatycznych prób samobójczych po śmiejącą się depresję. Ważność objawów depresyjnych zmusza do poszukiwania nie tylko metod pomiaru tego zjawiska ale także skutecznych i precyzyjnych metod różnicowania w obrębie tych objawów (i zespołów). Wyniki diagnozy różnicowej w obrębie depresji decydują o podejmowaniu decyzji na temat, np.: natychmiastowej hospitalizacji (w sytuacji zagrożenia życia), czy też zastosowania lub nie określonej kuracji farmakologicznej lub psychoterapii. M M PI oferuje wielostronne spojrzenie na zagadnienie depresji. Twórcy tej metody Hathaway i McKinley uwzględnili jedną, ale za to bardzo czułą miarę jaką jest kliniczna skala depresji D, składającą się z aż 60 pozycji i badającą wiele aspektów klinicznie rozpoznawalnych symptomów depresyjnych. Skala ta powstała w 1942 r. i od tego czasu na bazie M M PI powstało wiele innych miar wspomagających diagnozowanie różnych objawów depresyjnych, zwłaszcza pod kątem diagnozy różnicowej. Harris i in. opracowali podskale dla skali klinicznej depresji. Wyróżnili pięć podskal pozwalających określić jaki rodzaj depresyjnych objawów dominuje w obrazie klinicznym: 1) D - subiektywne poczucie depresji - osoba osiągająca wysoki wynik czuje się nieszczęśliwa, zmartwiona, przygnębiona, nie interesuje się otoczeniem, ma trudności w koncentracji, słaby apetyt, kłopoty ze snem, nie wierzy w siebie a często czuje się gorsza i bezużyteczna. 2) D 2 - spowolnienie psychoruchowe - osoba taka jest zahamowana i wycofująca się, unika ludzi, brak jej energii do wykonywania codziennych obowiązków, zaprzecza wrogim i agresywnym impulsom i działaniom.

8 3) D 3 - ogólne dolegliwości fizyczne - osoba, która osiąga wysoki wynik jest zaabsorbowana funkcjonowaniem swego organizmu, skarży się na zły stan zdrowia, często zgłasza szeroki wachlarz objawów somatycznych typu: katar, astma, osłabienie, konwulsje, wymioty bądź nudności, zaparcia i brak apetytu, etc. 4) D 4 - otępienie psychiczne - osoba taka odczuwa nieustanne napięcie, brak energii, trudności w koncentracji uwagi, jest niepewna, narzeka na słabą pamięć i rozum. 5) D 5 - zatapianie się w smętnych rozmyślaniach - wiele czasu spędza na smętnych rozmyślaniach i płaczu, często twierdzi, że życie nie ma sensu, krytyka łatwo ją rani, uważa, że traci kontrolę nad procesami myślowymi (Harris, Lingoes 1955, za J.R. Graham 1977, s ). Skale dodatkowe służą do pomiaru różnych form ujawniania symptomów depresyjnych. Najczęściej stosowane są cztery skale: D - czysta depresja (pure depression) Welsh (1952) powstała w wyniku odrzucenia wszystkich tych pozycji ze skali D, które współwystępują w innych skalach klinicznych. Pozostawiono tylko czyste pozycje. Różnice w wielkości współczynnika korelacji skali D i D' z pozostałymi skalami klinicznymi przedstawia Sanocki (1976). D -o - oczywista depresja - (obvious depression) to skala składająca się z 40 pozycji (Wiener 1948). Przykładowe pozycje skali to np.: - pyt. 41. Niekiedy mam dni, tygodnie, miesiące, w których niczym nie mogę się zająć, gdyż nie mogę zdobyć się na decyzję. - pyt. 88. Zazwyczaj uważam, że warto żyć. Dr - reakcje depresyjne wg Rosena (za Spreen 1963), to skala składająca się z 42 pozycji. Przykładowe twierdzenia to: - pyt Przejąłem się kiedyś ideałem obowiązkowości i odtąd kieruję się nim w życiu. - pyt. 52. Wolę unikać dawnych przyjaciół szkolnych lub ludzi, których dawno nie widziałem, dopóki oni pierwsi nie zwrócą się do mnie. D -S - subtelna depresja (Wiener 1948) to skala opisująca subtelne diagnostycznie objawy depresji. Przykładowe pozycje to: - pyt. 5. Hałasy łatwo mnie budzą. - pyt. 30. Czasem mam ochotę kląć. - pyt Nigdy w życiu nie czułem się lepiej niż obecnie. Indeks depresji (Erickson, Mezig) wyniki surowe poprawione: ID = 10D + 4Pa + 2Si - 5Pp - 4Sc punkt krytyczny = 180. Reguły klasyfikacyjne wskazujące na istotny stopień nasilenia depresji: 1. skala D T i Ma mniej niż 50 T,

9 2. skala D większa lub równa 100 T i Ma mniejsze od 60 T. Kody profilu wskazujące na objawy depresyjne: Kod 2-3-1, około 54% diagnoz to psychonerwica (depresja lub depresja fizjologiczna) i około 30% diagnoz to psychoza depresyjna. Kod 2-7 około 56% diagnoz to psychonerwica depresyjna lub lękowa i około 36% diagnoz to psychoza depresyjna. Kod 2-7-4, około 43% diagnoz to psychonerwice depresyjne. Kod 2-S-4-7 około 28% diagnoz to psychonerwice depresyjne. Wyniki miar lęku i depresji u studentów w MMPI Kobiety Mężczyźni Nazwa miary średnia norma średnia norma Hipochondria 11,0 16,0 8,8 15,0 Depresja 25,0 25,0 23,2 22,0 Psychastenia 23,0 33,0 20,9 30,0 DEP 13,8 9,0 12,6 8,0 A Factor Welsha 21,6 22,0 19,2 20,0 Reakcja lękowa (Ar) 25,7 25,0 24,4 25,0 Manifestacja lęku 25,6 25,0 22,1 21,0 Ocena (wynik) lęku JA 13,2 13,0 11,9 13,0 Czysta depresja 11,6 11,0 11,0 11,0 Subiektywna depr. D l 13,5 13,0 12,1 12,0 Spowolnienie psych. 5,8 5,0 6,0 6,0 Dolegliwości fizyczne 4,1 4,0 3,7 4,0 Otępienie psychiczne 5,2 6,0 5,3 6,0 Smętne myśli 4,4 5,0 3,9 5,0 Oczywista depresja 15,4 15,0 14,3 15,0 Reakcja depresyjna 22,6 22,0 21,6 22,0 Subtelna depresja 9,8 10,0 9,0 10,0 Siła Ego 37,3 38,0 39,0 42,0 SOC Nieprzystosowanie 12,4 13,0 11,9 12,0

10 Wnioski końcowe Podsumowując rozważania na temat możliwości pomiaru lęku i depresji przy użyciu kwestionariusza M M PI, uświadamiamy sobie rozległość i złożoność zagadnienia jakim jest diagnoza tych zjawisk, zarówno w odniesieniu do diagnozy klinicznej jak i psychometrycznej. Oba zjawiska ukazują nam się jako wieloaspektowe, różnorodne w swej złożoności przejawy funkcjonowania ludzkiej psychiki, zwłaszcza psychiki zaburzonej. Rozpatrując zagadnienie lęku koncentrowaliśmy się na pomiarze różnych jego aspektów nie uwzględniając jednak w zbyt dużym stopniu interakcji z innymi zjawiskami czy też jednostkami chorobowymi. Podobnie jest w przypadku depresji. M M PI dysponuje wieloma możliwościami pomiaru jednakże celowym wydaje się podejmowanie dalszych badań nad oboma zjawiskami w kontekście różnych zespołów psychopatologicznych, stylów przystosowania, stosowanych przez człowieka mechanizmów obronnych czy też takich zjawisk jak agresja, wrogość, poczucie winy, poziom frustracji, siła Ego, itp. W badaniach nad kwestionariuszem M M PI stosowano metody analizy racjonalnej, czynnikowej i porównawczej. Skonstruowano już wiele użytecznych narzędzi pomiarowych, stworzono nowe kryteria do opisu osobowości mogące stanowić punkt wyjścia do dalszych badań i analiz. Piśmiennictwo Bendig A.W.: The development of a short form of the manifest anxiety scale. J. consult. Psychol. 1956, 20. Block J.: The development of an MMPI - based scale to measure ego control. Berkeley Institute of Personality Assesment and Research, University of California, Comrey A.L.: A factor analysis of items on the MMPI depression scale. Educ. psychol. Measmt, Dahlstrom W.G., Welsh G.S.: An MMPI Handbook - A guide to use in clinical practice and research. Minneapolis 1965, The University of Minnesota Press. Gilberstadt H., Duker J.: A handbook of clinical and actuarial MMPI interpretation, W.B., Philadelphia & London 1965, Sanders Co. Goldberg L.R.: Man versus mean. The exploration of group profiles for the construction of diagnostic classification system. Journal of Abnormal Psychology, 1972, 79. Graham J.R.: The MMPI: A practical guide, Oxford Univ. Press Guthrie G.M.: Six MMPI diagnostic profile patterns. Journal of Psychology 1950, 30. Harris R.E., Lingoes J.C.: Subscales for the MMPI: An aid to profile interpretation. San Francisco, Dept, o f Psychiatry University of California Hathaway S.R., McKinley J.C.: Manual MMPI, Psychol. Corporation Matkowski M.: Wskaźniki Goldberga i ich zastosowanie do diagnozy różnicowej, w: Paluchowski 1985 cz. III.

11 Modlin H.C.: A study of the MMPI in clinical practice with notes on the Cornell Index. Amer. J. of Psychiastry, 1947, 103. Paluchowski W.J.: Z zagadnień diagnostyki osobowości, Ossolineum Paluchowski W.J.: Stosowanie i interpretacja kwestionariusza MMPI, cz. I , cz. II i III , LTD РТР Warszawa. Sanocki W.: Kwestionariuz osobowości w psychologii, PWN Warszawa Spreen O.: MMPISaarbrcken. Verlag Bem, Stuttgart, Welsh G.S.: A factor of the MMPI using scales with item overlap eliminated. American Psychologist., 1952, 7. Welsh G.S.: Factor dimension of the MMPI. Chapel Hill, University of North Carolina, Wiener D.N.: The subtle-obvious factor in vocational and educational success. Amer. Psychologist., 1948,3. Winnie J.F.: A scale of neuroticism: An adaptation of the MMPI. Journal of clin. Psychol. 1951, 7.