Sytuacja dochodowa oraz materialna gospodarstw domowych w Polsce w świetle badań GUS

Transkrypt

1 Jolanta Pochopień 1, Joanna Rykowska 2 Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Logistyka - nauka Sytuacja dochodowa oraz materialna gospodarstw domowych w Polsce w świetle badań GUS Wprowadzenie Zróżnicowanie dochodów jest ważnym problemem współczesnej ekonomii rozwoju. Ponieważ określa stopień, w jakim ludzie korzystają z dostępnych dóbr oraz w jakim stopniu wzrost gospodarczy przyczynia się do poprawy warunków życia społeczeństwa. Przeciętne dochody przypadające na osobę w gospodarstwie domowym pozwalają określić sytuację społeczno-ekonomiczną gospodarstw domowych. Analiza wydatków jest istotnym zagadnieniem zarówno w skali mikro tj. z punktu widzenia zarządzania finansami przez gospodarstwa domowe, ale również w skali makro tj. ze względu na związek z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Struktura wydatków może posłużyć do oceny poziomu, jakości życia w danym państwie [1]. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej wciąż aktualna jest dyskusja na temat zróżnicowania dochodów gospodarstw domowych. Nadal występuje wiele czynników, które kształtują dochody i wpływają na ich nierówności. Celem artykułu jest wskazanie rozpiętości dochodów, zróżnicowania materialnego oraz strefy ubóstwa na terenie kraju w podziale na obszary wiejskie i miejskie. Przyjęto, że występuje polaryzacja ekonomiczna, która jest uzależniona od położenia geograficznego. Tereny zachodnie kraju są zamożniejsze oraz lepiej rozwinięte niż Polska Wschodnia. W analizie posłużono się wynikami badań warunków życia ludności prowadzonych przez GUS. Obiektem badań były gospodarstwa domowe klasyfikowane według miejsca zamieszkania, regiony oraz grupy ekonomiczno-społeczne. Za główny wskaźnik oceny sytuacji dochodowej przyjęto poziom dochodu rozporządzalnego na osobę. Dochód rozporządzalny jest to suma bieżących dochodów gospodarstwa domowego z poszczególnych źródeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (od dochodów z pracy najemnej oraz od niektórych świadczeń z ubezpieczenia społecznego i świadczeń pozostałych), o podatki od dochodów z własności, podatki płacone przez osoby pracujące na własny rachunek, w tym przedstawicieli wolnych zawodów i osób użytkujących gospodarstwo indywidualne w rolnictwie oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. Dochody gospodarstw domowych w latach W 2011 roku przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych ogółem wyniósł 1227zł. W 2000 roku wynosił zaledwie 611 zł, czyli dwukrotnie mniej. Od dochód rozporządzalny w miastach był o około 14% wyższy od średniej krajowej, zaś na obszarach wiejskich stanowił 77 80% przeciętnej krajowej. Na przestrzeni lat dochód rozporządzalny, który osiągali mieszkańcy obszarów wiejskich był na poziomie około 70% dochodów osiąganych przez mieszkańców miast (tablica 1). 1 1 J. Pochopień 2 Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych. 2 J. Rykowska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych. E: j.rykowska4@wp.pl 436 Logistyka 4/2013

2 Tablica 1. Przeciętny miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym w latach w miastach i na wsi. Lata Wyszczególnienie Dochód rozporządzalny ogółem [zł] Dochód rozporządzalny w miastach[zł] Dochód rozporządzalny na obszarach wiejskich [zł] Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach , zróżnicowanie miasto-wieś, Główny Urząd Statystyczny. Dochód rozporządzalny w miastach utrzymywał się na poziomie wyższym o 12 14% od średniej krajowej, podczas gdy na wsi stanowił 77 80% przeciętnej krajowej, przy czym rozpiętość wyników dla miasta i wsi mierzonych ww. wskaźnikiem dochodu rozporządzalnego zmniejszyła się nieznacznie z 34% w roku 2000 do 33% w roku W miastach zmiana wartości wskaźnika dochodu rozporządzalnego zależała od klasy miejscowości w mniejszych miejscowościach dochód ten na osobę mieścił się w granicach 90 95% średniej krajowej i wzrastał wraz z wielkością miasta. W największych miastach wynosił nawet 158% przeciętnego dochodu dla Polski. Z kolei dochód rozporządzalny, który osiągali mieszkańcy wsi stanowił zarówno w 2000 roku jak i w 2011 roku 84% dochodów osiąganych w miejscowościach poniżej 20 tyś mieszkańców i zaledwie 51% dochodów w miastach liczących, co najmniej 500 tys. mieszkańców. W mieście jak i na wsi, największy udział w dochodzie rozporządzalnym stanowiły dochody z pracy najemnej oraz emerytury. Dochód z gospodarstwa rolnego na wsi zajmował trzecie miejsce. Natomiast w miastach trzecie miejsce zajmowały dochody z pozarolniczej działalności gospodarczej. Do najważniejszych zmian, jakie zaobserwowano w strukturze przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę w miastach w latach , można zaliczyć (rysunek 1): zwiększenie udziału dochodów z pracy najemnej z 52% do 57%, wzrost udziału dochodów z emerytur z 17% do 20%, zmniejszenie udziału dochodów z rent z tytułu niezdolności do pracy z 6% do 2%. Rys. 1. Struktura przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę w miastach w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach , zróżnicowanie miasto-wieś, Główny Urząd Statystyczny. Logistyka 4/

3 Natomiast do najważniejszych zmian, jakie zaobserwowano w strukturze przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę na obszarach wiejskich w latach można zaliczyć (rysunek 2): zwiększenie udziału dochodów z pracy najemnej z 38% do 48%, wzrost udziału dochodów z emerytur o 1,5 pp. z 17,5% do 19%, zmniejszenie udziału dochodów z rent z tytułu niezdolności do pracy z 10% do 3%. Rys. 2. Struktura przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę na obszarach wiejskich w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach , zróżnicowanie miasto-wieś, Główny Urząd Statystyczny. Powszechnie stosowaną miarą określającą rozkład dochodów w gospodarstwach domowych jest współczynnik Giniego 1. W 2003 roku współczynnik ten w miastach wyniósł 0,330, a na obszarach wiejskich 0,326. Z kolei w 2011 roku współczynnik obniżył się do 0,317, a na obszarach wiejskich 0,337. Od 2005 roku wartość współczynnika Giniego w Polsce umiarkowanie spada, przybliżając się do średniej dla UE. W badaniu z 2011 roku współczynnik Giniego wyniósł 31,1 i był minimalnie wyższy od wartości dla całej UE równej 30,7 (rysunek 3). Rys. 3. Wartość współczynnika Giniego w Polsce w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Europejskie badanie dochodów i warunków życia(eu-silc) w 2011r., Główny Urząd Statystyczny. 438 Logistyka 4/2013

4 Zmiany w wydatkach gospodarstw domowych w latach Zgodnie z I prawem Engla wraz ze wzrostem dochodów udział wydatków na żywność maleje. II prawo Engla mówi o tym, że w miarę wzrostu dochodów wydatki związane z utrzymaniem mieszkania wzrastają skokowo. Z kolei według III prawa Engla wzrost dochodów powoduje zwiększenie udziału na potrzeby dalsze lub dobra luksusowe. Mimo, że przytoczone prawidłowości zostały sformułowane na podstawie badań empirycznych obserwacji i zachowań rodzin robotników w XIX wieku, to w literaturze przedmiotu generalnie nie kwestionuje się I prawa Engla [2]. W badanym okresie wydatki na towary oraz usługi konsumpcyjne stanowiły 95 96% wydatków ogółem bez względu na miejsce zamieszkania. Szczegółowa analiza wydatków na różnego rodzaju produkty dowodzi, że w latach największy spadek udziału wydatków dotyczył produktów żywnościowych oraz napojów bezalkoholowych [3].Natomiast największy wzrost wydatków dotyczył użytkowania mieszkań bądź domów, nośników energii oraz rekreacji i kultury. Wzrost wydatków na rekreację i kulturę można uznać za przejaw poprawy, jakości życia oraz dobrobytu gospodarstw domowych [9]. W miastach udział wydatków na produkty żywnościowe i napoje bezalkoholowe w badanych okresie systematycznie spadał. W 2011 roku wyniósł 23,2% w porównaniu do 2000 roku wydatki były niższe o 5,4 pp. Zagrożenie ubóstwem Wskaźnik zagrożenia ubóstwem to odsetek osób, których dochód ekwiwalenty do dyspozycji jest niższy od granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% krajowej mediany ekwiwalentnych rocznych dochodów do dyspozycji. W 2010 r. 16% mieszkańców Unii Europejskiej było zagrożonych ubóstwem, zaś w 2011 r. wskaźnik ten wzrósł do 17%. Oznacza to, że po uwzględnieniu transferów społecznych ich dochody były poniżej granicy ubóstwa. (Współczynnik Giniego jest stosowaną miarą nierówności dochodów im wyższa wartość tego współczynnika zawierającego się w przedziale 0 1 (lub jeżeli pomnożymy ją przez 100, między 0 a 100) tym większy jest stopień koncentracji dochodów, czyli większa skala nierówności. Wskaźnik osiągnąłby wartość zero, gdyby wszystkie osoby miały ten sam dochód, natomiast wartość 1 gdyby wszystkie osoby poza jedną miały dochód zerowy.) W większym stopniu zagrożone ubóstwem były osoby zamieszkujące tereny peryferyjne kraju, takich jak obszary wiejskie (wskaźnik zagrożenia ubóstwem 25%) niż obszary miejskie, to jest 13%. Z kolei w podziale na podregiony w 2011 r. najwyższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem był w regionie wschodnim oraz regionie północno-zachodnim, to jest 25% i 18%. Natomiast najniższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem występował w regionie południowo-zachodnim, to jest 13%. W podziale na grupy społeczno-ekonomiczne najwyższy odsetek zagrożonych ubóstwem występował w populacji rencistów oraz rolników tj. 42% oraz 35%, zaś najniższy w populacji pracowników 12%. W 2011 r. największy odsetek osób zagrożonych ubóstwem był w Bułgarii (22,3%), Rumunii (22,2%), Hiszpanii (21,8%) i Grecji (21,4%), z kolei najniższy w Czechach (9,8%) i Holandii (11%). W Polsce w tym samym czasie blisko 18% ludności było zagrożonych ubóstwem. Wysokość granicy ubóstwa dla rodziny z dwóją dzieci wynosi zł rocznie, a dla jednej osoby zł. W 2010 r. częściej ubóstwem w Unii Europejskiej w porównaniu do mężczyzn zagrożone są kobiety tj. 17% i 16%. W Polsce w 2010 r. wskaźnik ubóstwa dla kobiet był o 0,3 pp. wyższy niż dla kobiet. W całej wspólnocie europejskiej najwyższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem występuje w populacji osób w wieku 0 17 lat i w Polsce wynosił 23% dla średniej unijnej 21%. W całej UE najbardziej ubóstwem zagrożone są dzieci mieszkające w Rumunii (31%). Dla osób w wieku lata wskaźnik ubóstwa jest o ok. 5 pp. niższy niż w grupie wiekowej 0 17 lat. W przypadku osób w wieku produkcyjnym największe zagrożenie ubóstwem występuje na Litwie oraz Łotwie. W przypadku osób 65 lat i więcej wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce wyniósł 14%, a w Unii Europejskiej 16%. Warto zaznaczyć, że wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce bez uwzględniania w dochodach transferów społecznych innych niż emerytury i renty w 2010 r. był wyższy o blisko 7 pp. od wskaźnika zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych. Różnica ta świadczy jak dużą rolę w Polsce odgrywają transfery społeczne w zmniejszaniu rozmiarów zagrożenia ubóstwem. W największej mierze zagrożone ubóstwem po uwzględnieniu w dochodach Logistyka 4/

5 transferów społecznych są osoby pozostające bez zatrudnienia (w 2010 r. 45%), rodziny posiadające troje lub więcej dzieci oraz osoby samotnie wychowujące dzieci. W 2010 r. odnotowano wyższy wskaźnik w przypadku osób, które samotnie wychowują dzieci, to jest 34% niż w przypadku rodzin wielodzietnych 33%. W trudnej sytuacji są również osoby, które były zatrudniane w byłych PGR. W przypadku tych osób mówi się o, tak zwanym, spuściźnie popegeerowskiej, co jest związane z wysokim wskaźnikiem bezrobocia, alkoholizmem oraz brakiem perspektyw na życie [8]. Rys. 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Europejskie badanie dochodów i warunków życia(eu-silc) w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny. Analizując wskaźnik ubóstwa w podziale przestrzennym kraju, można stwierdzić, że w 2011 r. najbardziej zagrożony ubóstwem był region wschodni oraz północno-zachodni, to jest 25% i 18%. Od 2007 r. województwo lubelskie ma najwyższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem wśród 16 województw, a jego wartość systematycznie wzrasta. Z kolei najniższy wskaźnik zagrożenia ubóstwem występował w regionie południowo-zachodnim oraz centralnym, to jest 13% i 16% (rysunek 5). Rys. 5. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w gospodarstwie domowym wg regionów w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Europejskie badanie dochodów i warunków życia(eu-silc) w 2011r, Główny Urząd Statystyczny. 440 Logistyka 4/2013

6 Wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej jest jednym z elementów ubóstwa wielowymiarowego, za jego granicę przyjmuje się brak możliwości zaspokojenia z powodów finansowych, co najmniej 4 z wytypowanych potrzeb, uznawanych w warunkach europejskich za podstawowe. Deprywacja materialna osoby w gospodarstwach domowych deklarujące brak możliwości realizacji ze względów finansowych przynajmniej 4 z 9 wymienionych potrzeb:1. Deklaracja braku środków finansowych na opłacenie tygodniowego wyjazdu wszystkich członków gospodarstwa domowego na wypoczynek raz w roku. 2. Deklaracja braku możliwości, ze względów finansowych, jedzenia mięsa, ryb (lub wegetariańskiego odpowiednika) co drugi dzień. 3. Deklaracja braku możliwości, ze względu na trudności finansowe, ogrzewania mieszkania odpowiednio do potrzeb. 4. Brak możliwości pokrycia niespodziewanego wydatku (w wysokości odpowiadającej miesięcznej wartości przyjętej w danym kraju granicy ubóstwa relatywnego). 5. Zaległości w terminowych opłatach związanych z mieszkaniem, spłatach rat i kredytów. 6. Brak w gospodarstwie domowym, ze względów finansowych, telewizora kolorowego. 7. Brak w gospodarstwie domowym, ze względów finansowych, samochodu. 8. Brak w gospodarstwie domowym, ze względów finansowych, pralki. 9. Brak w gospodarstwie domowym, ze względów finansowych, telefonu (stacjonarnego lub komórkowego).) Od 2005 r. wartość tego wskaźnika dla Polski wykazuje tendencje spadkową. Średnia wartość wskaźnika deprywacji materialnej w 2011 r. w Polsce wyniosła 13% i była wyższa o 4,2 pp. od średniej wartości w Unii Europejskiej. Oprócz Europy Zachodniej poprawę tego wskaźnika odnotowano również w niektórych krajach Europy Środkowej, tj. Słowenii, Republice Czeskiej, Estonii, Słowacji. Z kolei gorszą sytuację odnotowano na Litwie, Łotwie, Rumunii i Bułgarii. W podziale na klasy miejscowości lepsza sytuacja panowała w miastach niż na obszarach wiejskich tj. 12% i 14%. Z kolei w regionach najniższa wartość wskaźnika była w regionie centralnym 11%, a najwyższa w regionie południowo-zachodnim 15%. Analizując sytuację w grupach społeczno-ekonomicznych zauważono, że najwyższa wartość wskaźnika występowała w grupie rencistów 28% oraz emerytów 16%, a najniższa w grupie rolników 5% oraz w grupie pracujących na własny rachunek, to jest, 6%. Wskaźnik niskiej intensywności pracy w gospodarstwach domowych Wskaźnik niskiej intensywności pracy w gospodarstwach domowych odsetek osób w wieku 0 59 lat mieszkających w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy, gdzie osoby dorosłe w wieku produkcyjnym (18 59 lat) w minionym roku przepracowały mniej niż 20% ich całkowitego potencjału prac. Wartość wskaźnika niskiej intensywności pracy dla Polski wyniosła blisko 7% i od paru lat utrzymuje się poniżej średniej unijnej, która w roku 2011 wyniosła 10%. W ujęciu przekrojowym do grup najbardziej zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce są gospodarstwa rencistów (64,0%), rodziny wielodzietne (64,7%) oraz osoby samotnie wychowujące dzieci (45,9%). Wskaźnik niskiej intensywności pracy w gospodarstwach domowych był taki sam w miastach jak i na obszarach wiejskich i wynosił w przybliżeniu 7%. Najlepszą sytuację odnotowano w miastach, w których liczba mieszkańców wynosił ponad 500 tys., wskaźnik ten wyniósł 5%, zaś najgorsza sytuacja panowała w miastach, w których liczba mieszkańców wynosiła od tys. mieszkańców, to jest 9%. W podziale na regiony, najlepsza sytuacja występowała w regionie centralnym, to jest 6% z kolei najgorsza w południowo-zachodnim, to jest 9%. Z kolei w podziale na grupy społeczno-ekonomiczne najwyższy wskaźnik występował w populacji rencistów 59% oraz emerytów 31%, najniższą wartość wskaźnika odnotowano w grupie pracowników 0,7%. W ujęciu terytorialnym najgorszą sytuację pod tym względem odnotowano na wsi (33,7%) zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem), w miastach oraz w regionie wschodnim (32,7%). Podsumowanie Początek lat 90-tych przyniósł w Polsce szereg opinii krytycznych wobec szybkiego wejścia naszego kraju do Unii Europejskiej. Krytycy zarzucali, że oprócz utraty suwerenności oraz tożsamości narodowej nastąpi również zwiększenie dysproporcji w dochodach. Analiza dostępnych danych wykazała zahamowanie tendencji wzrostu zróżnicowania dochodów w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej, co nie oznacza, że dysproporcje te przestały występować. Przykładem jednego z przekrojów tych dysproporcji jest zróżnicowanie regionalne oraz ekonomiczno-społeczne poszczególnych klas ludności. Przedstawione Logistyka 4/

7 badania potwierdzają postawioną, we wstępie hipotezę o zróżnicowaniu regionalnym pod względem dochodów oraz ubóstwa. Nadal istnieje wiele regionów, w których mieszkańcy osiągają niskie dochody. Dysproporcje te są jeszcze wyraźniejsze w przypadku podziału na klasy miejscowości, w których widać znaczące różnice między obszarami miejskimi oraz obszarami wiejskimi. Niski poziom dochodów gospodarstw domowych w skali mikro, tworzy tzw. krąg ubóstwa, który wpływa nie tylko na ich poziom życia, ale również przyczynia się do osłabienia popytu wewnętrznego, który jest zasadniczym czynnikiem wpływającym na rozwój w skali makro. Zróżnicowanie dochodów, które wynika z podziału przestrzennego jest wypadkową wielu czynników. Przede wszystkim są to różnice wynikające z rozwoju społeczno-gospodarczego między poszczególnymi regionami. Niedoinwestowanie obszarów, występowanie bezrobocia ukrytego zwłaszcza na obszarach wiejskich oraz rolniczy charakter regionu niekorzystnie oddziaływają na wielkość dochodów gospodarstw domowych. Bardzo ważnym czynnikiem, który w coraz większym stopniu decyduje o sytuacji dochodowej i materialnej mieszkańców jest zajmowana pozycja na rynku pracy oraz wychowywanie trójki i więcej dzieci. Innym czynnikiem zwiększającym nierówności w strumieniach pieniężnych jest przesunięcie siły roboczej z sektora państwowego do prywatnego, który cechuje się jeszcze większym rozwarstwieniem płac [7].Obok osób pozostających bez zatrudnienia oraz rodzin wielodzietnych w równie dużym stopniu ubóstwem zagrożone są grupy emerytów i rencistów. Zmiana ustrojowa oraz transformacja społeczno-gospodarcza z dużą widocznością ujawniła występujący już od lat problem zapóźnienia gospodarczego i cywilizacyjnego wielu obszarów naszego kraju. Duża skala występowania ubóstwa dochodowego oraz materialnego pozwala traktować ten problem w charakterze strukturalnym. Streszczenie Artykuł jest próbą oceny sytuacji dochodowej oraz materialnej mieszkańców Polski. Do analizy i oceny tej sytuacji wykorzystano kategorie o charakterze ekonomicznym tj. dochody oraz wydatki. W analizie tej wykorzystano również współczynnik Giniego, wskaźnik zagrożenia ubóstwem, wskaźnik deprywacji materialnej oraz wskaźnik niskiej intensywności pracy w gospodarstwach domowych. Podjęto próbę oceny jak zmieniła się sytuacja materialna oraz dochodowa mieszkańców po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Przyjęto, że występuje polaryzacja ekonomiczna, która jest uzależniona od położenia geograficznego. Tereny zachodnie kraju są zamożniejsze oraz lepiej rozwinięte niż Polska Wschodnia. W analizie wykorzystano dane GUS posługując się badaniami budżetów gospodarstw domowych oraz europejskimi badaniami dochodów i warunków życia. Słowa kluczowe: dochody, wydatki, zróżnicowanie, współczynnik Giniego, wskaźnik zagrożenia ubóstwem, Polska. INCOME AND MATERIAL SITUATION OF POLISH HOUSEHOLDS Abstract This article is an attempt to assess the financial situation and income of Polish citizens. The analysis and assessment of the situation included economic categories such as income and expenses. In addition, this analysis uses the Gini coefficient, the at-risk of-poverty rate and the income deprivation index. It was assumed that there was an economic polarization, which was dependent on the geographic location. The Western regions of the country were richer and more developed than those in Eastern Poland. The survey on household budget (carried out by Central Statistica Office, GUS in Poland) and the surveys on income and living conditions were analysed in the paper. 442 Logistyka 4/2013

8 Keywords: revenue, expenses, diversification, the Gini coefficient, the rate of poverty risk. Literatura [1] Dudek H., Koszela G.: Udział wydatków na żywność a poziom życia w krajach Unii Europejskiej, tom 12, zeszyt 1, SERIA [2] Dudek H., Koszela G., Landmesser J.: Wpływ sytuacji dochodowej na strukturę gospodarstw domowych, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 97, [3] Fajczak-Kowalska A.: Modele struktury wydatków, Wiadomości Statystyczne, nr 2, [4] Główny Urząd Statystyczny: Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach , zróżnicowanie miasto-wieś, [5] Główny Urząd Statystyczny: Europejskie badanie dochodów i warunków życia(eu-silc) w 2011 r., [6] Główny Urząd Statystyczny: Europejskie badanie dochodów i warunków życia(eu-silc) w 2010 r., [7] Kołodko G. W.: Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa [8] Warzywoda-Kruszyńska W., Kośmicki E., Januszek H.: Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce. Socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problemu, Poznań [9] Włodarczyk-Śpiewak K.: Zmiany struktur wydatków gospodarstw w Polsce, [w:] D. Kopycińska (red.): Konkurencyjność podmiotów rynkowych, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Logistyka 4/