EDUKACJA A PROCESY ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

Transkrypt

1 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 181 Jarosław Domalewski Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN 9 EDUKACJA A PROCESY ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Oświata na wsi od początku swojego istnienia pełniła dwojaką rolę wobec środowiska w jakim funkcjonowała. Z jednej strony była kanałem awansu społecznego, z drugiej instrumentem wzmacniającym procesy społecznej i kulturowej marginalizacji wsi. Przez długi czas możliwości awansu społecznego poprzez edukację pozostawały w zasięgu jedynie najbardziej ambitnych i zdolnych jednostek, silnie zdeterminowanych do opuszczenia wsi i zamieszkania w mieście 1. W okresie forsownej industrializacji oświata stała się masowym kanałem awansu społecznego młodych mieszkańców wsi odchodzących z rolnictwa i podejmujących pracę w przemyśle 2. Jednocześnie poziom szkoły wiejskiej był nieporównywalnie niższy niż szkoły miejskiej. Miejsce zamieszkania było zatem czynnikiem różnicującym drogi szkolne młodzieży, a w konsekwencji poziom uzyskanego wykształcenia i osiągniętą pozycję w strukturze społecznej. Nie bez znaczenia była również niska wartość wykształcenia na wsi oraz struktura szkolnictwa drugiego szczebla z dominującą pozycją szkół zawodowych i niska powszechność kształcenia na poziomie wyższym. Wszystkie te czynniki (niski poziom oświaty na wsi, niska wartość wykształcenia i struktura szkolnictwa) skutecznie wzmacniały procesy społecznej i kulturowej marginalizacji wsi. Po roku 1990 nastąpiło wiele zmian, które stworzyły możliwości włączenia edukacji w procesy rozwoju obszarów wiejskich. Za najważniejsze należałoby uznać wzrost wartości wykształcenia w społeczeństwie, również wśród mieszkańców wsi, którzy dostrzegli przydatność edukacji. Konsekwencją wzrostu znaczenia wykształcenia w systemie wartości mieszkańców wsi były coraz wyższe aspiracje edukacyjne młodzieży, której znacząca część podejmowała naukę w szkołach maturalnych, a następnie wyższych. Wysokie aspiracje edukacyjne mogły zostać zrealizowane 1 J. Chałasiński, 1984: Młode pokolenie chłopów. Państwowy Instytut Kultury Wsi, Warszawa. 2 M. Niezgoda 1993: Oświata i procesy rozwoju społecznego: przypadek Polski. Studium socjologiczne. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 181

2 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 182 Jarosław Domalewski dzięki zmianom, jakie dokonały się w obrębie średniego i wyższego szczebla kształcenia. Upowszechnienie kształcenia w szkołach maturalnych i wyższych pozwoliło coraz większej części absolwentów szkół podstawowych kontynuować naukę w liceach ogólnokształcących, technikach, a w następnej kolejności w szkołach wyższych (zarówno publicznych, jak i coraz liczniej powstających niepublicznych). Z perspektywy roli, jaką oświata na wsi może odegrać w procesach rozwoju obszarów wiejskich, istotna staje się jeszcze jedna zmiana, jaka zaszła w polskim systemie edukacji po 1990 r., a mianowicie decentralizacja zarządzania oświatą. Zaangażowanie środków własnych samorządów umożliwiło w wielu gminach odbudowę zaniedbanej i często znajdującej się w katastrofalnym stanie infrastruktury szkolnej. Jednak mimo zmian, jakie dokonały się w ostatnim dwudziestoleciu zarówno w sferze oświaty na wsi, jak w jej otoczeniu, a które przyczyniły się do głębokich przeobrażeń wzorów karier szkolnych młodzieży wiejskiej, miejsce zamieszkania nadal jest czynnikiem generującym nierówności edukacyjne. Z jednej strony można zatem zaobserwować wiele korzystnych zmian, jakie z perspektywy dostępności młodzieży wiejskiej do wykształcenia dokonały się w systemie oświaty i jej otoczeniu, bomiejsce zamieszkania w coraz mniejszym stopniu jest czynnikiem różnicującym kariery szkolne młodzieży. Z drugiej strony wciąż występują w obrębie systemu oświatowego obszary generujące nierówności środowiskowe w dostępie do edukacji, a zróżnicowania dróg szkolnych młodzieży ujawniają się w nowych, wcześniej nie odnotowywanych obszarach Wychowanie przedszkolne Jakkolwiek oświata na wsi ulegała w ostatnim dwudziestoleciu szeregu korzystnym przeobrażeniom, to jeden z jej obszarów wychowanie przedszkolne pozostawał poza ich głównym nurtem. Wychowanie przedszkolne jest najbardziej zaniedbanym szczeblem systemu oświaty, w którym różnice środowiskowe zaznaczają się ze szczególną wyrazistością. Choć należy podkreślić, że niska powszechność wychowania przedszkolnego nie jest wyłączną domeną wsi. Mamy w Polsce jeden z najniższych w Europie współczynników upowszechnienia wychowania przedszkolnego (w przypadku dzieci 4-letnich wynosił on w 2007 r. ponad 40%, wśród 2/3 państw UE przekraczał 60%) 3. Nie zmienia to faktu, że przy ogólnej niskiej powszechności wychowania przedszkolnego w Polsce, wieś jest obszarem, gdzie zaniedbania w tym zakresie są szczególnie duże. 3 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09, GUS, Warszawa. 182

3 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 183 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich W roku szkolnym 2008/2009 istniało w Polsce ogółem blisko 17,3 tysiąca placówek wychowania przedszkolnego, z czego blisko 10 tysięcy (9929) było zlokalizowanych na wsi. Przy czym jeśli przyjrzymy się w typom tych placówek okazuje się, że są to dwa różne systemy wychowania przedszkolnego (rys. 1). W miastach dominującą pozycję mają przedszkola, które stanowią 73% ogółu placówek wychowania przedszkolnego. Na wsi w strukturze tego szczebla systemu oświaty dominują oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych (72%). Jedynie co czwarta placówka wychowania przedszkolnego to przedszkole. Zarówno na wsi, jak i w mieście marginalny udział w ogóle placówek przedszkolnych mają punkty przedszkolne (0,7% ogółu) i zespoły wychowania przedszkolnego (0,5% ogółu). 100 oddziały przedszkolne przy szkołach podst. punkty przedszkolne zespoły wychowania przedszkolnego przedszkola ogółem miasto Rys. 1. Placówki wychowania przedszkolnego na wsi i w mieście w roku szkolnym 2008/2009 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 4 Zróżnicowanie środowiskowe jest widoczne nie tylko w strukturze placówek wychowania przedszkolnego, ale również w pewnym stopniu w organach prowadzących przedszkola. Wprawdzie zarówno w miastach, jak i na wsi w przypadku zdecydowanej większości przedszkoli organem prowadzącym jest samorząd gminy (79% w miastach i 88% na wsi), to jednak w mieście nieco częściej niż na wsi działają przedszkola prowadzone przez organizacje wyznaniowe oraz osoby fizyczne (tab. 1). Okazuje się zatem, że aktywność innych poza samorządem gminy podmiotów na polu edukacji przedszkolnej jest w miastach nieco większa niż na wsi, gdzie potrzeby w tym zakresie są nieporównywalnie większe. wieś 4 Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09. GUS, Warszawa. 183

4 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 184 Jarosław Domalewski Tabela 1. Organy prowadzące przedszkola (w %) Wyszczególnienie Ogółem Miasto Wieś Samorząd gminy 81,9 78,8 88,3 Samorząd powiatu/ województwa 0,2 0,3 0,1 Stowarzyszenia i fundacje 2,2 2,0 2,5 Organizacje wyznaniowe 3,7 4,3 2,5 Osoby fizyczne 10,3 12,7 5,6 Pozostałe 1, 6 1, 9 1, 0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Jak pod rys.1. Dominacja w strukturze placówek wychowania przedszkolnego na wsi oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych i niewielka liczba przedszkoli (2679 na wsi, w porównaniu z 4222 w miastach), siłą rzeczy przekłada się na powszechność wychowania przedszkolnego (rys. 2). W roku szkolnym 2008/2009 opieką przedszkolną w placówkach wychowania przedszkolnego objętych było 59% trzylatków w miastach i jedynie 17% na wsi (czyli w mieście 3,5-krotnie więcej niż na wsi). W przypadku dzieci 4-letnich odsetek objętych wychowaniem przedszkolnym na wsi wynosił 27% (wobec 73% w miastach), a w przypadku 5-letnich 42% (wobec 81% w miastach). Zatem w przypadku dzieci w wieku 3 5 lat w kolejnych grupach wiekowych odsetek objętych wychowaniem przedszkolnym jest coraz wyższy, ale różnice między miastem i wsią pozostają znaczące. Dopiero w przypadku dzieci 6-letnich, ob wieś miasto lata 4 lata Rys. 2. Odsetek dzieci uczęszczających do przedszkola na wsi i w miastach w roku szkolnym 2008/2009 Źródło: Jak pod rys lat 6 lat

5 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 185 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich jętych od 2004 roku obowiązkiem szkolnym, można mówić o niwelacji różnic środowiskowych (powszechność wychowania przedszkolnego wśród 6-latków wynosi 94,5%, z czego na wsi 84%, a mieście 103%5). W żadnym innym obszarze systemu oświaty różnice środowiskowe w dostępie do szeroko rozumianej edukacji nie są tak znaczące jak właśnie w wychowaniu przedszkolnym. Nierówności w dostępie do edukacji przedszkolnej dają się zaobserwować nie tylko w wymiarze wieś miasto, lecz również w obrębie samej wsi. W 2006 r. w 28,5% Rys. 3. Odsetek dzieci w przedszkolach wśród ogółu dzieci w wieku 3 5 lat Żródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR z 2006 r. 5 Przekraczający 100% odsetek powszechności wychowania przedszkolnego w miastach wynika z udziału w tej grupy dzieci dowożonych z obszarów wiejskich. 185

6 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 186 Jarosław Domalewski (619) gmin nie istniały przedszkola. Najwięcej takich gmin znajduje się w Polsce centralnej (łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie) oraz wschodniej (podkarpackie, lubelskie i podlaskie). Są to obszary o niekorzystnej strukturze demograficznej, z wysokim odsetkiem w ludności w wieku poprodukcyjnym. Z kolei największą powszechność wychowania przedszkolnego na wsi można zaobserwować w województwach opolskim i śląskim oraz w pewnym stopniu wielkopolskim i lubuskim. Poza regionalnym zróżnicowaniem powszechności wychowania przedszkolnego można zaobserwować również wyraźne oddziaływanie aglomeracji miejskich w tej sferze. W gminach podmiejskich Warszawy, Wrocławia, Białegostoku czy Olsztyna powszechność wychowania przedszkolnego sięga 80%, natomiast im dalej od tych ośrodków tym niższy jest odsetek dzieci w wieku 3 5 lat uczęszczających do przedszkoli. Prawidłowość ta jest konsekwencją dynamicznego rozwoju obszarów podmiejskich, których odzwierciedleniem jest korzystna struktura demograficzna oraz wykształcenia mieszkańców tych środowisk, co z kolei przekłada się na większą świadomość znaczenia wychowania przedszkolnego dla przyszłej kariery edukacyjnej dziecka. Nie bez znaczenia jest tu również sytuacja ekonomiczna samorządów, których dochody własne są na tyle wysokie, że umożliwiają uruchamianie placówek wychowania przedszkolnego. Niska powszechność wychowania przedszkolnego na wsi ma jak się wydaje dwie przyczyny finansową i świadomościową. Przedszkola należą do zadań własnych samorządów gminnych, które w przeciwieństwie do szkół nie są finansowane z budżetu centralnego. Dlatego możliwości uruchamiania publicznych przedszkoli pozostają w zasięgu gmin dysponujących relatywnie zasobnym budżetem zasilanym ze środków własnych. Druga w pewnym stopniu charakteryzuje obszary rolnicze, gdzie w sytuacji obecności matki w domu, posyłanie dziecka do przedszkola może być postrzegane jako zbędne Szkolnictwo powszechne szkoły podstawowe i gimnazja O ile w przypadku elementarnego szczebla systemu oświaty wychowania przedszkolnego w ostatnim dwudziestoleciu w zasadzie nie wystąpiły większe zmiany, a różnice środowiskowe są bardzo wyraźne, o tyle w przypadku szkolnictwa powszechnego (podstawowego i gimnazjalnego) różnice w warunkach kształcenia na wsi i w mieście nie są już tak duże, jak miało to miejsce jeszcze pod koniec ubiegłej dekady, choć wciąż obecne [Domalewski 2001]. Wiejska szkoła podstawowa jest przede wszystkim mniejsza niż szkoła miejska. Mniejsza jest też średnia liczebność oddziału szkolnego szkoły podstawowej na wsi zaledwie 16 uczniów co oznacza, że w części szkół może być konieczne realizo- 186

7 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 187 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich Tabela 2. Wybrane charakterystyki szkół podstawowych Wyszczególnienie Ogółem Miasto Wieś Średnia wielkość szkoły (liczba uczniów) Średnia wielkość oddziału szkolnego Udział szkół filialnych wśród ogółu szkół podstawowych (w %) 4,02 0,33 5,55 Liczba pracowni szkolnych przypadających na 1 szkołę 2,21 3,39 1,73 Liczba pracowni językowych przypadających na 1 szkołę 0,19 0,43 0,10 Liczba sal gimnastycznych przypadających na 1 szkołę 0,61 0,94 0,48 Liczba pracowni komputerowych przypadających na 1 szkołę 1,05 1,29 0,96 Liczba komputerów ogółem (do użytku uczniów) przypadająca na 1 szkołę Liczba komputerów z szerokopasmowym dostępem do Internetu przypadająca na 1 szkołę % uczniów klas I IV szkoły podstawowej mieszkających w odległości 3 5 km od szkoły 6,2 1,9 12,2 Klas V VI szkoły podstawowej mieszkający w odległości 4 5 km od szkoły 3,0 0,9 6,0 Mieszkający w odległości 5 10 km od szkoły 3,2 1,2 5,9 Mieszkający w odległości powyżej 10 km od szkoły 0,6 0,3 1,0 Ogółem 13,0 4,4 25,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09, GUS, Warszawa). wanie nauczania w systemie klas łączonych. Co dwudziesta szkoła podstawowa na wsi to szkoła filialna realizująca nauczanie początkowe (zazwyczaj klasy I III). Szkoła podstawowa na wsi jest również gorzej wyposażona w połowie szkół znajdują się sale gimnastyczne, w co dziesiątej pracownia językowa, ale prawie w każdej pracownia komputerowa (jeśli odejmiemy szkoły filialne, to w każdej pełnej szkole podstawowej na wsi znajduje się pracownia komputerowa). Co nie oznacza, że warunki pracy są dobre. O ile liczba komputerów przeciętnie zaspokaja potrzeby uczniów, to tych z dostępem do szerokopasmowego Internetu jest zaledwie 5 w każdej szkole (co praktycznie wyklucza możliwość przeprowadzenia zajęć w klasie, gdzie każdy uczeń miałby własne stanowisko). Pod względem wielkości szkoła wiejska jest zróżnicowana wewnętrznie (rysunek 4). Najczęściej najmniejsze szkoły występują w lubuskim, podkarpackim, północnej części mazowieckiego, łódzkim i świętokrzyskim. Choć trudno wskazać tu na obszary, gdzie wyraźnie dominuje pewna kategoria szkół pod względem wielkości. Świadczy to o bardzo lokalnym (uzależnionym od szeregu czynników) uwarunkowaniu tej charakterystyki oświatowej. Bez wątpienia jednym z nich jest lokalna polityka oświatowa władz samorządowych, zmuszonych do rozwiązywania odwiecznego dylematu szkoły wiejskiej małej, kosztownej, ale bliskiej domu rodzinnego ucznia czy też dużej (czasem lepiej wyposażonej), ale oddalonej od miejsca zamieszkania dzieci wiejskich. 187

8 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 188 Jarosław Domalewski Rys. 4. Średnia liczba uczniów przypadająca na 1 szkołę podstawową Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR z 2006 r. Zróżnicowanie wielkości szkół podstawowych na wsi w niewielkim tylko stopniu współwystępuje ze zróżnicowaniem powszechności wychowania przedszkolnego z wyłączeniem Polski północnej (warmińsko-mazurskie, pomorskie i zachodniopomorskie), gdzie również dość często występowały gminy, w których nie było przedszkoli (współczynnik korelacji liniowej r = 0,349). Analizowana tu charakterystyka, jaką jest wielkość szkoły, ma istotne znaczenie z perspektywy warunków kształcenia uczniów, których niewielka liczba w oddziałach szkolnych może wymuszać konieczność łączenia klas z różnych roczników, co, rzecz jasna, ma swoje konsekwencje dla jakości funkcjonowania szkoły i efektywności nauczania. Niestety GUS nie podaje takich danych (dzie188

9 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 189 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich sięć lat temu to właśnie w województwie podlaskim, lubelskim, świętokrzyskim i mazowieckim odsetek szkół realizujących nauczanie w klasach łączonych przekraczał 20%)6. Jak już wspomniano, wielkość szkoły mierzona liczbą uczęszczających do niej uczniów jest ściśle związana z jej przestrzenną dostępnością. Im większa szkoła, tym bardziej odległa od domu rodzinnego i tym więcej czasu uczniowie muszą poświęcić na dotarcie do niej. W roku szkolnym 2008/2009 co czwarty uczeń szkoły podstawowej na wsi dojeżdżał do szkoły, a 1% ogółu uczniów (w liczbach bez- Rys. 5. Przeciętna długość promienia obwodu szkolnego szkół podstawowych Żródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR z 2006 r. 6 R. Piwowarski, 2000: Szkoły na wsi edukacyjne wyzwanie. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa. 189

10 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 190 Jarosław Domalewski względnych 9,5 tysiąca) mieszkał w odległości większej niż 10 km od szkoły, co niewątpliwie stanowi wyraźne obciążenie budżetu czasu wolnego ucznia. W analizie dostępności przestrzennej szkół podstawowych posłużono się wskaźnikiem, którego konstrukcja opierała się na uproszczonym założeniu, iż obwody szkolne mają kształt koła 7. Największe odległości dzielące dom ucznia od szkoły występują w warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim i zachodniej części pomorskiego, lubuskim i podlaskim (w pewnym stopniu w dolnośląskim). Nie oznacza to jednak, że wielkość obwodów szkolnych jest ściśle związana z wielkością szkoły (r = 0,323), co bez wątpienia wynika z lokalnych uwarunkowań demograficznych i wielkości gminy. Po raz kolejny znaczenia nabierają inne lokalne uwarunkowania, jak chociażby polityka oświatowa władz samorządowych. Tabela 3. Wybrane charakterystyki gimnazjów Wyszczególnienie Ogółem Miasto Wieś Średnia wielkość szkoły (liczba uczniów) Średnia wielkość oddziału szkolnego Liczba pracowni szkolnych przypadających na 1 szkołę 3,24 4,36 2,21 Liczba pracowni językowych przypadających na 1 szkołę 0,53 0,78 0,30 Liczba sal gimnastycznych przypadających na 1 szkołę 0,51 0,63 0,41 Liczba pracowni komputerowych przypadających na 1 szkołę 1,06 1,24 0,90 Liczba komputerów ogółem (do użytku uczniów) przypadająca na 1 szkołę Liczba komputerów z szerokopasmowym dostępem do internetu przypadająca na 1 szkołę Odsetek uczniów mieszkających w odległości 4 5 km od szkoły 9,3 4,0 18,8 Odsetek uczniów mieszkających w odległości 5 10 km od szkoły 10,3 5,0 19,8 Odsetek uczniów mieszkających w odległości powyżej 10 km od szkoły 3,3 1,9 5,9 Odsetek uczniów dowożonych wśród ogółu 22,9 10,8 44,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09. GUS, Warszawa.) O ile w przypadku szkół podstawowych występują wyraźne różnice środowiskowe w warunkach kształcenia, o tyle w odniesieniu do gimnazjów są one już mniejsze. Choć nadal gimnazjum wiejskie ustępuje miejskiemu pod względem chociażby wyposażenia w salę gimnastyczną czy pracownie przedmiotowe. Przy czym prawie każde gimnazjum ma na wyposażeniu pracownię komputerową (brak obecności w niektórych gimnazjach pracowni komputerowych wynika najprawdopo- 7 Powierzchnia gminy w km 2 została podzielona na liczbę szkół. Na podstawie wyznaczonych wielkości ustalano promień obwodu szkolnego. 190

11 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 191 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich dobniej z ich funkcjonowania w ramach Zespołów Szkół). Podobnie jak miało to miejsce w przypadku szkół podstawowych, gimnazja wiejskie charakteryzuje gorsze wyposażenie w komputery z dostępem do szerokopasmowego Internetu. Jednak największe różnice środowiskowe w warunkach kształcenia na szczeblu gimnazjalnym ujawniają się w sferze dostępności przestrzennej tych szkół, a w konsekwencji w odsetku uczniów dowożonych. Prawie co drugi uczeń gimnazjum na wsi jest dowożony do szkoły (co oznacza poważne straty w czasie poświęcanym na dotarcie do szkoły). W przypadku szkół podstawowych co czwarty uczeń objęty był systemem dowożenia. Zaobserwowane tu różnice w warunkach kształcenia na wsi i w mieście mają swoje źródła przede wszystkim w specyfice środowiska, w jakim funkcjonują szkoły. Rozproszenie przestrzenne mieszkańców wsi siłą rzeczy musi znaleźć odzwierciedlenie zarówno w wielkości szkół, jak i ich odległości od domu rodzinnego uczniów. Jakkolwiek pod względem części charakterystyk warunki kształcenia na wsi są gorsze niż w mieście, to jednak należy podkreślić, że na przestrzeni ostatnich dwóch dekad dokonała się w tej sferze swoista rewolucja. Warunki kształcenia w szkołach wiejskich nigdy w przeszłości nie były tak dobre, jak dziś Środowiskowe zróżnicowania karier i umiejętności szkolnych uczniów W odniesieniu do planów edukacyjnych i dróg szkolnych młodzieży, czynnik różnicujący dostępność do edukacji, jakim jest miejsce zamieszkania, wyraźnie traci na znaczeniu. W tabeli 4 przedstawiono plany edukacyjne uczniów klas pierwszych gimnazjów z uwzględnieniem miejsca zamieszkania i poziomu wykształcenia rodziców. Okazuje się, że plany edukacyjne młodzieży wiejskiej są bardzo zbliżone (czasami nawet bardziej ambitne) niż jej miejskich rówieśników. Uczniowie pochodzący z rodzin o niskim poziomie wykształcenia rodziców (co najwyżej zasadnicze zawodowe) i mieszkający na wsi formułują mniej ambitne plany edukacyjne niż ich miejscy rówieśnicy pochodzący z rodzin o takim samym (niskim) statusie społecznym rodziny pochodzenia. Jednak już w przypadku uczniów pochodzących z rodzin o średnim i wysokim poziomie wykształcenia rodziców, to właśnie młodzież wiejska jest ambitniejsza i śmielej formułuje swoje plany co do szkoły ponadgimnazjalnej. Różnice te są szczególnie wyraźne w przypadku młodzieży z rodzin o wysokim statusie społecznym. Młodzi mieszkańcy wsi pochodzący ze środowisk rodzinnych społecznie i kulturowo uprzywilejowanych mają nie tylko w większej części niż ich rówieśnicy z miast sprecyzowane plany edukacyjne, ale co bardziej istotne są one ambitniejsze. 191

12 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 192 Jarosław Domalewski Tabela 4. Plany edukacyjne młodzieży a miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia rodziców Poziom wykształcenia rodziców Plany edukacyjne gimnazjalistów niski średni wysoki odnośnie szkoły ponadgimnazjalnej duże miasto duże wieś wieś wieś miasto miasto miasto LO 26,7 34,5 39,8 31,7 53,1 45,1 LP, T 34,5 30,9 27,8 35,0 28,1 26,8 ZSZ 5,2 7,3 2,3 1,6 1,4 Nie wiem 33,6 27,3 30,1 31,7 18,8 26,8 Ogółem 100, 0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Badanie Gimnazjaliści osiągnięcia szkolne i plany na przyszłość r. Czy deklarowane w wieku trzynastu lat plany edukacyjne mają szanse na realizację? Kiedy przyjrzymy się wynikom uczniów szkół wiejskich na egzaminie gimnazjalnym stanowiącym podstawę selekcji do szkół ponadgimnazjalnych to możliwości realizacji deklarowanych przez trzynastolatków plany edukacyjne mogą budzić wątpliwości. Na rysunku 6 przedstawiono średnie wyniki uczniów na egzaminach gimnazjalnych z uwzględnieniem lokalizacji szkoły. Widać wyraźnie, że im większy ośrodek, w którym funkcjonuje gimnazjum, tym lepsze wyniki osiągają uczniowie na egzaminach gimnazjalnych. 35 cz. humanistyczna cz. mat.-przyrodnicza Rys. 6. Średnie wyniki na egzaminach gimnazjalnych a lokalizacja szkoły (2008 r.) Źródło: Dane Centralnej Komisji Egzaminacyjnej 2008 r. 192 wieś miasto do 20 tys. mieszkańców miasto tys. mieszkańców miasto pow. 100 tys. mieszkańców

13 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 193 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich Jeśli jednak uwzględnimy z jednej strony miejsce zamieszkania, z drugiej poziom wykształcenia rodziców uczniów to okazuje się, że różnice środowiskowe w wynikach młodzieży na egzaminach gimnazjalnych nie są już tak duże. Prezentowane na rysunku 7 wyniki odnoszą się do badania przeprowadzonego wśród ogółu uczniów klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych w Toruniu. W przypadku młodzieży pochodzącej z rodzin o niskim i średnim poziomie wykształcenia rodziców (odpowiednio nie wyższe niż zasadnicze zawodowe i średnie), osiągnięcia uczniów pochodzących ze wsi są wyższe niż ich miejskich rówieśników. W przypadku młodzieży pochodzącej z rodzin o wysokim statusie społecznym miejsce zamieszkania tylko w niewielkim stopniu (na korzyść młodzieży miejskiej) różnicuje wyniki uczniów na egzaminach gimnazjalnych. Generalnie jednak to nie miejsce zamieszkania, lecz poziom wykształcenia rodziców i kapitał kulturowy rodziny pochodzenia są czynnikiem różnicującym osiągnięcia uczniów w testach zewnętrznych. Odnotowywane w skali ogólnopolskiej różnice środowiskowe w wynikach uczniów na egzaminach gimnazjalnych są konsekwencją większego udziału wśród młodych mieszkańców wsi wywodzących się z rodzin o niższym poziomie wykształcenia rodziców wieś duże miasto 0 niski średni wysoki Rys. 7. Średnie wyniki uczniów klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych na egzaminach (suma punktów z obu części) a miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia rodziców Źródło: Badania własne, Toruń 2009 r. Upowszechnienie kształcenia w szkołach maturalnych uczyniło licea ogólnokształcące i technika szkołami dużo bardziej dostępnymi dla młodzieży wiejskiej niż miało to miejsce w przeszłości. Przy czym największą dynamikę wzrostu 193

14 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 194 Jarosław Domalewski Tabela 5. Miejsce zamieszkania a typ szkoły ponadgimnazjalnej zmiany w latach 2003 i 2009 Miejsce zamieszkania Typ szkoły wieś duże miasto wieś duże miasto ZSZ 15,3 9,5 13,0 8,8 LP, T 35,2 26,9 38,9 30,3 LO 49,5 63,6 48,1 60,8 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Badania własne, Toruń 2003 i 2009 r. udziału młodych mieszkańców wsi w szkołach kończących się egzaminem dojrzałości można było zaobserwować do początku obecnej dekady. Natomiast na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat selekcje społeczne do szkół średnich uległy stabilizacji. Wyniki prezentowanych już powyżej badań toruńskich przeprowadzonych w 2003 i 2009 roku wśród ogółu uczniów szkół ponadgimnazjalnych wskazują, że w porównywanych okresach nie nastąpiły znaczące różnice w alokacji młodzieży z poszczególnych środowisk w różnych typach szkół ponadgimnazjalnych. Blisko połowa młodzieży wiejskiej podejmuje naukę w liceach ogólnokształcących, w przypadku młodzieży z dużych miast ponad 60%. Jednocześnie młodzież wiejska częściej trafia do zasadniczych szkół zawodowych niż młodzież z dużych miast. Tabela 6. Miejsce zamieszkania i status społeczno-ekonomiczny rodziny pochodzenia a typ szkoły (2009 r.) Status społeczny rodziny Typ szkoły niski średni wysoki wieś duże miasto wieś duże miasto wieś duże miasto ZSZ 22,3 19,6 9,3 8,2 3,3 2,1 T, LP 45,8 52,5 40,4 35,2 13,7 10,3 LO 31,9 27,9 50,3 56,6 83,0 87,5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Badanie własne, Toruń 2009 r. Po raz kolejny okazuje się, że różnice środowiskowe w drogach szkolnych młodzieży są nie tyle konsekwencją mniej ambitnych wyborów edukacyjnych młodych mieszkańców wsi czy wynikiem selekcji edukacyjnych do szkół ponadgimnazjalnych, co odmiennej struktury wykształcenia rodziców na wsi i w mieście. Uwzględniając status społeczno-ekonomiczny rodziny pochodzenia, udział młodzieży wiejskiej w poszczególnych typach szkół ponadgimnazjalnych jest bardzo 194

15 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 195 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich zbliżony do udziału młodzieży z dużych miast. Na przykład wśród młodzieży pochodzącej z rodzin o niskim statusie społecznym 32% młodych mieszkańców wsi i 28% ich wielkomiejskich rówieśników po ukończeniu gimnazjum kontynuuje edukację w liceach ogólnokształcących, a odpowiednio 22 i 20% w zasadniczych szkołach zawodowych. Należy podkreślić, że w obecnej dekadzie nastąpił spadek liczby młodzieży w wieku lat. Badana populacja uczniów między 2003 a 2009 rokiem uległa zmniejszeniu o 1/5. Z mapy toruńskiego szkolnictwa zniknęło wiele szkół (wszystkie licea profilowane, część liceów ogólnokształcących). Wskutek tendencji demogra ,6 2,3 36,4 30,2 14,7 4,4 41,6 38,5 29,3 17,6 4,1 23,9 14,2 6,3 licea ogólnokształcące technika zasadnicze szkoły zawodowe licea profilowane 39,5 27,1 16,5 3 34,9 27,7 17,2 5,1 37,3 28,3 17 3,8 46,1 40,8 30,8 12,5 4,1 24,6 11,5 5,2 37,1 27,4 14,9 4 50,6 43,5 34,5 43,5 29,6 15,7 3 22,3 10,6 5,5 12,6 2,7 43,9 29,2 9,6 4,4 50,2 41,6 31,2 14,6 3,8 25,9 10,9 5,3 Rys. 8. Współczynniki skolaryzacji netto w szkołach ponadgimnazjalnych w roku szkolnym 2008/2009 Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09. GUS, Warszawa. 195

16 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 196 Jarosław Domalewski ficznych dostępność szkół maturalnych (przede wszystkim LO) zwiększyła się. Mimo to alokacja młodzieży z różnych środowisk w poszczególnych typach szkół ponadgimnazjalnych nie uległa zmianie. Oznacza to, że (przynajmniej w odniesieniu do badanej zbiorowości) w okresie ostatniego dziesięciolecia nastąpiła stabilizacja aspiracji edukacyjnych młodzieży, do których dostosowała się struktura szkolnictwa ponadgimnazjalnego, Natomiast jest zróżnicowana regionalnie. Na rys. 8 przedstawiono współczynniki skolaryzacji netto dla poszczególnych typów szkół ponadgimnazjalnych w układzie wojewódzkim (większość szkół ponadgimnazjalnych jest zlokalizowana w miastach). Największy odsetek uczniów uczęszczających do szkół maturalnych występuje w województwach: podlaskim, mazowieckim, lubelskim oraz łódzkim. Największy odsetek młodzieży w wieku lat uczącej się w zasadniczych szkołach zawodowych można zaobserwować w województwach: wielkopolskim, opolskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim (co najmniej 16%) rys. 8. Zaobserwowane w skali ogólnopolskiej zróżnicowanie powszechności kształcenia w poszczególnych typach szkół ponadgimnazjalnych mają swoją kontynuację na wyższych szczeblach systemu kształcenia. Jeśli bowiem przyjrzymy się współczynnikom skolaryzacji dla ludności wiejskiej w wieku lata (obejmującej rzecz jasna również ostatni rocznik szkół ponadgimnazjalnych), to widać wyraźnie, że właśnie w województwach mazowieckim, łódzkim, lubelskim i podlaskim i świętokrzyskim młodzi mieszkańcy wsi w największej części kontynuują edukację na poziomie wyższym. Można zatem przypuszczać, że struktura szkolnictwa ponadgimnazjalnego na przestrzeni ostatnich lat dostosowała się do aspiracji edukacyjnych młodzieży (w tym również wiejskiej, co znajduje odzwierciedlenie w powszechności kształcenia mieszkańców wsi w wieku lata rys. 9). Nie bez znaczenia jest tu również oddziaływanie ośrodków miejskich, w obrębie których występują wyższe wartości wskaźnika skolaryzacji. Zróżnicowanie powszechności kształcenia wśród ludności w wieku lata (w części odpowiadające kształceniu na poziomie wyższym), w pewnym stopniu współwystępuje ze zróżnicowaniem struktury wykształcenia mieszkańców wsi. Innymi słowy im wyższy udział wśród mieszkańców wsi osób z wykształceniem średnim i wyższym, tym wyższy odsetek młodzieży uczącej się wśród ogółu ludności w wieku lata. Przy czym owo współwystępowanie powszechności kształcenia w tej grupie wiekowej i struktury wykształcenia mieszkańców wsi w największym stopniu występuje w strefach podmiejskich. Po raz kolejny okazuje się, że nie tyle miejsce zamieszkania, co kapitał kulturowy rodziny pochodzenia ma większe znaczenie dla długości cyklu kształcenia młodzieży. Choć z drugiej strony istotne wydają się również możliwości (a raczej ich brak), jakie oferuje młodym ludziom ich najbliższe otoczenie. Okazuje się bowiem, że po- 196

17 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 197 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich Współczynnik skolaryzacji w wieku lat Rys. 9. Współczynnik skolaryzacji w wieku lata Źródło: Rosner A., Stanny M., 2007, Zróżnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich w Polsce według komponentu społecznego [w:] Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa. wszechność kształcenia ludności wiejskiej w wieku lata jest związana z wysoką stopą bezrobocia oraz przewagą rolnictwa indywidualnego. Młodzież wiejska w obliczu mizerii lokalnego rynku pracy kontynuuje kształcenie w nadziei uniknięcia bezrobocia. Edukacja staje się również w pewnym stopniu drogą odchodzenia z rolnictwa 8. 8 Rosner A., Stanny M. 2007: Zróżnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich w Polsce według komponentu społecznego, [w:] A. Rosner (red.), Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. IRWiR PAN, Warszawa. 197

18 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 198 Jarosław Domalewski Oczywiście tak wysoki udział młodzieży uczącej się wśród ludności w wieku lata nie byłby możliwy, gdyby nie upowszechnienie kształcenia na poziomie wyższym, ale również w pewnym stopniu zwiększenie jego dostępności dla mieszkańców wsi. Według różnych badań młodzież wiejska stanowi od 20 do 24% ogółu studiujących. Rzadziej jest obecna w tradycyjnych ośrodkach akademickim, częściej w nowych. W zwiększeniu dostępności młodzieży wiejskiej do szkół wyższych ogromną rolę odegrały również uczelnie niepubliczne, często zlokalizowane poza dużymi aglomeracjami miejskimi. W roku akademickim 2006/ % szkół wyższych było zlokalizowanych w miejscowościach liczących od 50 do 100 tysięcy mieszkańców, a kolejne 14% w miejscowościach poniżej 50 tysięcy mieszkańców (z czego trzy na wsi). Zdecydowana większość uczelni mających swoją siedzibę w małych miejscowościach to uczelnie niepubliczne, pozostałe to przede wszystkim państwowe wyższe szkoły zawodowe. Z perspektywy dostępności młodzieży wiejskiej do szkół wyższych mają znaczenie również oddziały zamiejscowe, których liczba w analizowanym roku akademickim wynosiła 227,a w większości prowadzone są przez uczelnie niepubliczne ulokowane w mniejszych miejscowościach. Oczywista jest znacznie większa popularność wśród młodzieży wiejskiej (przede wszystkim dzięki swojej większej dostępności) właśnie uczelni zlokalizowanych w mniejszych ośrodkach akademickich, głównie niepublicznych 9. Choć nie bez znaczenia jest również poziom wymagań stawianych przez tego typu uczelnie i oddziały zamiejscowe. Kontynuacja przez młodzież wiejską edukacji na szczeblu wyższym w szkołach o niższym poziomie wymagań, ale cieszących się również mniejszym prestiżem, jest naturalną konsekwencją dokonywanych na wcześniejszych etapach kształcenia wyborów. Młodzież wiejska już na progu szkół ponadgimnazjalnych częściej podejmuje naukę w szkołach maturalnych o niższym poziomie wymagań 10. Częściej również dokonując wyboru kierunków studiów wybiera te tradycyjne (nauczycielskie), rzadziej natomiast cieszące się większą popularnością, których studiowanie poprzedzone jest bardziej selekcyjnymi procedurami rekrutacyjnymi Wasielewski K. 2009: Drogi młodzieży wiejskiej na uniwersytet. Z perspektywy pytania o wartość i społeczne funkcje wyższego wykształcenia. Toruń (wydruk komputerowy). 10 Domalewski, J., Mikiewicz, P. 2004: Młodzież w zreformowanym systemie szkolnym. IRWiR PAN, Warszawa. 11 Wasielewski K., 2009: Drogi młodzieży wiejskiej na uniwersytet. Z perspektywy pytania o wartość i społeczne funkcje wyższego wykształcenia, Toruń (wydruk komputerowy). 198

19 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 199 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich 9.4. Młodzież wiejska gdzie widzi swoje miejsce w przyszłości? Blisko 1/5 ogółu uczniów szkół ponadgimnazjalnych zamierza w przyszłości zamieszkać na wsi. W tej grupie rzecz jasna dominują uczniowie pochodzący ze wsi, wśród których zamieszkanie na wsi pozostaje w sferze planów niespełna 40%. Wśród uczniów wywodzących się z dużych miast odsetek ten wynosi 4%. Tabela 7. Środowisko pochodzenia a planowane miejsce zamieszkania Planowane miejsce zamieszkania Miejsce zamieszkania wieś duże miasto nie wiem 3,3 4,0 na wsi 38,5 8,2 w małym mieście 27,7 14,6 w dużym mieście 18,8 53,4 za granicą 11,6 19,8 Ogółem 100,0 100,0 Źródło: Badanie własne, Toruń 2009 r. Kim są uczniowie, wiążący swoją przyszłość ze wsią? W pewnym stopniu można mówić o negatywnej selekcji do zamieszkania na wsi. Młodzież zamierzająca w przyszłości tam zamieszkać częściej wywodzi się z rodzin o niskim poziomie wykształcenia rodziców (33% pochodzi z rodzin o niższym niż średni statusie społecznym, wśród młodzieży wiążącej swoje plany z dużym miastem wywodzący się z rodzin o niskim statusie stanowią 20%). Są to częściej uczniowie zasadniczych szkół zawodowych (17,5% wobec 6,4% wśród planujących zamieszkać w dużym mieście), częściej wyróżniają ich również niższe aspiracje edukacyjne (40% zamierza zakończyć edukację na poziomie co najwyżej szkoły średniej, wśród planujących zamieszkać w dużym mieście 24%). Wreszcie jest to młodzież o niższych umiejętnościach szkolnych (średni wynik na egzaminie 64,5 punkty) w porównaniu z młodzieżą planującą zamieszkać w dużym mieście (69 punktów). Wieś postrzegana jest zatem jako atrakcyjne (a może jedyne z możliwych?) miejsce zamieszkania przede wszystkim dla młodzieży charakteryzującej się gorszym typem kariery szkolnej, dysponującej niższymi umiejętnościami edukacyjnymi oraz mniej ambitnymi planami na przyszłość. Podsumowanie Rewolucja, jaka dokonała się w ostatnim dwudziestoleciu w sferze aspiracji życiowych (w tym i edukacyjnych) młodego pokolenia (w tym również mieszka- 199

20 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 200 Jarosław Domalewski jącego na wsi), znalazła swoje odzwierciedlenie zarówno w zmianach zachodzących w obrębie szkolnictwa powszechnego, jak i średniego i wyższego szczebla. Zmiany te, najogólniej rzecz ujmując, polegały na dostosowaniu się struktury szkolnictwa drugiego szczebla oraz rozwoju szkolnictwa wyższego do wzrastających aspiracji edukacyjnych młodzieży (również mieszkającej na wsi). W efekcie warunki kształcenia w szkołach wiejskich, przede wszystkim dzięki zaangażowaniu środków własnych samorządów, uległy poprawie w stopniu nigdy wcześniej nie odnotowywanym. Wprawdzie środowisko różnicuje jednak dostępność szkoły i jej wyposażenie, ale obserwowane zmiany są w dużej mierze konsekwencją specyfiki wsi przestrzennego rozproszenia jej mieszkańców. Miejsce zamieszkania wyraźnie traci na znaczeniu jako czynnik określający kształt karier szkolnych młodzieży, a jego miejsce w coraz większym stopniu zajmuje status społeczny rodziny pochodzenia, jej kapitał kulturowy i ekonomiczny. Obserwowane w skali ogólnopolskiej różnice w efektach kształcenia w szkołach wiejskich i miejskich odzwierciedlają właśnie odmienności struktury społeczno-zawodowej mieszkańców tych dwóch środowisk. W warunkach niżu demograficznego oraz zwiększonej dostępności szkół maturalnych i wyższych (przewyższającej popyt na te szczeble kształcenia zarówno w sensie ilościowym, jak i przestrzennym), młodzież wiejska ma pełną możliwość realizacji swoich planów edukacyjnych. Oczywiście najbardziej ambitne plany edukacyjne i życiowe charakteryzują młodzież pochodzącą ze środowisk społecznie i kulturowo uprzywilejowanych. Niestety młodzież o korzystnych usytuowaniu w strukturze społecznej, którą wyróżniają wysokie kompetencje edukacyjne i długi cykl kształcenia, relatywnie rzadziej niż jej rówieśnicy o niższych aspiracjach widzi swoją przyszłość na wsi. Ubóstwo oferty, jaką dla młodych ludzi ma ich najbliższa przestrzeń życia, jest czynnikiem stymulującym aspiracje edukacyjne, których realizacja ma służyć osiągnięciu jednego celu opuszczenia wsi. W środowiskach o niekorzystnych charakterystykach rozwojowych (np. z ubogim rynkiem pracy) można zaobserwować zwiększone zainteresowanie młodzieży zdobyciem wyższego wykształcenia, które jest postrzegane jako szansa na skorzystanie z ofert życiowych, jakimi dysponują środowiska o korzystniejszych charakterystykach rozwojowych. Edukacja staje się instrumentem umożliwiającym młodzieży wiejskiej opuszczenie wsi, odejście z rolnictwa, wzmacniając tym samym procesy społecznej, kulturowej i ekonomicznej marginalizacji części obszarów wiejskich. Bez zmian w otoczeniu edukacji, jej rola wydaje się być przesądzona. Co nie oznacza, że nie należy podejmować działań na rzecz reformowania systemu oświaty, w celu ograniczenia nierówności edukacyjnych. Jak już wspomniano, z perspektywy szans edukacyjnych młodzieży wiejskiej, obecny kształt 200

21 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 201 Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich średniego i wyższego szczebla kształcenia, umożliwia realizację aspiracji edukacyjnych młodego pokolenia wsi. Zasadniczy problem sprowadza się nie tyle do procesów selekcji szkolnych (których znaczenie jest w chwili obecnej wyraźnie mniejsze), co procesów autoselekcji wyboru przez młodzież wiejską szkół o niższym poziomie wymagań, dających większe nadzieje na ich ukończenie. Ten często nieuzasadniony brak wiary we własne możliwości wśród młodzieży wiejskiej, jest konsekwencją charakterystyk rozwojowych miejsca zamieszkania. Ważne jest zatem podejmowanie działań na rzecz usunięcia wszelkich różnic w warunkach wychowania i kształcenia na wsi i w mieście. Tymczasem fundamentalny z perspektywy przyszłej kariery szkolnej szczebel oświaty, jakim jest wychowanie przedszkolne, w wyraźny sposób pozostał poza głównym nurtem zmian, jakie w ostatnim dwudziestoleciu zachodziły w edukacji. W żadnym innym obszarze systemu oświaty, dystanse środowiskowe nie są tak duże, jak właśnie w obrębie powszechności wychowania przedszkolnego, jego dostępności i jakości. Bibliografia Chałasiński J., 1984: Młode pokolenie chłopów. Państwowy Instytut Kultury Wsi, Warszawa. Domalewski, J. 2001: Szkoła wiejska wobec zadania rekompozycji struktury społecznej, Przegląd Socjologiczny, t. L/1. Domalewski, J., Mikiewicz, P. 2004: Młodzież w zreformowanym systemie szkolnym. IRWiR PAN, Warszawa. Niezgoda, M. 1993: Oświata i procesy rozwoju społecznego: przypadek Polski. Studium socjologiczne. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2008/09. GUS, Warszawa. Piwowarski R. 2000: Szkoły na wsi edukacyjne wyzwanie. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa. Rosner A., Stanny M. 2007: Zróżnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich w Polsce według komponentu społecznego [w:] Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Szafraniec, K. 2001: Wartość wykształcenia na wsi, [w:] Wieś i rolnictwo na przełomie wieków, I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Wilkin, J., Nurzyńska I. 2010: Polska wieś Raport o stanie wsi, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Wasielewski K., 2009: Drogi młodzieży wiejskiej na uniwersytet. Z perspektywy pytania o wartość i społeczne funkcje wyższego wykształcenia, Toruń (wydruk komputerowy). 201

22 r09_domalewski.qxd 12/12/ :13 PM Page 202