prof, dr hab. Grzegorz Janusz Zakład Praw Człowieka Lublin

Transkrypt

1 prof, dr hab. Grzegorz Janusz Zakład Praw Człowieka Lublin Opinia w sprawie nauczania języka mniejszości w kontekście występującego nauczania danego języka jako języka obcego w związku z pismem Dyrektor Departamentu Kształcenia Ogólnego Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 15 marca 2018 roku (Ldz. DKO- WOK MK) 1 I. Podstawy prawne Nauczanie języków mniejszości narodowych w Polsce po 1945 roku prowadzone jest w publicznym systemie oświaty nieprzerwanie od 1 września 1949 roku. W okresie przejściowym podstawę prawną szkolnictwa stanowiły: zachowane w mocy przepisy ustawy z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa (Dz. U. Nr 38, poz. 389), dekret z 23 marca 1956 r. o obowiązku szkolnym (Dz. U. PRL nr 9, poz. 52 z późn. zm.) oraz ustawa z 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. PRL nr 32, poz. 160 z późn. zm.) 2 uchylone przez nową ustawę z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst pierwotny: Dz. U Nr 95 poz. 425, tekst jednolity: Dz. U r., poz. 2198, z późn. zm.). Przepis art. 13 ust, I_ustawy o systemie oświaty zobowiązuje szkoły publiczne do umożliwiania uczniom należącym do mniejszości narodowych podtrzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. Zgodnie z ust. 2 nauka mogła być prowadzona: 1) w osobnych grupach, oddziałach lub szkołach, 2) w grupach, oddziałach lub szkołach - z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i kultury, 3) w międzyszkolnych zespołach nauczania. W ust. 3 tegoż artykułu zawarte zostało upoważnienie dla ministra właściwego' do spraw oświaty i wychowania określenia, w drodze rozporządzenia, warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki zadań, o których mowa w ust. 1 i 2. Należy podkreślić, że o ile podstawę organizacji szkolnictwa dla mniejszości stanowiły w okresie PRL akty niskiej rangi, tj. zarządzenia, ale też i instrukcje 1Opinia przygotowana na wniosek Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Niemców na Śląsku Opolskim. 2 Oba akty prawne nie zawierały w swoich przepisach odniesienia do szkolnictwa dla mniejszości narodowych, a tym samym i delegacji do przyjęcia aktów wykonawczych. i

2 *> oraz pisma okólne J to po wejściu w życie ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty podstawę organizacji szkolnictwa dla mniejszości stanowiły już akty rangi rozporządzenia. Pierwsze rozporządzenie Minister Edukacji Narodowej wydał 24 marca 1992 r. w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych 34 5, którego przepisy regulowały przez szereg lat organizację tego szkolnictwa. W dniu 3 grudnia 2002 r. minister właściwy w sprawach oświaty i wychowania wydał nowe rozporządzenie w sprawie warunków placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej uczniów należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych ' dostosowujące zasady organizowania nauczania w językach ojczystych mniejszości do nowej struktury szkół w Polsce. W świetle nowej regulacji jaką wprowadziły przepisy ustawy mniejszościowej z 6 stycznia 2005 r. wydane zostało przez Ministra Edukacji Narodowej kolejne rozporządzenie z 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym 6. Nowe rozporządzenie uwzględniało już szkolnictwo kaszubskie, czyli szkolnictwo dla określonej w ustawie mniejszościowej społeczności posługującej się językiem, gdyż wcześniejsze szkolnictwo dla tej społeczności właściwie nie miało podstawy prawnej i realizowane było jako szkolnictwo podtrzymujące tożsamość językową i kulturową Kaszubów jako grupy etnograficznej. Przepisy tych trzech rozporządzeń były bardzo do siebie zbliżonej a kolejne rozporządzenia poszerzały tylko regulację Wynikającą ze zmieniającego się stanu prawnego. Aktualnie obowiązuje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków sposobu wykonywania przez, przedszkola, szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych 3 Podstawę uruchomienia szkolnictwa dla ludności niemieckiej w Polsce w 1950 roku stanowiło zarządzenie Ministra Oświaty z 26 lipca 1950 r. w sprawie otwarcia przedszkoli i szkól ogólnoksz językiem nauczania (Dz.Urz. MO nr 14 poz. 177) oraz instrukcja z dnia 3 sierpnia 1950 r. sprawie organizacji na terenie województwa szczecińskiego i wrocławskiego przedszkoli i szkół z niemieckim językiem nauczania (Dz.Urz. MO nr 14, poz. 180). Szkolnictwo z niemieckim językiem nauczania funkcjonowało w latach , kiedy to nauczanie w tym języku prowadzono na Dolnym Śląsku i Pomorzu Zachodnim (ówczesne województwa: wrocławskie, szczecińskie i koszalińskie). 4 Dz. U. RP nr 34, poz.150. Rozporządzenie to zastąpiło wcześniejszą regulację jaką było zarządzenie nr 67 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 grudnia 1988 r. w sprawie organizowania nauki języka ojczystego dla dzieci i młodzieży, narodowości niepolskiej w szkołach podstawowych i liceach MEN Nr 11, poz. 69) będące podstawą organizacji kształcenia w językach ojczystych mniejszości do czasu wejścia w życie rozporządzenia, tj. do 2 maja 1992 r. 5 Dz. U. RP nr 220, poz Rozporządzenie weszło w życie z dniem 1 stycznia 2003 r. 6 Dz. U. RP nr 214, poz

3 społeczności posługującej się językiem regionalnym (Dz.U.2017, poz. 1627) o zbliżonej regulacji do wcześniejszych aktów prawnych. W sensie terminologicznym istotne były tytuły i przepisy przedmiotowych rozporządzeń odnoszące się nie tyle do nauczania samego języka ale przede wszystkim poprzez naukę danego języka do podtrzymywania...poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym. Ponadto, w związku z wprowadzaną reformą systemu oświatowego, system oświatowy regulowany jest także przepisami ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. prawo oświatowe (Dz. U. z 2017 r. poz. 59). Obowiązująca ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2017, poz. 823, t.j. dalej: ustawa z 6 stycznia 2005 r.) nie określa zasad i trybu nauczania języka mniejszości odsyłając w tym zakresie przepisem art. 17 do ustawy o systemie oświaty.. W systemie prawnym RP obowiązuje konwencja Rady Europy Karta języków regionalnych lub mniejszościowych z 5 listopada 1992 r. (Dz.U nr 137, poz. 1121; dalej - Karta języków). Na podstawie Oświadczenia Rządowego z dnia 22 maja 2009 r. w sprawie mocy obowiązującej Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych, sporządzonej w Strasburgu dnia 5 listopada 1992 r. (Dz.U. nr 137, poz. 1122) przyjęto zobowiązania wynikające z Części II Karty języków oraz określono w zakresie nauczania języka regionalnego lub mniejszości (art. 8 Karty języków: Szkolnictwo) zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej 1. Także Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1 lutego 1995 r. (Dz.U.2002 nr 22, poz. 209) określa w art. 14 nauczanie języka mniejszości. Obie konwencje, jako umowy międzynarodowe ratyfikowane na podstawie zgody wyrażonej w ustawie, mają pierwszeństwo przed ustawami - zgodnie z przepisem art. 91 ust. 2 Konstytucji RP, określającym pierwszeństwo umowy międzynarodowej ratyfikowanej za zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie. II. Nauczanie języka mniejszości narodowej a nauczanie danego języka jako języka obcego W zakresie nauczania języka mniejszości (szkolnictwo mniejszościowe) w Polsce należy wyróżnić trzy okresy: 1. lata , w których występowało nauczanie w dwóch podstawowych formach: a. jako szkolnictwo z niepolskim językiem nauczania, obejmujące całość procesu nauczania w języku mniejszości, 7 7 Strony zobowiązane byty przyjąć całość zobowiązań z części II (art. 7) oraz minimum zobowiązań obejmujących co najmniej 35 postanowień z części III (art. art. 8-14), według wskazanego klucza (zgodnie z art. 2 Karty języków) 3

4 b. jako dodatkowe nauczanie języka ojczystego mniejszości, w szkołach, w których ze względu na małą liczbę dzieci nie było możliwe zorganizowanie klas z niepolskim językiem nauczania 2. lata , w których następował stopniowy zanik szkół z niepolskim językiem nauczania na rzecz dodatkowego nauczania języka ojczystego mniejszości, 3. okres po 1992, gdy w warunkach nowej ustawy o systemie oświaty nastąpił wzrost liczby szkół i uczniów pobierających dodatkową naukę w języku ojczystym, przy jednoczesnym zanikaniu szkół z niepolskim językiem nauczania. Bardzo liczne jeszcze w latach 50. XX wieku szkoły z niepolskim językiem nauczania zaczęły być zastępowane już od roku szkolnego 1961/62 dodatkowym nauczaniem języka ojczystego mniejszości. Była to wyraźna zmiana jakościowa, gdyż w szkołach z niepolskim językiem nauczania prawie cały proces kształcenia prowadzony był w języku danej mniejszości 8. Najdłużej utrzymały się szkoły z niepolskim językiem nauczania dla mniejszości litewskiej, białoruskiej, słowackiej. Zasadniczym celem szkolnictwa mniejszościowego jest, jak to wyraźnie określały zarówno tytuły, jak i przepisy wydanych po 1992 roku rozporządzeń wykonawczych do ustawy o systemie oświaty, podtrzymanie...poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych. Jednoznacznie taki cel określają 1 u s t.l, 11 oraz 12 przedmiotowego rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2017 r. Równolegle w systemie oświatowym prowadzone jest obowiązkowe nauczanie nowożytnego języka obcego W zakresie nauczania języka mniejszości specyficzna sytuacja, i to nie tylko w Polsce, istnieje w przypadku języka niemieckiego, który jest zarówno językiem niemieckiej mniejszości narodowej, jak i nauczanym nowożytnym językiem obcym. Porównanie przepisów odnoszących się do nauki języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej oraz języka niemieckiego jako nowożytnego języka obcego wskazuje na ich odrębne usytuowanie w systemie prawnym w Polsce; przepisy dotyczące nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej stanowią lex specialis w stosunku do przepisów o nauczaniu języka niemieckiego jako nowożytnego języka obcego. Oczywiście nie są one wyodrębnione w przepisach jako nauczanie języka niemieckiego, ale ogólnie jako nauczanie języka mniejszości lub nowożytnego języka obcego. Jednocześnie akty wykonawcze w zakresie nauczania języków wydane na podstawie przepisów obu ustaw regulujących system oświaty w Polsce, tj. 3 W języku polskim prowadzono głównie zajęcia z wychowania fizycznego, zajęcia techniczne, naukę historii i geografii Polski. 4

5 ustawy o systemie oświaty oraz ustawy prawo oświatowe wskazują na inną podstawę prawną nauczania języka w obu formach. Tym samym mamy w polskim systemie oświatowym do czynienia z dwoma formami nauczania tego samego języka: jako języka mniejszości narodowej i jako nowożytnego języka obcego. Zbieżność taka w systemie oświaty w Polsce zachodzi wyłącznie w przypadku nauczania w obu formach języka niemieckiego. Taką wykładnię relacji obu form nauczania języka niemieckiego potwierdzają przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 marca 2017 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. 2017, poz. 703), gdyż 7 ust. 1 pkt 2 w klasach IV - VIII szkoły podstawowej i innych wskazanych szkół określa zasady obowiązkowych zajęć z języków obcych nowożytnych. Brak jest natomiast określenia zasad nauczania języków mniejszości, gdyż nauczanie to, jego zasady i tryb organizowania nauki (określają przepisy odrębnego rozporządzenia. Obie formy kształcenia w zakresie języka mają także różne podstawy programowe i cele. W przypadku nauczania danego języka jako języka mniejszości podstawowym celem jest podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, zaś w przypadku nauczania danego języka jako nowożytnego języka obcego to uzyskanie określonego stopnia znajomości tegoż języka. Takie cele wynikają z publikowanych na stronach MEN podstaw programowych nauczania języków obcych, także odnoszących się do konsultacji w zakresie proponowanych zmian programowych. W jednym z dokumentów podkreślano, że Wszystkie warianty podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakresie języka obcego nowożytnego zostały opracowane w nawiązaniu do poziomów biegłości w zakresie poszczególnych umiejętności językowych określonych w Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie (ESOKJ) 9. Brak jest tu odniesienia do podtrzymy wania tożsamości kulturowej i etnicznej w związku z nauczaniem danego języka, a jako cel wskazane jest uzyskanie biegłości w posługiwaniu się tym językiem. W tym dokumencie oraz w innych dokumentach Ministerstwa odnoszących się do nauczania języka obcego brak jest odniesienia w jakimkolwiek stopniu do nauczania języków mniejszości, a w tym przypadku do nauczania języka niemieckiego. Jednocześnie taki cel w nauczaniu języków mniejszości (podtrzymanie tożsamości) wyraźnie podkreślają stanowiące integralną część Karty języków brąz Konwencji ramowej raporty wyjaśniające. Podkreślić należy, że nauka języka mniejszości adresowana jest z zasady do uczniów wywodzących się z mniejszości, zaś nauka nowożytnego języka obcego do każdego ucznia, niezależnie od jego narodowości, czy nawet obywatelstwa. Stąd też wyłączenie ucznia wywodzącego się z mniejszości niemieckiej z możliwości uczenia się także języka niemieckiego jako 9 l/podstawa-drogramowa-%e2%8q%93-iezyk-obcv.pdf. str. 1 5

6 nowożytnego języka obcego byłoby nieuzasadnionym wykluczeniem zakazanym ustawą z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U.2016, poz tekst i jednolity) jako forma dyskryminacji pośredniej. Należy podkreślić, że w okresie PRL nauczanie w szkołach publicznych języka niemieckiego na Śląsku Opolski oraz w ówczesnym województwie katowickim było zakazane aż do 1990 r. - poza jednym liceum w Katowicach l0. W podobnej sytuacji była mniejszość polska-w byłym Związku Radzieckim, gdzie nauczanie w języku polskim było prowadzone do 1989 roku tylko w jednej szkole w Wilnie i jednej we Lwowie. Mając na uwadze interpretację ujętą w przedmiotowym piśmie Dyrektor Departamentu Kształcenia Ogólnego Ministerstwa Edukacji Narodowe) z dnia 15 marca 2018 roku (ł.dz. DKO-WGK MK), iż W związku z powyższym organizacja przez szkołę nauki języka niemieckiego jako obcego nowożytnego dla uczniów, którzy się tego Samego języka jako (własnego) języka mniejszości narodowej je st rozwiązaniem niezgodnym z przywołanymi wyżej przepisami prawa. Uczniowie ci faktycznie byliby pozbawieni możliwości nauki w szkole dwóch języków obcych nowożytnych należy rozważyć zgodność z przepisami prawa równoległego nauczania języka niemieckiego jako języka własnego uczniów należących do mniejszości niemieckiej oraz jako nowożytnego języka obcego zakwestionowanego w przedmiotowym piśmie MEN. Stanowisko wyrażone w przedmiotowym piśmie byłoby zasadne tylko w jednym przypadku, tj. realizacji całego procesu nauczania w szkołach z niemieckim językiem nauczania. W takiej sytuacji, gdy prawie cały proces nauczania odbywa się w języku mniejszości jego dodatkowe nauczanie jako języka obcego byłoby niecelowym. To raczej język oficjalny w państwie staje się dla uczniów takiej szkoły językiem obcym Według mojej wiedzy ostatnie tego typu szkoły z językiem niemieckim zanikły w Polsce już w roku szkolnym, 1958/59. W latach następnych, z przerwą w latach , nauczanie języka niemieckiego odbywało się wyłącznie jako dodatkowa nauka języka v ojczystego. Jednakże w sytuacji dodatkowego nauczania języka ojczystego każda forma zwiększająca możliwość poznania tego języka jest działaniem pożądanym. Taką wykładnię wskazują również regulacje prawne w zakresie nauczania języka niemieckiego w Polsce oraz wieloletnia praktyka, gdyż do chwili wydania przedmiotowego pisma MEN rozróżniano obie formy nauczania, tj. nauczanie języka niemieckiego jako nowożytnego języka obcego 10 Było to Liceum im. Wilhelma Piecka - niemieckiego komunisty serbołuźyckiego pochodzenia. 6

7 dostępnego dla każdego ucznia w szkole, bez względu na narodowość, oraz jako języka ojczystego uczniów wywodzących się z mniejszości niemieckiej. Tym samym uczniowie należący do mniejszości niemieckiej i uczestniczący w dodatkowej nauce języka niemieckiego jako obcego (dla wszystkich uczniów w danej szkole/klasie) mogli doskonalić swoją znajomość językową. W tym zakresie przepisy prawne nie uległy zmianie. Jednocześnie nie było kwestionowane prawo uczniów wywodzących się z mniejszości niemieckiej, a jednocześnie obywateli polskich, do uczenia się języka niemieckiego jako * języka obcego. Ten wybór był każdorazowo wyborem uczniów i ich rodziców. Jednocześnie z powodu dyskryminacji osób należących do mniejszości niemieckiej w okresie PRL znajomość języka niemieckiego wśród rodziców była znacznie osłabiona. W efekcie nauczanie języka niemieckiego jako ojczystego nie mogło być wywodzone wyłącznie z domu rodzinnego. Należy też podkreślić, że w nauczaniu każdego języka mamy dwa elementy używania, ale też i nauki tego języka: w kodzie mówionym i kodzie pisanym. Nawet dobra znajomość danego języka w formie mówionej nie zawsze przekłada się na znajomość tego języka w formie pisanej - bez wykształcenia takiej znajomości w systemie oświaty. Klasycznym tego przykładem są osoby określane jako analfabeci, które potrafią mówić, lecz nie potrafią pisać lub pisać i czytać w danym języku. Stąd też uczestnictwo uczniów wywodzących się z mniejszości niemieckiej w obu formach nauczania danego języka, tj. jako języka mniejszości narodowej i nowożytnego języka obcego ma na celu doskonalenie znajomości tego języka. Należy też podkreślić, że uczniowie wywodzący się z mniejszości niemieckiej uczestniczą w dodatkowej nauce języka niemieckiego jako języka ojczystego celem poznania tego języka oraz podtrzymania poczucia tożsamości narodowej, zaś w nauce języka niemieckiego jako obcego celem doskonalenia znajomości tego języka. W obu formach nauczania języka pojawiają się elementy historii i geografii oraz życia codziennego w państwach niemieckiego obszaru językowego, ale w przypadku nauczania języka jako własnego języka mniejszości ograniczone do obszaru Niemiec. III. Konkluzja Istniejące międzynarodowe standardy w zakresie ochrony praw mniejszości i obowiązków państwa w tym zakresie wskazują, że wszelkie rozwiązania adresowane do mniejszości winny być realizowane przez władze publiczne w formie najbardziej przyjaznej dla mniejszości, zgodnie z zasadą 1

8 dubio pro minoritaten. Mając na uwadze, że podstawy prawne w zakresie nauczania języka niemieckiego jako języka ojczystego oraz nauczania języka niemieckiego jako nowożytnego języka obcego różnią się wyraźnie i spełniają także wyraźnie różne cele interpretacja przyjęta w przedmiotowym piśmie Dyrektor Departamentu Kształcenia Ogólnego Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 15 marca 2018 roku (l.dz. DKO-WOK MK) byłaby zasadna tylko w przypadku prowadzenia całego procesu nauczania w języku niemieckim. W sytuacji, gdy nauczanie języka niemieckiego jako języka własnego uczniów należących do mniejszości niemieckiej prowadzone jest wyłącznie jako dodatkowe nauczanie taka interpretacja nie znajduje uzasadnienia w obowiązujących przepisach prawnych. Należy też podkreślić, że przepisy określające reguły nauczania danego języka jako nowożytnego języka obcego mają charakter przepisów ogólnych (lex generalis) adresowanych do wszystkich podmiotów, zaś przepisy regulujące nauczanie języka mniejszości, w ł tym przypadku języka niemieckiego, jako języka własnego uczniów należących do mniejszości niemieckiej mają charakter przepisów szczególnych {lex specialis) adresowanych tylko do określonej kategorii podmiotów. Zgodnie z poglądem utrwalonym w doktrynie prawa każdy podmiot korzystający z praw wynikających z przepisów szczególnych może także korzystać z praw określonych przepisami ogólnymi. W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że interpretacja ujęta w przedmiotowym piśmie Dyrektor Departamentu Kształcenia Ogólnego Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 15 marca 2018 roku (l.dz. DKO- WQK MK) stanowi ograniczenie praw uczniów należących do v mniejszości niemieckiej i nie powinna być stosowana w praktyce. Lublin, dnia 14 kwietnia 2018 r. prof. drha6. ęrzegorz Janusz 11 In dubio pro minoritate, czyli tłumaczenia wszelkich wątpliwości prawnych na rzecz mniejszości. Zasada ta wywodzona jest w zakresie ochrony praw mniejszości z rzymskiej zasady in dubio pro reo, czyli tłumaczenia wszelkich wątpliwości prawnych na rzecz pozwanego, czy oskarżonego, którego pozycja zawsze byłą uznawana za słabszą wobec osoby pozywającej lub oskarżającej. 8